Pathik 1998 Vol 38 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 9

ભરવાનો હુન્નર-ઉદ્યોગ સુરતમાં વિકસ્યો હતો. આ ઉપરાંત આકર્ષક રાચરચીલું તથા સુરતના જહાજવાડામાં, દરિયામાં બનતાં જહાજો-વહાણો અંગે ઓવિંગ્ટન નામનો અંગ્રેજ પાદરી મુસાફર (૧૬૮૯-૯૨) પણ જણાવે છે કે “સુરતના) વહાણ બાંધનારા સુથારો ઘણા હોશિયાર છે. એમાં તેઓ એવું ઊંચા પ્રકારનુ લાકડું વાપરે છે કે એમાં બંદૂકની ગોળીથી તિરાડ સરખી પડતી નથી." આ લેખકની નોંધમાં આગળ ઉપર સુરતના વેપાર-ધંધાની વિગતે માહિતી મળી રહે છે. તે નોંધે છે કે “અતલસ, કિનખાખ, રેશમી કાપડ, ટાફેટા, સાટીન, જરી,ગજી વગેરે માટે સુરત મશહૂર છે. હીરા, માણેક, મોતી વગેરે ઝવેરાતનો તેમજ ફર્નિચરનો (અહીં) મોટો વેપાર ચાલે છે. અહીં ચોખ્ખુ સોનું મળે છે, (અહીંની) ચાંદીનું મૂલ્ય ઊંચુ અંકાય છે. અહીં સોનાના અને ચાંદીના સિક્કા ચાલે છે, દિલ્હી, આગ્રા, ભરૂચ, અમદાવાદ વગેરે શહેરોનો તેમજ દુનિયાના ઘણા દેશોનો માલ અહીં આવે છે. આર્મેનિયનો, ઇરાનીઓ (પારસીઓ), અરબો, તુર્કો અને યુરોપિયનો એ બધા માલનો ભારે વેપાર ખેડે છે. અહીંના કારીગરો કંઈક નવું જુએ તો તેની નકલ કરવામાં પાવરધા છે. કાપડનું કામ તો દુનિયામાં કયાંય ન થાય એવું સુરતમાં થાય છે. લાખનું કામ અહીંનું વખણાય છે.’૧૬
આમ જરીકામ અને કાપડઉદ્યોગ ઉપરાંત એક ધીકતા બંદર તરીકે સુરત ૩૫૦ થી વધુ વર્ષોથી જાણીતું છે. અહીંના કિનારાના પ્રદેશોમાં જાણીતાં બંદરો હતાં. સંજાણ પણ આવું જ એક જાણીતું બંદર હતું. અહીંથી આરબ દેશોમાં નીકાસ થતી.૧૭ આપણે જાણીએ જ છીએ કે આ બંદરેથી આવીને પારસીઓ ગુજરાતની પ્રજા સાથે ‘દૂધમાં સાકર ભળે તેમ' ભળી જઈને દેશના સાર્વત્રિક વિકાસનો એક ભાગ બની ગયા. એ જ રીતે અંગ્રેજોએ સુરતનુ મહત્ત્વ સમજીને ત્યા પોતાની વેપારી કોઠી સ્થાપી, દૂરના દેશો સાથેનો વેપાર વિકસાવ્યો. પોર્ટુગીઝ પ્રજાએ આ હેતુસર સુરતમા વેપારી મથક સ્થાપી. યુરોપના મોટા ભાગના વેપારી વહાણો સુરત-સુવાળી બંદરે નંગરતા સુરતના વેપારી અહીં છીંટ, ચિનાઈ માટીનાં વાસણો, ચિનાઈ સાટીન, હાથીદાંત અને તેની વસ્તુઓ, મોતીની છીપો, અકીક, ચોખા અને કેળાં વેચતા. સુરતના વેપારી હૂંડી લખી શક્તા અને વહાણના જોખમ માટે વીમા પણ ઉતારતા, સુરતથી સુતરાઉ કાપડ, ગળી, સુરોખાર, પીપર, મરી, લાખ, ગાલીચા, સૂતર, હીંગળોકી અને ખાંડ વગેરેની નિકાસ થતી અને કલાઇ, પારો, પરવાળાં, સીસું, સોના-ચાંદીના તારના ભરતકામની આયાત કરતા.આ લેખકે આગળ જતાં નોંધ્યું છે કે ‘‘સુરતનો ખુશ્કીવેપાર દેશમાં, ગુજરાતનાં શહેરો ઉપરાંત, ગોવલકોંડા, બુરહાપુર, આગ્રા, દિલ્હી અને લાહાર સુધી ચાલતો. અહીં કોંકણ, મલબાર, મદ્રાસ, શ્રીલંકા, સુમાત્રા,ઈરાન, અરબસ્તાન અને આફ્રિકાનાં વાંણોના વાવટા ફરકતા. પરદેશમાં સુરત બંદરના ઘઉંની ઘણી માંગ રહેતી. સુરતનુ બંદર ગળીનો વેપારમાં મોખરે હતું. શહેરની સાંકડી શહેરીઓમાં વાહણની ભારે ભીડ રહેતી. વખારોમાં માલનો ભરાવો રહેતો.....રૂની ભરેલી રજાઇઓ, ભાતીગળ શેતરંજીઓ, સુંદર પલંગો, છીપો જડેલાં ટેબલો, ચાંદીની શોભાવાળી ચામડાની ઢાલો, વગેરેની નિકાસ થતી અને તલવાર, ચપ્પુ, ચશ્માં, અરીસા, ગુલાબજળ,મરીમસાલા, ઊનનું કાપડ, કોફી વગેરેની આયાત થતી. અહીંની પેઢીઓ જાવાનાં બંદરોમાં શાખાઓ રાખતી. મુસલમાન વેપારીઓ ઓખા તરફનાં બંદરો સાથે વેપાર ખેડતા. સુરતની ટંકશાળ મુઘલ સામ્રાજ્યમાં મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવતી. સપ્ટે.થી અહીં અંગ્રેજો, વલંદાઓ, તુર્કો, યહૂદીઓ, આરબો, તાતાનાર, આરમેનિયન અને ઇરાની સોદાગરોની ભીડ જામતી. મક્કાની હજુ અંગેની અવરજવર પણ થતી.નવેમ્બરથી એપ્રિલની મોસમમાં શહેરોનાં પરાંઓમય રહેવામાં
મકાન મળતું નહિ. આમ સુરત બંદર સતત વેપારી પ્રવૃત્તિઓથી ઊભરાતું રહેતું.
શાહજહાંના સમયે સુરતના બંદરની આવક સાડા અગિયાર લાખ જેટલી હતી. ફ્રેચ પ્રવાસી ટેવેર્નિયાં (ઈ.સ.૧૬૪૦-૪૧-૫૩) સુરત આવ્યો ત્યારે વેપારી મથક તરીકે તે અતિ સમૃદ્ધ હતું. સુરતની આટલી સમૃદ્ધિ અને કીર્તિ માટે તેની સ્થાપનાના પ્રારંભિક તબક્કામાં -સંભવતઃ સ્થાપક રામ મંત્રીના વંશજ ગોપીનાથે મોટો ફાળો આપેલ છે. એ જ રીતે સત્તરમા સૈકામાં સુરતમાં વેપાર- વાણિજય અને આર્થિક વિકાસમાં વીરજી વોરા દેશભરમાં અગ્રિમ
‘પથિક’-માર્ચ, ૧૯૯૮ • ૬