Pathik 1998 Vol 38 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 4

સત્તરમા સૈકામાં સુરત
| ડે. કે. સી. બારોટ
સુરતનો સ્થાપનાકાળ :
ભારતવર્ષના ઇતિહાસમાં વિદેશ વેપાર, ઉદ્યોગ, ધંધા તેમજ કલા-કારીગરીને ક્ષેત્રે અત્યંત પ્રસિદ્ધ એવાં કેન્દ્રોમાં સુરત સદીઓથી મોખરાનું સ્થાન ધરાવે છે. એક અગત્યના વેપારીમથક અને બંદર તરીકે સુરતની ગણના છેક મળ્યુગથી થતી આવી છે. ૧૪મા સૈકા પછી સુરતના જળ-સ્થળ માર્ગે દેશ વિદેશનાં અનેક મહત્ત્વપૂર્ણ મથકો સાથે સંકળાયેલ જાય છે. વર્તમાન સુરતનાં સમીપવર્તી ગામો-કતારગામ, કામરેજ વગેરેનો ઉલ્લેખ તામ્રપત્રો વગેરેમાંથી પણ મળી રહે છે. તેને આધારે એ. બી. રેનલ જેવા વિદ્વાનો માને છે કે “તેરમી સદીની શરૂઆત સુધી સુરત એક નાનકડું હતું એટલે કે) તેરમી સદીની પહેલી પચીસી પછીથી સુરત વિકસવા માંડ્યું હશે.'' ઉપર્યુકત મતને સમર્થન મળી રહે તેવું મંતવ્ય ધરાવતાં ડૉ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી જણાવે છે કે “સુરતના જન્મપૂર્વે કતારગામ (કતારગામ) વડું મથક હતું. એની દક્ષિણે સોલંકી કાળના અંતમાં અથવા પ્રાયઃ સલનતકાળના આરંભમાં (સુરત) વસ્યું લાગે છે.” એ જ રીતે ગુજરાતના અગ્રગણ્ય પુરાતત્ત્વવિદ પ્રોફે. (ડો.) રમણલાલ નાગરજી મહેતા પણ ઉપર્યુકત મંતવ્યને મળતો મત આપતાં જણાવે છે કે “ ‘તાપી નદીના દક્ષિણ કિનારા પર વિકસેલ સુરતની આજુબાજુના ડમસથી કામરેજ સુધીના પ્રદેશમાં જુની માનવ-વસાહતો મળી આવેલ છે તેથી આ વિસ્તારનો લાંબો ઇતિહાસ હોવાનું સ્પષ્ટ થાય છે. જો કે) માનવ-વસાહત ક્યારથી શરૂ થઇ એ પ્રશ્ન અનુત્તર છે, પરંતુ ઉપલબ્ધ પુરાવાઓને આધારે કહી શકાય કે સુરતની વસાહત તેરમી સદી પહેલાની છે.” વાસ્તવમાં સુરતના ઈતિહાસની વ્યવસ્થિત જાણકારી આપણને પંદરમા સૈકાના પ્રથમ દશકથી મળે છે, પરંતુ વિવિધ વિદ્વાનો સુરત સાથે સંકળાયેલ દંતકથાઓને અનુલક્ષીને તેના ઇતિહાસને દસમા સૈકા સુધી લઈ જવા પ્રયત્ન કરે છે તે સ્તુત્ય નથી, ઇશુની દસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં (ઈ.સ. ૯૦-૧૯૩૯) લખાયેલા “જસયુત્તવારીખના લેખક રશીરુદીન ગુજરાતના સાગરકાંઠાનાં ગામોના ઉલ્લેખ કરે છે તેમાં ભરૂચ અને દમનપુર બંદરોનાં નામ)-છે, પણ સુરતનું નામ નથી. ઇશુની અગિયારમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં અબુ-અબ્દુલ્લાહ-અલ ઇદ્રસીએ લખેલા અદઝાનુલ મુસ્તાક' નામના ગ્રંથમાં ગુજરાતનાં નગરોનાં નામો આપેલાં છે તેમાં આશાવલ, ધોળકા, સિદ્ધપુર, ભરૂચ, ખંભાત વગેરેનો ઉલ્લેખ છે, પણ સુરતનો ઉલ્લેખ નથી. એ જ રીતે ઈ.સ. ૧૨૬ ૧-૭૫ વચ્ચે ઝકરીયા-અલ-કાઝવીનીએ લખેલા ‘આસાલું બીલાદ નામના ગ્રંથમાં અન્ય નામો છે, પરંતુ) સુરતનું નામ નથી. વળી પ્રચલિત ‘રાસમાળા'ના રચયિતા એ.કે.ફાર્બસ પણ મૂળરાજ સોલંકીનું સૈન્ય ભરૂચ અને સૂર્યપુરથી પસાર થયાનું જણાવીને ઉકત સૂર્યપુરને વર્તમાન સુરત માની લે છે, પરંતુ હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રી જેવા કેટલાક વિદ્વાનો ફાર્બસના ઉકત અભિપ્રાયને માત્ર કાલ્પનિક જ માનીને સુરતને સલ્તનતકાળના આરંભમાં વસેલ જણાવી આ સૂર્યપુર વિષય વર્તમાન ગોધરા-લુણાવાડા વિસ્તારમાં આવેલો હતો એમ માનો છે. ડૉ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રીના મંતવ્ય અનુસાર સલ્તનતકાળ દરમ્યાન સુરતની સ્થાપના થયાની વાત એટલા માટે સમજાય તેમ છે કે મોટા ભાગના પુરાવા કે અવશેષો ગુજરાતમાં સલ્તનતની સ્થાપના પછીનો સમય સુરત માટે નિર્દેશ છે. આમ જોવા જઇએ તો “સ્વતંત્ર ગુજરાતી સલ્તનતની પછી તુરત જ સુરતનો ઉલ્લેખ મળે છે. સુલ્તાન મુઝફ્ફરશાહ પ્રથમે (૧૪-૦૭-'૧૦) સત્તાપ્રાપ્તિ પછી તુરત જ સુરત-રાંદેરના હાકેમ તરીકે તેના પુત્ર શેખ મલિક ઉર્ફે મસ્તીખાનને નીમ્યાનો ઉલ્લેખ “મિરાતે સિકંદરી'ના રચયિતા સિકંદર-બિન-મુહમ્મદ ઉર્ફે મંજુએ કરેલ છે. સુલતાન સામેના આ વિદ્રોહમાં ભાગ લીધા પછી મોટે ભાગે મસ્તીખાનને સુરત-રાંદેરનું હાકેમપદ ગુમાવવું પડ્યું હોવાથી તેનો કોઈ જ ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત થતી નથી,
* અધ્યાપક, ઇતિહાસ વિભાગ, એલ.ડી. આર્ટ્સ કૉલેજ, અમદાવાદ
પથિક'-માર્ચ, ૧૯૯૮ ૧