________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સમકાલીન ગ્રંથોને આધારે આપી છે. (પ્રકરણ ૧૨)
અમદાવાદનાં મુસ્લિમ સ્થાપત્ય નામના પ્રકરણમાં અમદાવાદ અને દિલ્હીની જુમ્મા મસ્જિદોની સુંદર તુલના કરતાં જણાવે છે કે “દિલ્હીની જુમ્મા મસ્જિદ આપણને સારા કંપડા પહેરેલી પરદેશી સ્ત્રી જેવી લાગે છે, જ્યારે અમદાવાદની જુમ્મા મસ્જિદ સુંદર હિંદી સ્ત્રી જેવી લાગે છે.” (પૃ.૫૭૮)
આ ઉપરાંત પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં અદમદશાહની મોડાસા, ખાનદેશ, માળવા, ચાંપાનેર, ઇડર, બહમનીની લડાઈઓ, તેનો રાજ્યવહીવટ, ન્યાયપદ્ધતિ ઉપરાંત તેમના સમયના સંત પુરુષોની વિગતો આપવામાં આવી છે. અમદાવાદ વિશે આટલું વિસ્તૃત અને છણાવટપૂર્વક લખનારાઓમાં રા. મગનલાલ વખતચંદ પછી તેઓ બીજા ઇતિહાસકાર છે. અમદાવાદનાં સ્થળો વિશે સંશોધન કરનારાઓ માટે આ ગ્રંથ આધારરૂપ બની શકે તેમ છે. ખંભાતનો ઇતિહાસ(૧૯૩૫)
આ ગ્રંથ ખંભાતના નામદાર નવાબસાહેબ બહાદુર (દિલાવરજંગ નવાબ મિર્ઝા હુસૈંયાવરખાન બહાદુર)ના હુકમથી લખવામાં આવ્યું હતું. ૧૮ પ્રકરણો અને સાત પરિશિષ્ટોમાં વહેંચાયેલું આ પુસ્તક ખંભાતનો પૌરાણિક સમયથી સ્વતંત્ર સંસ્થાન તરીકેનો કઈ રીતે વિકાસ થયો તેની સિલસિલાબંધ વિગતો આપે છે, ઉપરાંત ખંભાતનો બંદર તરીકેનો વિકાસ, તેની પડતી, મુફતાબીરખાન(મોમીનખાન બીજા)ના સમયમાં ખંભાત, ખંભાતનો વેપાર અને વહાણવટું, ધંધારોજગાર (અકીક ઉદ્યોગ) અને જોવા લાયક સ્થળોની ઉપયોગી માહિતી આપી છે. આ જ ગ્રંથમાં ખંભાતનાં પ્રાચીન નામોમાં ખંભાયત, સ્તંભતીર્થ, ત્રંબાવતી, તામ્રલિપ્ત, મહિનગર, ભોગવતી, પાપવતી, કર્ણાવતીમાંનાં ઘણાં નામો ઇતિહાસકારોના ભ્રમથી લખાયેલાં હોવાનું સાબિત કરે છે.
પ્રાચીન ભારતમાં ઇતિહાસલેખનનાં સાધનો નહિવત્ છે એવા દાવાને પડકારતાં તેઓ આ ગ્રંથમાં પ્રાચીન ભારતમાં ઇતિહાસનાં સાધનો એવાં પુરાણો વિશે જણાવે છે કે “પૌરાણિક કથાઓ એ ગપગોળા નથી. એ પરંપરાગત કથાઓમાંથી બાહ્મણોએ અંગત લાભને માટે દાખલ કરેલાં માહાત્મ્યો અને ચમત્કારિક વર્ણનોને તારવી ઐતિહાસિક સત્યોને બહાર લાવવાં જોઇએ.” (પ્રકરણ-૧૨ પાજ ૨૪)
ખંભાતનું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ સમજાવતાં જણાવે છે કે “ખંભાત રાજ્ય નાનું છે, પરંતુ એનું મહત્ત્વ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઘણું છે. ઘણાં પ્રાચીન કાળમાં ધાર્મિક અને સામાજિક પ્રવૃત્તિઓના કેન્દ્ર તરીકે ખંભાતે અગત્યનો ભાગ બજવેલો એ વિવાદાસ્પદ બાબતને એક બાજુ મૂકીએ તોપણ આર્થિક પ્રવૃત્તિની દૃષ્ટિએ હિંદુસ્તાનના એક વખતના મોટા બંદર તરીકે એનું સ્થાન આખા હિંદુસ્તાનના આર્થિક ઇતિહાસમાં મોટું છે.” આગળ જણાવે છે કે ‘‘ઐતિહાસિક મહત્ત્વ હંમેશા કદ કે ધનસંપત્તિ ઉપરથી મપાતું નથી, પરંતુ દેશ કાલ અને સંજોગોની પરિસ્થિતિની સરખામણી ઉપરથી મપાય છે. એ રીતે પ્રાચીન કાળથી આજ સુધીનો ખંભાતનો ઇતિહાસ રસમય અને મહત્ત્વપૂર્ણ છે.
આર. બી. જોટેએ પ્રસ્તૃત ગ્રંથમાં આધારો તરીકે નવાબના દસ્તાવેજો ઉપરાંત અન્ય સમકાલીન સાધનોનો ઉપયોગ કર્યો હોવા છતાં નવાબના આશ્રયે આ પુસ્તક લખાયું હોવાથી અતિશયોક્તિની સંભાવના ખરી ! ગુજરાતનો સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ :- ઇસ્લામયુગ ખંડ ૧-૨-૩-૪ : ખંડ-૧ (૧૯૪૫)
આર. બી. જોટેનું આ પુસ્તક કુલ ૪૧ પ્રકરણોમાં વહેંચાયેલું છે. ઉપરાંત ગુજરાતનાં વહાણવટાને લગતું એક ઉત્તમ પરિશિષ્ટ આપવામાં આવ્યું છે.
ખંડ-૧ માં પ્રાગૈતિહાસિક સમયથી મૌર્યસમયનું ગુજરાત, શક-ક્ષત્રપો- વલભીનું રાજ્ય, સોલંકી-વાઘેલાયુગનું ગુજરાત, એનો સમાવેશ થાય છે. ઉપરાંત આ ખંડમાં ગુજરાતનાં મુસ્લિમ સમય પહેલાંનાં બાંધકામોને લગતું એક સ્વતંત્ર પ્રકરણ આપેલું છે. પ્રાચીન ભારતના ઇતિહાસલેખનનાં સાધનોની ઉત્તમ છણાવટ કરવામાં આવી છે. ગુજરાતના પ્રાચીન અવશેષો જે રીતે નાશ પામી રહ્યા છે તે અંગે જણાવે છે કે “અનેક નાનાં-નાનાં દેશી રાજ્યોમાં વહેંચાઇ જવાની ગુજરાતની કમનસીબીને લીધે ઘણા અવશેષો નાશ પામ્યા છે અને વેચાઇ ગયા છે. એ જ કારણથી
‘પથિક’-માર્ચ, ૧૯૯૮ * ૧૩
For Private and Personal Use Only
