Pathik 1998 Vol 38 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 7

મુઘલ બાદશાહ શાહજહાંએ જહાંગીર સામે વારસાઈને પ્રશ્ન કરેલ વિદ્રોહને લીધે દિલ્હી નજીક (બલુપુર મુકામ) થયેલા યુદ્ધમાં શાહી લશ્કરનો વિજય થયો (માર્ચ ૧૬૩), પરંતુ ગુજરાતના સૂબો વિક્રમજિતસિંહ એમાં માર્યો જતાં જહાંગીરે પંદર વર્ષના શાહજાદા દાવબલને ગુજરાતના સૂબાપદે નિયુક્ત કર્યો (મે, ૧૯૨૩). બાહોશ દીવાન સફીખાને બળવાખોરોને કેદ પકડી વિદ્રોહ દબાવી દીધો. તે અરસામાં શાહજાદા ખુર્રમ પિતાના અવસાનના સમાચાર જાણી આગ્રા જવા રવાના થતાં સમૃદ્ધ સુરતનો કબજો લઇ નાણાં એકત્રિત કર્યા (ડિસે. ૧૬૨૭) હોવાની માહિતી બતાવી આપે છે કે સુરત કેટલું સમૃદ્ધ અને મહત્ત્વપૂર્ણ હતું.
ત્યાર બાદજઈ.સ.૧૬ ૩૦-૩૨ નાં વર્ષોમાં સુરત ગુજરાત તેમજ મોટા ભાગના હિંદ પર પહેલા “સત્યાસિયા દુકાળે ' ઘણી મોટી તબાહી મચાવી હોવાથી રાજકીય પ્રવાહ પ્રમાણમાં હળવા બન્યા. દુષ્કાળને પ્રભાવ એટલો વિશેષ હતો કે મોટા ભાગનું જનજીવન એનાથી ખોરંભાઈ ગયું. દેશ-વિદેશના વિવિધ વિદ્વાનો અને લેખકોએ એની નોંધ લીધી છે. ‘મિરાતે અહમદી'માં નોંધવામાં આવ્યું છે કે લોકો એક રોટલાના બદલામાં જાત વેચવા તૈયાર થતા, પણ કોઇ જ ખરીદનાર નહતું. કોઇ પકડીને ખાઇ જશે એ બીકે કોઇ જ બહાર નીકળતું નહીં. આ દુકાળ ભૂતકાળની મરકી અને ભીષણ દુકાળને પણ ભૂલાવી દીધાં. બાદશાહના હુકમથી સુરત અમદાવાદ અને બુરહાનપુરમાં રસોડાં શરૂ કરાયાં, પરંતુ એ વખતના સુરતના ગવર્નર મીર સુસાએ કોઇ ખાસ પ્રયત્ન કર્યો નહીં.
