________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દ્વારા ટીકા કરી છે. છતાં આ ટીકામાં ક્યાંય તેમની પ્રદેશવાદી ઇતિહાસકાર તરીકેની છાપ ઊઠતી નથી. ગુજરાતના વહાણવટાની પ્રાચીનતા પુરવાર કરતાં તેઓ જણાવે છે કે “પ્રાચીન ગુજરાતના ઇતિહાસનો જે અભ્યાસ કરે છે, એશિયામાં હિંદુસ્તાનની અને હિંદુસ્તાનમાં ગુજરાતની ભૌગોલિક સ્થિતિનો જે વિચાર કરે છે અને હાલના ગુજરાતને એ નજરે જુએ છે, તેને તો આપોઆપ ખ્યાલ આવે છે કે ગુજરાત પ્રાચીન કાળથી દરિયાઈ વેપાર માટે મશહૂર છે, કારણ કે ગુજરાતનું કોઇ પણ સ્થળ દરિયાકાંઠાથી ૧૦૦ માઇલથી વધારે દૂર નથી (પા.૧૦૪૪) હયુઇટ, શ્રીગ્ઝ, ટોલેમી, મિરાતે- એહમદી, વિવિધ પ્રદેશનાં ગેઝેટિયરો, દેશી જૈનસાહિત્ય, કાવ્યો, નાટકો વગેરેનો આધાર લઇ ગુજરાતના વહાણવટાની પ્રાચીનતા પુરવાર કરી છે.
ઇતિહાસકારનું એક કાર્ય ગઇ કાલનો આવતી કાલ માટે શો સંદેશ છે શી ઉપયોગિતા છે, શી પ્રાંસગિકતા છે અને પોતાની રીતે જાણવાનો અને લોકો સુધી તેને પહોંચતો કરવાનું કાર્ય છે એ અનુસાર આર. બી. જોર્ટના ગુજરાતના વહાણવટાનો વિકાસ, બંદરોની આવક, બંદર પરનો વેપાર, વહાણ- ઉદ્યોગ, વહાણોને લગતા પારિભાષિક શબ્દોની ચર્ચા તો કરેલી જ છે, ઉપરાંત ગુજરાતના વહાણવટાના ભવિષ્યના વિકાસ માટે ઉત્તમ અને ઉપયોગી સૂચનો કર્યા છે.
ઉપર્યુક્ત ગ્રંથોની સાથે આર. બી. જોટેના ‘સોમનાથ' (૧૯૪૯) અને ‘જેતલપુર ‘ (૧૯૩૧) જેવાં ઇતિહાસવિષયક પુસ્તક પણ છે; જોકે તેમાં અન્ય પુસ્તકોની સરખામણીમાં ઐતિહાસિક માહિતી અલ્પ અને ઊતરતી જણાય છે.
સામયિકોના લેખો :
આર.બી. જોર્ટએ પોતાનાં ઉપર્યુક્ત ઇતિહાસને લગતાં પુસ્તકો ઉપરાંત સામાયિકોમાં પણ સંશોધનલેખો લખ્યા હતા. આ સંશોધનલેખોમાં ગ્રંથોની અપેક્ષાએ આધારભૂતતા વધુ જણાય છે. દા. ત. ‘પ્રસ્થાન’ માં ‘ખોવાયેલી નદી' શીર્ષક હેઠળ સરસ્વતી નદીના પ્રવાહનાં રૂપાંતરોનો સંશોધનાત્મક અને ઐતિહાસિક પરિચય આપ્યો છે. ‘કુમાર’ (૧૯૫૧) ‘વાવનું સ્થાપત્ય' શીર્ષક નીચે ગુજરાતના વાવસ્થાપત્યની વિશેષતાઓ પર રોશની ફેંકી છે. આ ઉપરાંત ‘સીદી સૈયદની જાળી ‘ અને ‘ગુજરાતનું મુસ્લિમ સ્થાપત્ય' વગેરે તેમના ઉલ્લેખનીય સંશોધનલેખો છે. આ સર્વેમાં ‘સુરતમાં અંગ્રેજી કોઠી ‘ (કુમાર-૧૯૩૪) અલગ સંશોધનલેખ કહી શકાય તેવો છે. ઇતિહાસકાર તરીકે મૂલ્યાંકન :
આર. બી. જોટેએ ઇતિહાતવિષયક ગ્રંથો અને સામયિકોમાંના સંશોધન લેખો દ્વારા ગુજરાતના ઇતિહાસલેખનમાં પોતાનું આગવું પ્રદાન આપ્યું છે. ગુજરાતના ઇતિહાસ વિશે લખનારા દુ. કે. શાસ્ત્રી, એમ. એસ. કોમિ સોરિયટ સાથે આર. બી. જોર્ટને પણ ઉલ્લેખનીય ગણી શકાય. પોતાના ઇતિહાસલેખનમાં સમકાલીન અને આધારભૂત સાધનોની સાથે પ્રાચીન સંસ્કૃત અને ગુજરાતી સાહિત્યનો ઉપયોગ કર્યો હોવા છતાં બહુ ઓછે કોઇક ઠેકાણે તેની ઐતિહાસિકતા જોખમાઈ છે. ઇતિહાસકારનું એક કર્તવ્ય પોતાની અનુગામી પેઢીને પ્રેરણા આપવાનું પણ છે, એ અનુસાર “ખંભાતને ઇતિહાસ”ની પ્રસ્તાવનામાં જણાવે છે કે “આપણા પ્રાચીન ઇતિહાસના ભોંયરામાં પહેલાંના દીવડાએ ઝાંખી જોયેલી કેટલીક વસ્તુઓ ખોટી અને કેટલીક ખરી છે, એટલે જૂની માન્યતાઓ એક વાર દૂર કરી નવેસરથી આખું ભોંયરું તપાસવાની જરૂર છે.” આ દ્વારા સંસોધકો એ ઇતિહાસકારોને ઇતિહાસના પુનર્લેખન માટે પ્રેરિત કરે છે.
પોતાના લેખનનાં પ્રાચીન સંસ્કૃત ગ્રંથોનો આધાર લીધો છે ત્યારે તેની આધારભૂતતા પુરવાર કરતાં લખે છે કે “વેદોમાં ઇતિહાસ સમૂળગો નથી એમ ન કહેવાય, જેટલા ઐતિહાસિક આધારો વેદોમાં છે એમાં તેની પ્રાચીનતાને કારણે અને એ વખતની પરંપરા લુપ્ત થવાથી વિવેચકોએ એનાં તરેહવાર નિવેદન કર્યાં છે, તેથી તેને કેટલું વજન આપવું તે પ્રશ્ન છે.' આ શબ્દો દ્વારા પ્રાચીન સાહિત્યના ઇતિહાસલેખનમાં કેવી રીતે ઉપયોગ કરવો તેનું દિશા-સૂચન કર્યુ છે. પ્રાચીન સાહિત્યના આધાર પર જ તેમણે ગુજરાત પ્રાચીન છે એ વાતને પુરવાર કરી
‘પથિક'-માર્ચ, ૧૯૯૮ * ૧૫
For Private and Personal Use Only
