Pathik 1998 Vol 38 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 8

લગભગ નષ્ટ થઈ ગયું, તેના વેપાર-ધંધા પર ભારે અસર થઈ. તેની રાજકીય અવ્યવસ્થા તથા નિર્બળતા ખુલ્લી પડી જવા પામી. પરિણામે વિદેશી વેપારીઓએ હવે વધુ સલામત અને સારા વેપારી મથકની શોધ કરવા માંડી. આના અનુસંધાનમાં અંગ્રેજોએ પોતાના મુખ્ય વેપારી મથક તરીકે મુંબઈને પસંદ કર્યું (ઈ.સ. ૧૯૮૭). આ બધાંને લીધે વેપાર-ઉધોગ અને લોકોની અવરજવરથી સતત ધમધમતા સુરત તેમજ સુંવાળીની ખાડી જેવાં મથકો હવે સૂમસામ થઈ ગયાં. સમય જતાં સુંવાળીની ખાડી પુરાઈ ગઈ. આ ઉપરાંત ધર્મઝનૂની રંગઝેબની ભેદભાવ અને અન્યાય-યુક્ત અસહિષ્ણુ નીતિને લીધે સુરતની આમજનતા તથા વેપારી વર્ગમાં અસંતોષ વ્યાપક બનતાં અગ્રગણ્ય વેપારીઓ હવે મુંબઈ તરફ વળ્યા; કે તે પછી મહંમદબેગખાન નામના મુત્સદીના સમયે (ઇસ. ૧૬૭૮૯) જૂના સુરત શહેરને ફરતે કિલ્લો બંધાવીને તેને મજબૂત તથા સુરક્ષિત બનાવવા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો. સત્તરમા સૈકાના અંતભાગમાં ફરી આવો કોઈ મોટો બનાવ ન બનતાં સુરતે પોતાની જાહોજલાલી પુનઃ પ્રાપ્ત કરી હોવાની જાણ આપણને વિંગ્ટન નામના અંગ્રેજ પાદરી(ઈ.સ. ૧૬૮૯-૯૨)ની નોંધ પરથી થાય છે. તત્કાલીન સુરત વિશે તે નોંધે છે કે “સુરત જાણેકે સમસ્ત હિંદનું એક ભવ્ય સંગ્રહસ્થાન છે. તમામ તરેહનો માલ અહીં મળે છે. માલ આયાત કરવા માટે નદી વિશાળ છે અને વહાણોમાં માલ સરળતાથી અને ઝડપથી લાવી શકાય છે. યુરોપ, ચીન, ઈરાન, બટેરિયા અને હિંદના બંદરે બદરથી માલ સુરતના બજારમાં આવે છે. આ નોંધ પરથી સ્પષ્ટપણે જણાઈ આવે છે કે ઈ.સ.૧૬૬૪ અને ૧૬૭૮ ની શિવાજીની લૂંટ તથા અન્ય વિદેશી આક્રમણો, દરિયાઈ ચાંચિયાગીરી, વિધર્મીઓનાં આક્રમણો અને અત્યાચાર, રોગચાળા, તાપીની વિનાશક જળરેલો વગેરે સહન કરતું સુરત થોડા સમયના અંતરે જે તે આઘાત ખંખેરીને પુનઃ ધમધમતું બની ગયુ એ બાબત તેની અવિરત સંઘર્ષમય રહેવાની તાસીર દર્શાવે છે. સત્તરમા સૈકામાં સુરતની આર્થિક સમૃદ્ધિ :
