Pathik 1999 Vol 39 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 4

ગુજરાતી સાહિત્યમાં શક્તિપૂજા
ડૉ. આર. ટી. સાવલિયા*
હિંદુ સંસ્કૃતિના પાયામાં ધર્મ મૂળ સ્થાને રહેલો છે. સાહિત્યમાં પણ ધર્મની જયઘોષણા દશ્યમાન થાય છે. એમાં પણ ગુજરાતી સાહિત્યમાં સમાજની ભાવનાઓ, કલ્પનાઓ, આકાંક્ષાઓ વગેરેનું પ્રતિબિંબ વધારે સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકાય છે. ભક્તિની અભિન્ન અવિરત ધારા, જેવી આ દેશમાં પ્રવાહિત થયેલી નજરે પડે છે, તેવી અન્ય સ્થાને દૃષ્ટિગોચર થતી નથી. સ્માર્ત, શૈવ, શક્તિમાર્ગી, વૈષ્ણવ, જૈન, એકેશ્વરવાદી, બહુદેવવાદી, જ્ઞાનમાર્ગી ભક્તિમાર્ગી, તંત્રમાર્ગી બધા સંપ્રદાયવાળા, ધર્મપ્રચારક સાધુઓ, ભિક્ષુઓ અને પંડિતોએ ગુજરાતના રંગમંચ પર પોતાના વ્યક્તિત્વ, જ્ઞાન વગેરે દ્વારા જૈન સમાજને પ્રભાવિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. મુસલમાનોનું પ્રચંડ આક્રમણ મુહમ્મદ બિન કાસમના ક્રૂર હાથોથી આરંભાયું. ગુજરાતની ધર્મ-પ્રેમી ભાવુક જનતા એકવાર ખળભળી ઊઠી. મુહમ્મદ ગઝનીના સોમનાથવાળા ક્રૂર કૃત્યથી સમસ્ત ગુજરાતીઓનું લોહી ઊકળી ઊઠયું, પરંતુ મુસલમાન ઓલિયા, પીર અને ફકીરોએ જ્યારે ધર્મના નામ પર બાંગ દેવાનું શરૂ કર્યું, ભિક્ષા માટે હાથ લંબાવ્યા-ગુજરાતની ભાવુક જનતા દ્રવી ઊઠી અને એમના ઉપદેશોને પણ શાંતિથી સાંભળવા અને મનન કરવા લાગ્યા. ગુજરાતી સાહિત્યમાં આત્મગત ભાવોવાસનાં ઉપર્યુક્ત અનોખા દશ્ય સ્પષ્ટ રૂપમાં ઝીલાયેલાં જોવા મળે છે.
પરંતુ ગુજરાતી સાહિત્યમાં એક વિશેષતા જોવા મળે છે તે એ કે ગુજરાતવાસીઓએ પુરુષ અને પ્રકૃતિ, શિવ અને શક્તિને એક બીજાથી અભિન્ન જોયા છે. એમની દૃષ્ટિમાં જો શિવ અવ્યક્ત, અદશ્ય તથા સર્વગત આત્મા છે, તો શક્તિ દૃશ્ય, ચલ તથા નામરૂપધારી સત્તા છે. અર્થાત્ શિવ અને શક્તિ એક જ તત્ત્વનાં બે મહાસ્વરૂપ છે. જ્યારે પ્રકાશ અથવા જ્ઞાનને પ્રધાનતા પ્રાપ્ત હોય, ઉપાસકને શૈવ સમજવો યોગ્ય છે. પરંતુ જ્યાં આત્મભાન કરાવનારી ક્રિયાને જ પ્રધાનતા મળતી હોય ત્યાં ઉપાસકને શાકત સમજવો જોઈએ. ગુજરાતવાસીઓની દૃષ્ટિમાં શિવ અને શક્તિની ઉપાસનામાં જો ભેદ હોય તો તે વસ્તુના ગુણપ્રધાન ભાવ પર નિર્ભર છે. કેમ કે શૈવ અને શાક્ત બંને બત્રીસ તત્ત્વોને માને છે. અધિકાર ભેદ, અદ્વૈતભાવ, તન્ત્રમાર્ગ અને યોગચર્ચા-બંનેની એક સરખી છે. કેટલાક પ્રસંગોમાં આપણે શિવને ઉપદેષ્ટા અને શક્તિને શિષ્યારૂપમાં જોઈએ છીએ. ક્યાંક એનાથી ઉલટું શક્તિ ઉપદેશકર્તી અને તંત્રશાસ્ત્ર આગમરૂપ તથા બીજા પ્રકારમાં તંત્રશાસ્ત્ર નિગમરૂપ પ્રદર્શિત થાય છે. શિવના સ્વરૂપને સમજવા માટે શક્તિની ઉપાસના અનિવાર્ય છે. આમ પણ શક્તિની સાધના શિવની કૃપા વગર થઈ શક્તી નથી. આ કારણથી ગુજરાતી સાહિત્યમાં અપભ્રંશકાલથી ૧૯ મીશતાબ્દી સુધીનાં કાવ્યોમાં આ બંને મહાસ્વરૂપોની ઉપાસના એક સાથે પ્રાપ્ત થાય છે.
પહિલઉં પરમેસરુ નમી અવિકલ અવિચલ ચિત્તિ, સમ રિસું સમરસિ ઝીલતી હંસાસસણી સરસતિ. માનસ સરિ જાં નિર્મલઇ કરઇ કુતૂહલ હઁસ, તાં સરસતિ રંગઇ રમઇ જોગી જાણઇ ઍસ,
(પ્રયોવિન્તાળિ, અપભ્રંશ-ગુજરાતી-ગ્રંથ)
श्री गुरुचरणे प्रणमु कर जोड़ी नामुं शीश । प्राकृत बंध इच्छा करूं पत राखो श्री जगदीश ॥
मतिमंद मूरख काई न जाणुं धरूं मोटी हाम ।
શકિ શિવ રા ો તો થાય મારું જામ 11 (નાજન્યર આવ્યાન-૧૭મી સદી)
* અધ્યાપક, ભો. જે. વિદ્યાભવન, આશ્રમ રોડ, અમદાવાદ.
પથિક - માર્ચ - ૧૯૯૯ + ૧