Pathik 1998 Vol 38 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 6

તેની પોર્ટુગીઝો સાથેની મૈત્રીથી જણાય આવે છે. ઇ.સ.૧૫૧૪ માં પોર્ટુગીઝ ગવર્નર આલ્બુકર્કે પોતાના પ્રતિનિધિ સુલતાન પાસે મોકલ્યા ત્યારે તેઓ સુરતમાં ગોપીનાથભાઈ મુકુન્દ ઉર્ફે મિયાંબાબુની હવેલીમાં ઉતરેલા. સુરતના વિકાસ માટે એણે પૂરતો પ્રયત્ન કરેલ જણાય છે. તેણે ગીપીપુરા નામનું પરું વસાવી, ત્યાં સુંદર મકાનો બંધાવી શ્રીમંત પ્રજાજનોને ત્યાં વસાવ્યા. અહીં તેણે પોતાના નામ પરથી બંધાવેલ ગોપીતળાવ અને પોતાની પત્તીના નામ
પરથી બંધાવેલ રાણીતળાવ અંગે સર ટોમસ રો(ઇસ.૧૯૬૬) આ અંગે વિસ્તૃત રીતે નોંધે છે કે “આ તળાવને સોળ ખૂણાઓ છે. તેની દરેક બાજુ સો કદમ જેટલી લાંબી છે. તેના તળિયામાં ફરસ બાંધેલ છે અને કાંઠથી પાણીમાં ઊતરવા ચારે તરફ પગથિયાં છે. તળાવની મધ્યમાં એક નાનો દ્વીપ છે તેની વચમાં વારિગૃહ છે. આ તળાવમાં સીમનું પાણી એક મોટી નહેર દ્વારા લાવી ભરવામાં આવે છે. નહેર ઉપર પુલ બાંધવામાં આવ્યો છે.” આવી જ એક નોંધ બીજા વિદેશી ડૉ.જ્હોન ડ્રાયર (ઈ.સ. ૧૬૭૫)ની છે તેમાં આ તળાવના એક માઇલના ઘેરાવા તથા પાળ પર કરાવવામાં આવતા બેથી ત્રણ લાખ દીવાઓ અંગે નોંધ કરવામાં આવેલ છે. આમ મલેક ગોપીએ તત્કાલીન સમયે અત્યંત કપરા કાળમાં સુરતની ઘણી મોટી સેવા કરેલ છે. તેણે સુરતને સુશોભિત કરી. ગુજરાતના આપખૂદ અને જુલ્મી સુલ્તાનો પર નિયંત્રણ મૂકવા પોર્ટુગીઝોનો સાથ મેળવી રાજકીય ચાતુર્યનો પરિચય કરાવેલ છે. આ રીતે સુરતની સ્થાપના અંગેના વિવિધ મતો તેમજ તેની સ્થાપના અને વિકાસમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભાગ ભજવનાર મલેક ગોપી વિશે પૂરતી માહિતી ઉપલબ્ધ છે.