વેપાર-વાણિજય, ઉદ્યોગ-ધંધા અને હુન્નર-કલાક્ષેત્રે દેશ-વિદેશ સાથે સંપર્કમાં આવવાથી આવેલ વૈવિધ્ય અને સંપન્નતાને લીધે સદીઓથી સુરત અત્યંત પ્રચલિત રહ્યું છે. મલેક ગોપી, વીરજી વોરા, હરિ વૈશ્ય, હાજી મહંમદ કહીદબેગ, મીરઝાફર, રસ્તમજી માણેકજી, તાપીદાસ પારેખ, ભીમજી પારેખ, મોહનદાસ પારેખ, તુલસીદાસ શરેખ, જાડુ શેઠ, સોમજી છીતા, છોટા ઠાકુર તેમજ બેનીદાસ જેવા શ્રીમંત શેઠ શાહુકારો તથા વેપારીઓ સુરતની સમૃદ્ધિ વધારવામાં અત્યંત ઉપયોગી નીવડ્યા છે. માટે જ ફેંચ પ્રવાસી થેવેનો (ઈ.સ. ૧૬૬ ૬) સુરતની પોતાની મુલાકાતથી પ્રભાવિત થઈ નોંધે છે કે “શહેરમાં અનેક લક્ષાધિપતિઓ હતા.” ફેંચ મુસાફરની ઉપર્યુકત નોંધને મિર્થન આપતાં એના સમકાલીન બીજા એક વિદેશી પ્રવાસી ફાધર મેન્યુઅલ ગોડિનો (ઈ.સ.૧૬૬ ૩) પણ આ અંગે તણાવે છે કે "સુરત ભારતનું સૌથી મોટું વેપારી મથક છે અને કદાચ જગતભરમાં સૌથી વધુ ધનસંપન્ન છે, કારણ
અહીં પસંદગીનો માલસામાન સમુદ્ર અને ભૂમિમાર્ગે આવે છે. સમગ્ર વર્ષ દરમ્યાન સુરતમાં ચીન, મલક્કા, કાસાર, મલુકા, જકાર્તા, માલદીવ, બંગાળ, તેનાસરીમ, સિલોન, કોચીન, કાનાફૂર, કાલિફ્ટ, મક્કા, એડન, એઝ, મસ્કત, માડાગાસ્કર, હોરમઝ, બસરા, સિંદ, ઈંગ્લેન્ડથી–ટૂંકમાં, જગતના બધા જ વિસ્તારોમાંથી વહાણો આવે છે.”* વિદેશી પ્રવાસીઓની ઉપર્યુક્ત નોંધો સુરતની આર્થિક સમૃદ્ધિની સાક્ષી પૂરે છે.
વાસ્તવમાં પોતાના ભૌગોલિક સ્થાનને કારણે સુરત વેપાર-ઉદ્યોગ તેમજ કલા-કારીગરીને ક્ષેત્રે અત્યંત ચલિત બનેલ છે. પારસી, પોર્ટુગીઝ, ડચ તેમજ અંગ્રેજ પ્રજાએ પોતપોતાની વિવિધ કલાચૂઝ તથા વેપાર-ઉદ્યોગને ગતી આવડતનું આદાન-પ્રદાન કરીને સમૃદ્ધિ મેળવેલ છે. આ તમામ પ્રવૃત્તિઓના મુખ્ય કેન્દ્ર તરીકે સુરત હોવાથી નો અદ્દભુત લાભ ઉઠાવી શકવાની સુરતને તક મળેલ જણાય છે; જેમકે જરીઉધોગમાં પ્રચલિત બનેલ સુર ૫ ઇંચ પ્રજા પાસેથી શીખીને તેને એટલી હદે આત્મસાત્ કરી હતી કે ફ્રાંસ પછી ભારતનું નામ દ્વિતીય ક્રમે આવે . તે માટે સુરતને જ યશ આપવો રહ્યો. આ ઉપરાંત સુતરાઉ, રેશમી, જરી-કસબવાળું, સાટીન તેમજ મલમલના પડની દેશવિદેશોમાં ઘણી મોટી જરૂરિયાત (માંગી હતી. કાપડ પર સોનાચાંદીના તારથી જરીના ભરત-બુટ્ટા
પથિક માર્ચ, ૧૯૯૮ ૫