________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રૂટું સર્વમ્' એમ જાહેર કર્યું અને સૌથી નોંધનીય, પ્રશંસનીય અને એક સુખદ આશ્વાસનરૂપ એવું અભય વચન શ્રીકૃષ્ણ ભક્તોને માટે આપ્યું : “જે લોકો અનન્ય ભાવે મારું ચિંતન કરતાં મને ઉપાસે છે, તેવા નિત્ય યોગયુક્ત પુરુષોના યોગ (અપ્રામની પ્રાપ્તિ) તથા લેમ (પ્રાપ્તિની રક્ષા) હું રહું છું.'
' ઉપનિષદોમાં ભક્તિનો ક્યાંક નિર્દેશ હશે પણ વિસ્તૃત ચર્ચા નથી, નથી અને નથી જ. સ્ત્રીઓ, શૂદ્રો, વૈશ્યો વગેરેને વેદના અધ્યયનથી વંચિત રાખવામાં આવ્યાં. આની સામે ગીતાએ સૌને માટે ભક્તિનાં દ્વાર ખોલી દીધાં અને સ્પષ્ટ જાહેર કર્યું કે- “વળી હે પાર્થ ! મારો આશ્રય કરીને સ્ત્રીઓ, વૈશ્ય, શુદ્ધ અને જે પાપયોનિ હોય છે તેઓ પણ પરાગતિને પામે છે.”
આમ, શ્રદ્ધા એ જ્ઞાન મેળવવાનું પ્રથમ પગથિયું છે એમ સ્પષ્ટ કર્યું.
રૂઢિ કહેતી હતી કે મંદિરમાં જાવ, પણ મંદિરની મૂર્તિમાં જ ભગવાન નથી, એમ ઈશ્વરનું સર્વવ્યાધિત્વ સમજાવવા માટે એક બાજુ કૃષ્ણ ‘વિભૂતિયોગ રજૂ કર્યો અને કહ્યું કે જગતના અણુએ અણુમાં ઈશ્વર છે, તો બીજી બાજુ ઈશ્વર પ્રત્યે નાસ્તિક ભાવ રાખનારાઓ માટે “વિશ્વરૂપદર્શનયોગ' વિસ્તારથી રજૂ કર્યો.
આપણાં ધર્મશાસ્ત્રોને સ્પર્શીએ તો ગીતાએ, મનુસ્મૃતિના-વર્ણાશ્રમમાંથી વર્ણની વિભાવનાને સ્વીકારી ખરી, પણ સાથે સાથે કહ્યું કે-“TM 4 વિભાગ: વાતુર્વર્ય મયા સૃષ્ટ' ગુણ અને કર્મને આધારે મેં ચાર વર્ષો સજર્યા છે. શ્રીકૃષ્ણ ગીતામાં ધર્મશાસ્ત્રોના આશ્રમના ખ્યાલને તો વળી ખૂણામાં મૂકી દીધો. સમગ્ર ગીતામાં “આશ્રમ” શબ્દનો પ્રયોગ જ નથી. તો બીજી બાજુ જેના પેટ ભરીને વખાણ થયા છે તેવા બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગૃહસ્થાશ્રમ કે વાનપ્રસ્થાશ્રમની કોઈ વાત જ નથી. હા, ‘સંચાસ' શબ્દ છે, “સંન્યાસયોગ” છે પણ ગીતાનો ‘સંન્યાસયોગ' એ ધર્મશાસ્ત્રના સંન્યાસાશ્રમથી તદ્દન ભિન્ન છે. ગીતા ખરો ‘સંન્યાસી” કોણ ? તેની વ્યાખ્યા આપતાં કહે છે –
કર્મફળનો આશ્રય લીધા વિના જે મનુષ્ય) કર્તવ્ય કર્મ કરે છે તે સંન્યાસી છે, તે યોગી છે. (માત્ર) અગ્નિને ત્યજનાર (સંન્યાસી) નથી અને માત્ર) ક્રિયા નહિ કરનાર (યોગી) નથી."
- જ્યારે મનુસ્મૃતિના મતે તો જે નિરગ્નિ હોય, જે અગ્નિહોત્ર કરે નહિ, જે અક્રિય, વેદઅધ્યયન, યજ્ઞયાગ કરે નહીં તે અને કેવળ ત્યાગ તે સંન્યાસી કહેવાય. પણ કર્મના ફળ તરફ અનાસક્તિ રાખી કર્મ કર્યા જવા એને પણ ગીતા સંન્યાસ કહે છે. જે નિરગ્નિ, અક્રિય હોય તે સંન્યાસી નહિ. ગીતામાં ૧૮ મા અધ્યાયમાં કૃષ્ણ કહે છે કામ્ય કર્મોનો ત્યાગ તેનું નામ જ સંન્યાસ, અને આમ સંન્યાસ માટે પણ લોકહિતાર્થ કર્મ આવશ્યક કર્યા.
અને સૌથી વધુ નોંધનીય બાબત એ છે કે આપણા બધા જ દર્શનો એકાંગી અને આત્મત્તિક હતાં, ત્યારે શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતાએ સર્વાગી દર્શન રજૂ કર્યું છે. તેણે કર્મ, ભક્તિ અને જ્ઞાનનો-ત્રણેયનો સમન્વય, સમુચ્ચય કરી આપ્યો છે. ગીતા અંતે તો કહેવા માંગે છે કે આ ત્રણેયના સહકારથી જ વ્યવહાર ચાલે છે. જીવનમાં ત્રણેયની સરખી જરૂરિયાત છે. એ યાદ રાખવું ઘટે.
પાપ-પુણ્યથી પ્રાપ્ત થતા ચર્તુલોકની ધર્મશાસ્ત્રોની વિભાવનાનું નિરસન કરતાં ગીતા કહે છે- “પે સુતા ફુદ હાતિ મનોષિા: "–અર્થાત્ આ લોકમાં જ પાપ અને પુણ્ય ભોગવવાના છે, “યો' વિશેની એક એવી પ્રસ્થાપિત રૂઢિ પતંજલિ દ્વારા શરૂ થઈ હતી કે “વોચિત્ત નિરોધ: ' પણ ગીતાએ ‘યોગ'ની નવી વ્યાખ્યા, વિભાવના રજૂ કરી કહ્યું : કર્મસુ કૌશામ' | અર્થાતુ કર્મો કરવામાં કુશળતા તે જ ખરો યોગ. માત્ર શ્વાસને રોકી રાખી, નાસિકા મધ્યે આંખને સ્થિર કરવી તે જ યોગ નથી.
બીજી બાજુ ‘ર્મ વાતે નતુ એવી ભાવનાને બદલી કાઢીને કર્મ બંધનકર્તા નથી પણ કર્મ પાછળની ભાવના બંધનકર્તા છે. તે વાત પ્રસ્થાપિત કરવા નિષ્કામ કર્મનો સિદ્ધાંત આગવી રીતે સ્થાપ્યો. કૃષ્ણ કહે છે :
- પથિક - માર્ચ - ૧૯૯૯ - ૧૨
For Private and Personal Use Only