રાજકીયક્ષેત્રે સત્તરમા સૈકાનું સુરત :
સત્તરમાં સૈકાના પ્રારંભિક દશક દરમ્યાન સુરતમાં વિવિધ ક્ષેત્રે બનેલ મહત્ત્વપૂર્ણ બનાવોએ માત્ર સુરત તથા ગુજરાતના જ નહીં, પણ રામગ્ર ભારતનાં રાજકીય તેમજ આર્થિક પાસાં પર અમીટ છાપ પાડી છે. ઈ.સ.૧૬૦૫માં મહાન મુઘલ સમ્રાટ અકબરનું અવસાન થતાં જહાંગીર સત્તાસ્થાને આવ્યો તેણે ગુજરાતના સંચાલનમાં કેટલાક જરૂરી ફેરફાર કર્યા. આ સમયે સુરતનું બંદર દેશ-વિદેશમાં અત્યંત પ્રચલિત થઇ ચૂકયું હતું. વાસ્તવમાં સુરતના રાજકીય તેમજ વેપારી મહત્ત્વનો અંદાજ મેળવી ચૂકેલા મુસ્લિમ શાસકોએ તેના વિકાસ તરફ વિશેષ લક્ષ આપી તેની સલામતીની પણ પૂરતી કાળજી લીધી હતી. સુલતાન બહાદુરશાહે ફિરંગીઓના અવારનવાર થતા હુમલાઓ અને હેરાનગતથી સુરતનું રક્ષણ કરવા કાયમી સૈન્ય-પ્રબંધ કર્યો હતો. સુલતાન મહેમૂદશાહ ત્રીજાએ સુરતના હાકેમ ‘ખુદાવંદખાન'ના સમયે સુરતમાં નદીકિનારે અત્યંત મજબૂત કિલ્લો બંધાવી, સુરત બંદરને સ્થાપી સલામતી બક્ષી હતી (ઈ.સ.૧૫૪૦-૪૧). ડૉ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી નોંધે છે કે ગુજરાતનાં બંદરોમાં જૈમ ખંભાત સોલકીકાળમાં વિકસ્યું ને સલ્તનત કાળમાં દેશવિદેશમાં મશહૂર થયું તેમ સુરત સલ્તનતકાળમાં વિકસ્યું ને મુધલકાળમાં ને ‘બંદર મુબારક’તરીકે ખ્યાતિ પામ્યું.’
7754
ત્યારબાદ મિર્ઝાઓને નિયંત્રણમાં લેવાના આશયથી સમ્રાટ અકબરે સુરત પર ચઢાઇ કરી (ઈ.સ.૧૫૭૩), કિલ્લો કબજે કરી, બંદરના સ્થાયી વહીવટ માટે મુત્સદી(હાકેમ)ની નિયુક્તિ કરી મકકાની હજનો માર્ગ ખુલ્લો કર્યો. ઈ.સ. ૧૯૦૫માં સમ્રાટ અકબરનું અવસાન થતાં જહાંગીર સત્તાસ્થાને આવ્યો તેણે ગુજરાતના સંચાલનમાં કેટલાક જરૂરી ફેરફાર કર્યા. સુરતનું રાજકીય અને આર્થિક મહત્ત્વ પિછાણીને તે માટે વિશેષ કાળજી લીધી. આ અરસામાં ઈંગ્લૅન્ડની ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની'ના પ્રતિનિધિ વિલિયમ હોકિન્સે સુરત બંદર પાસે પોતાનું વહાણ લાંગર્યું (ઇ.સ. ૧૬૦૮). સુક્તના વિશેપ મહત્ત્વને ઓળખી ગયેલા અંગ્રેજોએ સર ટૉમસ રોની મદદથી કંપનીની કોઠી ત્યાં સ્થાપવાની ખાસ પરવાનગી મેળવી લીધી(ઈ.સ.૧૬૧૩) અને થોડાક સમયમાં જ ભરૂચ, અમદાવાદ અને આગ્રા જેવાં ભારતમાં અન્ય વેપારી મથકેા (કોઠીઓ) કંપનીએ સુરતની સત્તા નીચે મૂકી દીધાં (ઈ.સ. ૧૬૧૮-૧૯). ત્યારબાદ સુરતની મદદથી ઇરાન સહિત અનેક વિદેશી વેપારી મથકો સાથે વેપાર વિકસાવ્યો. યુરોપની અન્ય પ્રજાઓ ડચ-પોર્ટુગીઝ વગેરેએ પણ સુરત પર પોતાનું વર્ચસ સ્થાપવા કરેલા અગણિત પ્રયત્નો અને કાવા-દાવા જોતાં સત્તરમા સૈકામાં સુરતનું સાર્વત્રિક મહત્ત્વ કેટલું હતું તેનો અંદાજ આવ્યા વિના રહેતો નથી.
‘પથિક’-માર્ચ, ૧૯૯૮ * ૩