________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતાની પ્રણાલિભંજક્તા
– પ્રા. રવીન્દ્ર વી. ખાંડવાળા
હિન્દુ ધર્મની એ વિશેષતા રહી છે કે તે સતત આત્મનિરીક્ષણ કરતો આવ્યો છે, સાથે સાથે આત્મપરિવર્તન પણ. ગંગાનો પ્રવાહ એકધાર્યો વહે છે, પણ જો તેમાં કચરો ભેગો થાય તો બહાર ફેંકી દે છે. તેવું જ કાર્ય આ સનાતન ધર્મનું પણ છે. જ્યાં જ્યાં અને જ્યારે જયારે પરિવર્તનની આવશ્યકતા જણાઈ, ત્યાં ત્યાં અને ત્યારે ત્યારે આ ધર્મમાં સતત પરિવર્તન આવતાં રહ્યાં છે. નવાં પરિબળો ઉમેરાતાં ગયાં છે, જૂના ખ્યાલોને નવા આયામો અપાતા રહ્યા છે. પરિણામે પુરાતન હોવા છતાં નિત્ય નવીન એ રહ્યો છે. ક્રાંતિકારી, રૂઢિભંજક ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ “ગીતા” દ્વારા હિન્દુ ધર્મના જ રૂઢ વિચારોમાં આમૂલ પરિવર્તન આણ્યું છે અને સનાતન હિન્દુ ધર્મની નિત્યનૂતનતા પુનઃ પ્રસ્થાપિત કરી છે.
શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાનો પ્રારંભ જ રૂઢિથી પીડાતા જીવાત્માનો (અર્જુનનો) છે. અર્જુન શ્રીકૃષ્ણને હિંસા, પાપ, કુળનાશ, વર્ણસંકર વગેરે રૂઢિગત બાબતોની વાત કરે છે. ત્યારે અહીં સ્વયં શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે સ્વજનો જો આતતાયી હોય તો તેમને મારવામાં હિંસા નથી, પાપ નથી, અને જો તું નહીં મારે તો પાપ અવશ્ય લાગશે એમ કહીને સ્વધર્મના પાલનનો નવો સિદ્ધાન્ત રજૂ કર્યો અને હિંસા-અહિંસા અને પાપ-પુણ્યના રૂઢિગત વિચારોને તિલાંજલિ આપી.
ગીતાના સર્જન પૂર્વે અર્થાત્ પૂર્વમીમાંસાના સમયમાં વેદો સર્વોપરિ ગણાતા હતા અને તે અર્થમાં કે વૈદિક કર્મકાંડ વિના સ્વર્ગ નહિ, સિદ્ધિ નહીં એવી માન્યતાઓ રૂઢ થયેલી હતી, ગીતાએ તેને “પુuતી વાવં' કહી એ કહેનારાઓને ‘વિપશ્ચતઃ' કહ્યા અને જાહેર કર્યું કે વેદો ત્રિગુણાત્મક ભેદવાળા છે, માટે હે અર્જુન તું ગુણાતીત થા. ગીતાની આ મોટામાં મોટી રૂઢિભંજકતા છે. ગીતાના ૮ મા અધ્યાયમાં પણ શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે “વૈદિક સકામ કર્મો કરીને, યજ્ઞો વડે યજન કરીને સ્વર્ગલોક પ્રાપ્ત થાય છે પણ પુણ્યો ક્ષીણ થતાં મૃત્યુલોકમાં પરત આવવું જ પડે. છે. આમ, ત્રણ વેદોમાં સકામ કર્મ, ધર્મનો આશ્રય કરનાર, કામભોગોની ઇચ્છા રાખનારા જન્મમરણ ભોગવે છે.” અહીં વૈદિક-યાજ્ઞિક ક્રિયાકાંડ કરવાની રૂઢ માન્યતાઓ પર સીધો જ કુઠારાઘાત થયો છે. તેના વિકલ્પ રૂપે ગીતાએ કર્મયોગી અને તે પણ નિષ્કામ કર્મયોગની નૂતન પરિકલ્પના પ્રસ્થાપિત કરી કહ્યું-
વળેવાધવરતે ન જોવું વાન (૨.૪૭) સાથે સાથે જ્ઞાનીએ પણ કર્મ કરવું જોઈએ એવો લોકસંગ્રહનો આખો નવો ખ્યાલ પ્રસ્થાપિત રૂઢિ સામેની જલતી મશાલ જેવો છે. શ્રીકૃષ્ણ કહે છે, “જનકાદિ (જ્ઞાનીઓ પણ) કર્મ વડે જ પરમ સિદ્ધિને પામ્યા છે. લોકસંગ્રહને ખાતર પણ તારે કર્મ કરવું ઘટે. આમ, વ્યવહારમાં રહેતાં રહેતાં કેવી રીતે નિઃસ્પૃહ રહી શકાય તેનો માર્ગ અહીં બતાવ્યો છે. અહીં “જ્ઞાનમાર્ગથી જ મોક્ષ મળે' એ રૂઢિગત વિચારોની સામે કર્મયોગથી પણ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે, એમ ગીતા જણાવે છે.
ગીતા યજ્ઞની પ્રચલિત વ્યાખ્યાનો નિષેધ કરીને કહે છે. પ્રવાહ પ્રાપ્ત કર્મ નિષ્કામભાવે કરવું એ જ ખરો યજ્ઞ, એમ યજ્ઞની નવી વિભાવના રજૂ કરી.
જ્ઞાનયોગને સ્પર્શીએ તો અહં બ્રામિ', ‘તત્વમસિ', 'મયમાત્મા બ્રા' એવી અદ્વૈતની વાતો ઉપનિષદમાં મળે છે. ઘણી જગ્યાએ વૈતની ભાવના પ્રાપ્ત થાય છે. તો આ સિદ્ધાન્તો સામે ક્ષર, અક્ષર અને તેનાથી પણ પર પુરુષોત્તમની નવી વાત રજૂ કરી, તેમણે ઉપનિષદોના સિદ્ધાન્તોમાં ભક્તિનું નવું તત્ત્વ સંમિલિત કર્યું અને વાસુદેવ * સંસ્કૃત વિભાગ, શ્રી એચ. કે. આર્ટ્સ કોલેજ, આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ-૯
પથિક - માર્ચ - ૧૯૯૯ - ૧૧
For Private and Personal Use Only