ત્યારપછીના સુરતના ઇતિહાસમાં સૌથી વધુ ધ્યાન ખેંચે એવો રાજકીય કોઇ બનાવ હોય તો તે એ શિવાજીની સુરતની લૂંટ. વાસ્તવમાં સત્તરમા સૈકામાં સુરતના ઇતિહાસમાં બનેલ અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ બનાવ તરીકે તેની ગણના થાય છે. શિવાજી સુરતની સમૃદ્ધિ વિશે ઘણી માહિતી મેળવી હતી. મુઘલ શાસકો સાથે ચાલતા એમના અવિરત સંઘર્ષમાં જો ઇનાં નાણાં મેળવવાના આશયથી એણે ઈ.સ. ૧૬૬૪ અને ૧૯૭૦ માં કલ બે વખત સુરતને લુટયું હતું. સુરા મુઘલ ઉપરાંત પાર્ટુગીઝ - ડચ- અંગ્રેજ પ્રજાઓ માટે પણ મહત્વપૂર્ણ વેપારી મથક હતું, સુરતના બંદર દ્વારા વિદેશો સાથેનો દરિયાઇ વેપાર તથા મક્કા-મદીનાની હજયાત્રા વગેરેની સગવડને અનુલક્ષીને સમૃદ્ધ વેપારીઓ તેમજ યાત્રિકોનાં ટોળેટોળાં સુરતમાં જોવા મળતાં. એના લીધે વિશાળ બજાર અને નાણાંની રેલમછેલ ધરાવતું સુરત શિવાજીને લૂંટ કરવા લલચાવતું હતું. વળી તેના રક્ષણ માટે સબળ અને સામૂહિક કોઈ બંદોબસ્ત ન હતો. દરેક પોતપોતાના વ્યક્તિગત રક્ષણનું ધ્યાન રાખતા હતા. પરિણામે શહેર અને બંદરને સુરક્ષિત રાખતો કિલ્લો દેખભાળ અને રક્ષણની સગવડના અભાવે જીર્ણ-શીર્ણ બની ચૂક્યો હતો અને બચાવ માટે અપૂરતો હતો. એ જ રીતે બચાવ માટે પૂરતું સૈન્ય પણ શહેરમાં હાજર ન હોવાથી જાન્યુ-૧૬૬૪ માં પ્રથમ વખતના હુમલામાં શિવાજીએ સુરતના ખ્યાતનામ વેપારી વીરજી વોરા, હાજી ઝહીરબેગ અને હાજી કાસિમને પોતાનું લક્ષ્ય બનાવી તેમને પોતાની સમક્ષ હાજર થવા કહેણ મોકલ્યું, પરંતુ તેમ ન થતાં શિવાજીએ સમગ્ર શહેરને લૂંટયું, ઉપર્યુકત સમૃદ્ધ વેપારીઓને પણ લૂંટી લીધા. આ લૂંટમાં એણે લગભગ ત્રણ લાખ પાઉન્ડની કિમતનું ઝવેરાત, હીરામોતી તથા સોનુ-ચાંદી તેમજ અન્ય કિંમતી વસ્તુઓ કબજે કરી ને પછી ઝડપથી સુરત છોડી ચાલ્યો ગયો.
ત્યારબાદ શિવાજીએ બીજી વારની લુંટ ઈ.સ. ૧૯૭૦માં માત્ર છ વર્ષ પછી જ) કરી. સુરતના મુત્સદ્દી (હાકેમ) પદે મમ્રરખાનની નિમણુક તાજેતરમાં જ કરવામાં આવી હોવાથી હજુ સૂરતથી પૂરી વાકેફ તેને શિવાજીની લુંટનો ભોગ બનવું પડ્યું. આ વખતે શિવાજીએ ત્રીજી ઓકટોબર ૧૯૭૦ થી ત્રણ દિવસ સુધી સમગ્ર શહેરને લૂંટયું. અંગ્રેજો અને બીજા વિદેશી વેપારીઓએ કિંમતી ભેટ સોગાદો આપીને પોતાની મિલકતો તેમ માણસોને આ લૂંટનો ભોગ બનતાં અટકાવ્યા. શિવાજીએ પણ બંને ચડાઈઓ વખતે અંગ્રેજ, ડચ તથા ફ્રેચ પ્રજાને લૂંટી નહિ કે તેમની સાથે સંઘર્ષ કરેલ નહીં. આ પરથી અનુમાન થઇ શકે કે મુઘલો સાથે વેર હતું, વિદેશીઓ સાથે નહીં. જયારે બીજી લૂંટ પછી સુરતને આવી લૂંટમાંથી દર વર્ષે બચાવવું હોય તો પ્રતિવર્ષ બાર લાખ રૂપિયા ચૂકવી દેવા અથવા લૂંટ માટે તૈયાર રહેવા શહેરના સત્તાવાળાઓને ધમકી પણ આપી. આમ બે વખતની લૂંટથી સુરત
પથિક'-માર્ચ, ૧૯૯૮ - ૪