Pathik 1999 Vol 39 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 9

દેવગઢ બારિયા રાજ્યનો ઈતિહાસ
– ડૉ. જયકુમાર ર. શુક્લ
પ્રાસ્તાવિક
રાજસ્થાનના અજમેરના રાજા સોમેશ્વર ચૌહાણના વંશજો માળવામાં ખીચીવાડીમાં વસવાટ કરવાથી ખીચી ચૌહાણો કહેવાયા. તેમના વંશજ પાલનદેવે ચાંપાનેરનું રાજ્ય ૧૪મી સદીમાં સ્થાપ્યું. ચાંપાનેરના પતાઈ રાવળ (જયસિંહ રાવળ)ને મહમુદ બેગડાએ હરાવ્યો. ઈસ્લામ ધર્મ સ્વીકારવાનો ઇનકાર કરવાથી મહમુદે પતાઈ રાવળને મારી નાખ્યો. તેના બે પુત્રોમાંના મોટા પૃથ્વીરાજે મોહનપુર (છોટાઉદેપુર) અને બીજા ડુંગરસિંગે દેવગઢ બારિયાના રાજયની ૧૫મી સદીના અંતમાં સ્થાપના કરી. ડુંગરસિંગે ભીલોને હરાવીને બારિયાનું રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. બારિયાના રાજકર્તાઓ :
ડુંગરસિંગ પછી તેના વંશોએ બાર પેઢી સુધી બારિયા રાજય પર સત્તા ભોગવી. તે દરમિયાન પોતાની સત્તા સંગઠિત કરી અને બાહ્ય આક્રમણથી રાજ્યનું રક્ષણ કર્યું. ડુંગરસિંગ પછીના એક રાજા માનસિંગના અવસાન બાદ એક બલુચ સરદારે તેની રાણી અને સગીર કુંવરનું રાજય પડાવી લીધું. રાણી અને કુંવર પ્રિથિરાજે ડુંગરપુરના રાજા(રાણીના પિતા)ને ત્યાં બાર વર્ષ આશ્રય લીધો. ઇ.સ. ૧૮૭રમાં પ્રિથિરાજે લશ્કર સહિત કુચ કરી, બલુચ સરદારને હાંકી કાઢી રાજય પાછું મેળવ્યું. ત્યાર બાદ હાલનું દેવગઢ બારિયાનગર તેણે વસાવ્યું. આ રાજ્યની આસપાસ ડુંગરો અને જંગલો આવેલાં હોવાથી તે પોતાની સ્વતંત્રતા જાળવી શક્યું હતું. આ રાજ્યને મુસ્લિમ કે મરાઠા સત્તાને કદિ ખંડણી ભરવી પડતી નહોતી કે કોઈ બીજા રાજ્યનું આધિપત્ય તેણે સ્વીકાર્યું નહોતું. પરંતુ દાહોદ, હાલોલ અને કાલોલ જે સિંધિયાના ત્રણ મહાલ હતા ત્યાંથી ચોથ ઉધરાવવાનો હક બારિયા રાજ્યને હતો. બ્રિટિશ સરકારે ઈ.સ. ૧૮૧૯ માં ચોથને બદલે તેને સામટી રકમ ચૂકવવાની જવાબદારી સ્વીકારી
પ્રિથિરાજ પછી રાયધરજી, ગંગદાસજી, ગંભીરસિંગ, ધિરતસિંગ અને સાહેબસિંગ નામના રાજાઓ થઈ ગયા. તેમના પછીના યશવંતસિંગના અમલ દરમિયાન ઈ.સ. ૧૮૦૩ માં સૌ પ્રથમવાર અંગ્રેજોનો સંપર્ક થયો, મૈત્રી કરાર કરવામાં આવ્યા અને બ્રિટિશ રક્ષણ આપવાની જાહેરાત કરવામાં આવી. યશવંતસિંગના પુત્ર ગંગદાસજીના અમલ દરમિયાન મરાઠાઓએ ચડાઈઓ કરીને રાજા પાસેથી મોટી રકમો પડાવી. ઈ.સ. ૧૮૦૮ માં બાપુ સિંધિયાએ રૂ. ૨૩,૦૦૦ પડાવી લેવા ઉપરાંત રાજધાનીમાં લૂંટ કરી. ઈ.સ. ૧૮૧૯ માં ગંગદાસનું અવસાન થયું. તેનો પુત્ર સગીર હોવાથી દીવાન રૂપજી દવેએ કાવતરું કર્યું. પરંતુ છેવટે કૅપ્ટન મેકડોનાલ્લે દરમિયાનગીરી કરી અને પ્રિથિરાજ બીજાને રાજગાદી સોંપી. તેણે ૧૮૬૪ સુધી, આશરે ૪૪ વર્ષ વ્યવસ્થિત અને સારું રાજય કરવાથી લોકો તેમને માટે આદર અને સદ્ભાવ દાખવતા હતા. - રાજ પ્રિથિરાજ બીજાનું ઈ.સ. ૧૮૬૪ માં અવસાન થવાથી તેમના કુંવર માનસિંગજી ગાદીએ બેઠા. તેમની ઉંમર નવ વર્ષની હોવાથી બ્રિટિશ પૉલિટિકલ એજન્સી દ્વારા (૧૮૬૫ થી ૧૮૭૬) વહીવટ કરવામાં આવ્યો. કર્નલ બારટને બારિયા રાજયમાં વહીવટી સુધારા કરીને તેનો વિકાસ કર્યો. મહેસૂલ ઉઘરાવવા માટે થાણેદારો નીમવામાં આવ્યા. પોલીસ દળ, ન્યાયતંત્ર તથા મહેસૂલનાં અલગ ખાતાં ૧૮૬૭-૬૮માં શરૂ કરવામાં આવ્યાં. જમીનની માપણી કરાવી ગામોની સરહદો નક્કી કરી કૂવા ખોદાવ્યા, વિશ્રામ ગૃહો તથા શાળાનાં મકાનો બંધાવ્યાં અને રસ્તા બાંધવામાં આવ્યા. માનસિંગજીની પુખ્ત વય થતાં ૬ નવેમ્બર, ૧૮૭૬ ના રોજ વહીવટનાં સૂત્રો તેમને કે નિવૃત્ત અધ્યક્ષ અને પ્રાધ્યાપક, ઇતિહાસ વિભાગ, એચ.કે.આર્ટ્સ કોલેજ, અમદાવાદ
પથિક - માર્ચ - ૧૯૯૯૬