________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રત્નમણિરાવ જોટે : અને તેમનું ઇતિહાસ લેખનમાં પ્રદાન
પ્રો. અરુણ વાઘેલા
મનુષ્ય ચાલતો રહે છે, ચાલતો રહે છે. ચાલતાં ફરતાં ભટકતાં તેના પગ નીચે ન જાણે કેટકેટલી સંઘર્ષઉત્કર્ષ મહેનત અને મહત્ત્વાકાંક્ષાઓની વાતો દબાયેલી પડી છે. એક બીજો માણસ આ જ પદચિહ્નોની ધૂળ સૂંધતો એ જ રસ્તા પર ચાલે છે, સફળતા-નિષ્ફળતાઓની કેટલીય વાતો એને પણ વિખેરાયેલી હાલતમાં મળે છે અને તે એ બધાને સંયોજે છે, નીર-ક્ષીરના વિવેક દ્વારા એને તોળવાની કોશીશ કરે છે અને એમાંથી નીકળતું સત્ય દુનિયા સામે રજૂ કરે છે, જેને દુનિયા ઇતિહાસકાર કહે છે.
ઇતિહાસકાર લાલ બહાદુરના ઉપર્યુકત શબ્દો કોઇ પણ ઇતિહાસકાર માટે એક આદર્શરૂપ બનવા જોઇએ. તેને કેન્દ્રમાં રાખી ગુજરાતના ઇતિહાસમાં વિપુલ પ્રમાણમાં સંશોધન અને લેખન કરનાર રત્નમણિરાવ ભીમરાવ જોટેનું પ્રસ્તૃત લેખમાં મૂલ્યાંકન કરવાનો પ્રયત્ન છે.
આર. બી. જોર્ટનાં ટૂંકા નામે જાણીતા બનેલા રત્નર્માણરાવ ભીમરાવ જોટે ગુજરાતનાં ઇતિહાસ વિશે લખનારા ગુજરાતી ઇતિહાસકારોના અગ્રેસર છે. વિનયનના સ્નાતક સુધીનો જ અભ્યાસ હોવા છતાં ગુજરાતના ઇતિહાસમાં વિપુલ કહી શકાય તેવું સંશોધન તેમ લેખન કર્યુ છે. એમના ઇતિહાસવિષયક ગ્રંથોમાં (૧) ગુજરાતનું પાટનગર અમદાવાદ (૧૯૨૮), (૨) ખંભાતનો ઇતિહાસ (૧૯૩૫) (૩) ગુજરાતનાં સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ ભાગ ૧-૨-૩-૪ ઉપરાંત તેમની ‘સોમનાથ’ (૧૯૪૯) અને ‘જેતલપુર' (૧૯૩૧) જેવી પુસ્તિકાઓ પણ ઐતિહાસિક માહિતી માટે ઉપયોગી છે.
પુસ્તકલેખનની સાથે સાથે ‘પ્રસ્થાન’ ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’ ‘નવચેતન’ અને ‘વસંત’ જેવાં સામયિકોમાં ઇતિહાસ પર સંશોધનલેખો લખ્યા હતા.
આર. બી. જોટેનું ઇતિહાસ-લેખન : ગુજરાતનું પાટનગર અમદાવાદ (૧૯૨૮)
૫૧ પ્રકરણોમાં વહેંચાયેલું તેમનું આ પુસ્તક અમદાવાદની સ્થાપના(૧૪૧૧)થી લઈ મુઘલ સમયનું અમદાવાદ, મરાઠા સમયનું અમદાવાદ, અમદાવાદની ટંકશાળ અને સિક્કા, અમદાવાદના બગીચાઓ. સ્થાપત્ય અને એની વિશેષતાઓ, નગરરચનાં વગેરેનો ઇતિહાસ આલેખે છે, તદ્ઉપરાંત પ્રસ્તૃત ગ્રંથમાં અમદાવાદનો વેપાર-ઉદ્યોગ, મહાજનો, જોવાલાયક સ્થળો, અમદાવાદના મુસ્લિમ સંતો, ઐતિહાસિક પુરુષો, મુખ્ય વેપારીઓ, ભક્તો, સુધારકો, લેખકો વગેરેની વિસ્તૃત અને રસપ્રદ માહિતી આપે છે.
આ ગ્રંથમાં અમદાવાદની સ્થાપનાના વર્ષ અંગે તથા તેની સ્થાપના અંગે જે દંતકથાઓ પ્રર્વતે છે તેની સ્પષ્ટતામાં તેઓ જણાવે છે કે ‘‘મુસ્લિમ તવારીખો જે એ વખતનાં પ્રમાણમાં તારીખો આપવામાં સૌથી ચોક્કસ છે તેમણે પણ સાલવારી આપવામાં ભૂલો કરી છે. મિરાતે-સિકંદરી, મિરાતે-એહમદી અને તબકાત- અકબરીને ધ્યાનમાં રાખી ઈ.સ. ૧૪૧૧ની સાલને અમદાવાદનું સ્થાપનાવર્ષ ગણે છે અમદાવાદની સ્થાપના કરવા પાછળ રહેલી દંતકથાઓને દૂર કરી (કૂતરા-સસલાની વાર્તા, આશા ભીલની પુત્રી તેજાં અને અહમદાબાદના બાદશાહની પ્રેમકથા) અમદાવાદમાં રહેલી હવા-પાણીની સુવિધાને કારણે અહમદશાહે અમદાવાદની થાપના કરી હોવાનું પુરવાર કરે છે. એ જ રીતે અમદાવાદનાં વિવિધ સ્થાનો વિશે પ્રર્વતીતે દંતકથાઓનું પણ પોતાની ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી ખંડન કર્યું છે. દા. ત. માણેકચોક અને માણેકનથ બાવાની દંતકથા, સાબરમતીના પ્રવાહને અહમદશાહે બદલાવી લાવ્યા હોવાની દંતકથા વગેરે. આ જ પુસ્તકમાં મિરાતે-એહમદી, મિરાતે-સિકંદરી, અબુલફઝલ ઉપરાંત બાર્બોસા, સર ટોમસ રો, વિલિયમ ફીચ, વિલિંગ્ટન, એડવર્ડ ટેરી, થેવોનોટ જેવા વિદેશી મુસાફરોની અમદાવાદ વિશેની નોંધો * પ્રો. અરુણ વાઘેલા, શેઠ પી.ટી. આર્ટ્સ ઍન્ડ સાયન્સ કૉલેજ, ગોધરા
‘પથિક’-માર્ચ, ૧૯૯૮ * ૧૨
For Private and Personal Use Only
