________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એનો સંગ્રહ કરવાનું મુશ્કેલ થઇ પડ્યુ છે(ખંડ૧.૨ પેજ-૧૨૩).
ખંડ-૨ :- આમાં સુલતાન અહમદશાહથી લઇ મહમૂદ બેગડાના સમય સુધીના સાંસ્કૃતિક બનાવોને આવરી લેતી વિગતોનો સમાવેશ થાય છે
આ ગ્રંથની પ્રસ્તાવનામાં આર.બી.જોટે ભારતીય ઇતિહાસલેખનપદ્ધતિ વિશે જ્ઞાવે છે કે ‘આજના ઇતિહાસવિજ્ઞાનના સિદ્ધાન્તો પ્રમાણે રાજાઓ અને લશ્કરની દોડાદોડ અને વિજયોનું વર્ણન કે તારીખો એ સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ નથી, પરંતુ આપણાં દેશની ઇતિહાસ-સામગ્રી, આપણા, સામાજિક બંધારણના વિશિષ્ટ, સંજોગો અને આપણા પ્રાચીન સાહિત્યની ઇતિહાસને નોંધવાની વિશિષ્ટ પણ વિચિત્ર રીત, આપણા સાહિત્યની માનસિક ભૂમિકા વગેરેને ધ્યાનમાં લેતાં આપણા દેશમાં ઇતિહાસલેખન બીજા દેશો કરતાં કંઇક ભિન્ન પારેસ્થિતિ ઉત્પન્ન કરે છે.
આ ખંડમાં સુલતાન અમદશાહના સમયનું ગુજરાત, તેની લડાઇઓ અને ધાર્મિક સહિષ્ણુતાનું પૃથ્થક્કરણ કરેલું છે. આ પુસ્તકમાં અમદશાહે હિંદુઓને વટલાવ્યા હતા, એમની પુત્રીઓને જનાનખાનામાં બવબરીથી દાખલ કરી હતી તે પ્રચલિત વાતોનું ખંડન કરી જણાવે છે કે “હિન્દુ કન્યાઓ સાથેનાં અહમદશાહનાં લગ્નોને જુલ્મ ન ગણી શકાય, એને બદલે જે પ્રજા ઉપર વિજેતાને રાજ્ય કરવું છે. તેમની સાથે લોહીનો સંબંધ બંધાય તો રાજનીતિનું એક સારું પગલું ગણવું જોઇએ ''એમ જણાવી પુરાવા તરીકે અકબરનાં હિંદુ સ્ત્રીઓ સાથેનાં લગ્નોનાં ઉદાહરણ ટાંકે
છે.
આ ખંડનાં ઉલ્લેખનીય પ્રકરણોમાંનું એક મુસ્લિમ સમયનું સ્થાપત્ય પણ છે, જેમાં હિંદુ-મુસ્લિમ સંસ્કૃતિઓનાં મૌલિક ભેદ,ધાર્મિક સ્થાનોનો તફાવત, મિનારા અને મસ્જિદની બાંધણીને લગતી વિગતપૂર્ણ ચર્ચા કરી છે. આ ભાગ ગુજરાતની મુસ્લિમ સલ્તનતના સુવર્ણયુગ તરીકે ઓળખાવે છે
ગુજરાતની સલ્તનતના ઇતિહાસમાં સુલતાન મહમૂદ બેગડાનું વિવાદાસ્પદ વ્યક્તિત્વ છે. તેની રાજ્યપ્રાપ્તિ, તેનાં વિજયો, પ્રજાકીય આબાદી, તેના શોખ, તેના વિશેની પ્રર્વતતી દંતકથાઓ વગેરેની રસપ્રદ છતાં ઐતિહાસિક માહિતી આપી છે. ઉપરાંત ચાંપાનેરની કામચલાઉ રાજધાની તરીકેની પસંદગી, પાવાગઢનું ઐતિહાસિકઅને ધાર્મિક મહત્ત્વ, પાવાગઢનું પતને, પાવાગઢના પતાઇ-રાવળ વિશે પ્રચલિત દંતકથાઓનું ખંડન કરીને તેની ઐતિહાસિકતા પુરવાર કરી છે.
ઈ.સ. ૧૯૫૭ માં લખાયેલું તેમનું ‘ગુજરાતનો સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ ખંડ-૩' પુસ્તકમાં સુલતાન મુઝફ્ફરશાહ બીજાના સમયથી લઈ સુલતાન બહાદુર તથા સુલતાન મહમૂદ બીજા સુધીના સમયની સાસ્કૃતિક અને રાજકીય બાબતોનું વર્ણન કર્યું છે. સુલતાન મુઝફ્ફરશાહ બીજાના સમયને ગુજરાતના મુસ્લિમ શાસનકાળના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ તરીકે ઓળખાવ્યો છે.
ખંડ-૪ : પુસ્તક આર. બી. જાંટેના મૃત્યુ પછી પ્રકાશિત થયું હતું. ચોથા ખંડમાં ગુજરાત મુઝફ્ફરશાહ ત્રીજાથી લઇ ગુજરાતમાં મુસ્લિમ સલ્તનતના પતન સુધીનો ઇતિહાસ આલેખ્યો છે. પરિશિષ્ટમાં ‘ગુજરાતનું વહાણવટું’ નામનું ઉત્તમ પરિશિષ્ટ આપવામાં આવ્યું છે.
કુલ પાંચ પ્રકરણોમાં વહેંચાયેલા આ ચોથા ખંડમાં ઇતિહાસકાર જોર્ટએ ગુજરાતની સલ્તનતના પતનનાં કારણો, પોર્ટુગીઝની ગુજરાતના રાજકારણમાં દખલગીરી, સુલતાન મુઝફ્ફર ત્રીજાના પરાજયો, અકબરની ગુજરાત પરની ચડાઇઓ અને ગુજરાતની સલ્તનતનો અંત વગેરેનું તલસ્પર્શી પરિક્ષણ કરેલું છે.
“ગુજરાતનું વહાણવટું” પરિશિષ્ટમાં ગુજરાતની પ્રવૃત્તિઓ સર્વથી વિશેષ અને વિવિધતાવાળી પ્રાચીન કાળથી છે એ બાબતને સિદ્ધ કરી છે. આ જ પુસ્તકમાં આર. કે. મુખરજીના “પ્રાચીન હિંદનું વહાણવટું” પુસ્તકની પ્રશંસા કરી છે, પરંતુ સાથે સાથે જણાવ્યું છે કે “આ ગ્રંથ ઉત્તમ હોવા છતાં આ પુસ્તકમાં પ્રાચીન ગુજરાત કે જે વહાણવટાની પ્રવૃત્તિમાં સર્વથી આગળ હતુ અને અન્યાય થયો છે.” આર. કે. મુખરજીના પુસ્તકમાં ગુજરાતના વહાણવટાની પ્રાચીનતાની ઉપેક્ષા કરાઇ, તેની આર. બી. જોર્ટએ આધારભૂત સાધનો અને પોતાની મૌલિક દલીલો
‘પથિક’-માર્ચ, ૧૯૯૮ * ૧૪
For Private and Personal Use Only
