Pathik 1999 Vol 39 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 5

ગુજરાતી ભાષાના તુલસીદાસ, લોકપ્રિય ભટ્ટ પ્રેમાનંદના સમકાલીન પ્રતિસ્પર્ધી, શામળ ભટ્ટે પોતાના સુપ્રસિદ્ધ મહાકાવ્ય “શ્રી શિવપુરાણમાં આ ભાવનાને વધુ સ્પષ્ટ કરી દીધી છે. તેઓ લખે છે કે :
શક્તિ જોરથી શિવ થયા, વૈષ્ણવીથી વિષ્ણુ હોય, બધા બ્રહ્માણી થકી, કળી શકે સહુ કોય, પૃથ્વીરૂપ એ પ્રેમદા, આકાશરૂપ શિ અધ, એમાંથી સહુ ઉપજ્યાં, સમીયા એમાં સઘ. મમતા કરશે તે મૂરખા, અકલ હીન અજાણ, પૃથ્વીમાં પેદા થયા, સમજે સિદ્ધ સુજાણ, પ્રથમ રાધે પછી કૃષ્ણજી, પ્રથમ સીતા પછી રામ,
પ્રથમ શિવ પછી શિવ સ્વયે, એક રૂપ બે નામ. ગુજરાતમાં અર્ધનારીશ્વરની આ પ્રકારની ઉપાસના, પૂજા અને ભક્તિ અતિ પ્રાચીન કાલથી જ પ્રવર્તમાન રહી છે. બૌદ્ધ અને જૈનકાલમાં વિન ભલે આવ્યાં હોય, પરંતુ ભગવાન શંકરાચાર્યજીના પ્રાદુર્ભાવથી આ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં નવજીવનનો સંચાર થયો. વૈદિક ધર્મ દ્વારા આર્ય-હિંદુ સમાજને સંગઠિત કરવામાં એમણે અભૂતપૂર્વ સફળતા પ્રાપ્ત કરી. એમના પરિશ્રમથી તત્કાલીન હિંદુ સનાતન-લોક-માનસમાં અદ્ભુત અપૂર્વ પરિવર્તન થયું. જુદા જુદા પ્રદેશોની યાત્રા દ્વારા એમને એ પણ વિશ્વાસ થઈ ગયો કે જનસાધારણના માનસમાં નિર્ગુણ બ્રહ્મની ઉપાસના ઘરે નહીં કરી શકે. સાથે જ સગુણ બ્રહ્મની ઉપાસના સાકાર-મૂર્તિની ભક્તિ દ્વારા બ્રહ્મોપાસના ઓછી કષ્ટસાધ્ય અને દેશ-કાલ-પાત્રને વધારે અનુરૂપ છે. આ વિચારથી એમણે પણ ભક્તિ સરિતામાં સ્નાન કરી મોક્ષ-શાન પ્રાપ્ત કરવાની પ્રવૃત્તિને પરિટિત કરવાનું જ વધારે મુનાસીબ માન્યું. પંચાયતન-દેવપૂજા, દેવભક્તિનો આરંભ થયો. ગુજરાત પર એનો ભારે પ્રભાવ પડ્યો. સૌરાષ્ટ્રમાં વસનારી સનાતન આર્મ-જાતિઓમાં નાગરબ્રાહ્મણ બ્રહ્મક્ષત્રિય તથા નાગર વૈશ્ય પહેલેથી જ સંમાનિત-પ્રતિષ્ઠિત પદો પર બિરાજમાન રહેલા છે. કેટલાક દસકા પૂર્વ સુધી ગુજરાત, કાઠિયાવાડની નાની-મોટી બધી રિયાસતોમાં નાગરોની જ બોલબાલા હતી. નાગરોના ઇષ્ટદેવ શ્રી હાટકેશ્વર શિવ છે. પરંતુ કુળદેવીની ઉપાસના, શક્તિની પૂજા વિના નાગરને નાગર માનવામાં ન આવતા નથી.
गोत्रावटङ्कशाखाश्च प्रवरं वेदकर्मणि ।
शिवं गौरी गणेशच नावजानन्ति नागराः ॥ આનાથી ગુજરાતીઓમાં શિવ, વિષ્ણુ, રામ, કૃષ્ણ વગેરેમાં સમાન ભાવ કાયમ રહ્યો. “રાધા-કૃષ્ણનું પવિત્ર નામ લેતાં જ ત્યાંના લોકોમાં “અર્ધનારીશ્વરની ભાવના જાગૃત થતી રહી છે. ગુજરાતી સાહિત્યના પરમ સંમાનિત મહાકવિ નરસિંહ મહેતાએ શિવની ઉપાસના કરી. શ્રીકૃષ્ણની રાસ-લીલાને પોતાનાં નેત્રોથી જોઈ. આ જન્મ એમણે શ્રીકૃષ્ણની મોહિની મૂર્તિનું ગુણ-ગાન કર્યું. પરંતુ અંતરમાં વિષમતા ઉત્પન્ન કરનારી સાંપ્રદાયિકતાને કયારેય આવવા દીધી નથી.
“પક્ષાપક્ષી ત્યાં નહિ પરમેશ્વર, સમદષ્ટિને સર્વ સમાન.” આ જ કારણ છે કે ગુજરાતમાં અનેક સુપ્રસિદ્ધ શક્તિપીઠો હોવા છતાં શાકત સંપ્રદાયને લગતા ગુજરાતી સાહિત્યમાં કેવળ ભક્તિને જ પ્રધાનતા મળી છે. એમાં દેવીનાં અનેકાનેક રૂપોની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. ભગવતીએ જુદા જુદા અવતાર ધારણ કરી સૂરકર્મી દૈત્યોનો નાશ કર્યો, ભક્તોની રક્ષા કરી, તેમને આશીર્વાદ આપી અભય-વર પ્રદાન કર્યું, સંસ્કૃતિ, સમાજ અથવા રાષ્ટ્રની રક્ષા કરવામાં ભાવુક જનતાને સહાય પ્રદાન કરી-આ બધા વિષયોના ઉલ્લેખ આપણને ગુજરાતી સાહિત્યમાં ઘણા જ ગ્રંમાં મળી શકે. પરંતુ ભગવતીની જુદી જુદી મૂર્તિઓમાં
પથિક માર્ચ - ૧૯૯૯૨