Pathik 1998 Vol 38 Ank 06

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 5

સુરતનું નામાભિધાનઃ
સુરતની સ્થાપના અંગે જે રીતે વાદવિવાદ પ્રર્વતે છે તે 'જ રીતે એના નામાભિધાન અંગે પણ વિવિધ વિદ્વાનો વચ્ચે મત-મતાન્તરો જોવા મળે છે.
સુરતના નામાભિધાન અંગે પ્રા. ડૉ. રમણલાલ નાગરજી મહેતા જણાવે છે “વિક્રમની બીજી સહસ્રાબ્દીના પ્રથમ ચરણમાં સુરતનું અસ્તિત્વ સ્પષ્ટ રીતે સાબિત થાય છે. ‘સુરત’ શબ્દ પણ સંભવતઃ આ સ્થળની વસાહત સાથે વિકસેલ શબ્દ છે. ખંભાતની માફક સુરત પણ તે વખતની લોકભાષામાંથી આવ્યો હોય (એમ જણાય છે). તેની સંસ્કૃતનિષ્ઠ વ્યુત્પત્તિ સૂર્યપુર વગેરે શબ્દો પરથી થાય છે તે સુરત શબ્દનો છેલ્લો ‘ત’ બરાબર સમજાવતી નથી તેથી સુરત શબ્દનો ‘સુર’પદાગ્ર સંભવતઃ તાપી નદીની સાથે સૂર્ય શબ્દના સંબંધથી હોય, તેથી ‘સૂર'નું અર્થથી સૂરજનું ગામ એવો અર્થ આપે. સુરતના નામ સાથે આ રીતે સૂર્યનું નામ સંકળાયેલ હોવાથી માન્યતા વજૂદવાળી છે. આ તો થઇ નામની શાબ્દિક વ્યુત્પત્તિ, પરંતુ આલ્ફ્રેડ માસ્ટર જેવા કેટલાક વિદ્વાનો “કિલ્લેબંધ નગરનો અર્થ ધરાવતાં ‘સુરત’ કે ‘પુરત’ એવો અરબી ફારસી મૂળની શબ્દતિની સંકેત કરે છે, જ્યારે વિદ્વાન પ્રાદ્યાપક ડૉ. ભોગીલાલ સાંડેસરા સંસ્કૃત શબ્દ ‘સૂર્યપુર' ઉપરથી ‘સુરત’ સ્હેજે વ્યુત્પન્ન થઇ શકે એમ માને છે. તેમના મતે સુરત નામ સૂર્યપુર-સૂરજપુર-સુરતપુર-એ પ્રમાણે વ્યુત્પન્ન થઇને સૂર્યપુર એટલે સૂર્યનું નગર (એમ અર્થ આપે છે) તેની સાથે જ રાનેર (રાંદેર) એટલે સૂર્યપતી રન્નાદેનું નગર અને તે બંનેની વચ્ચે સૂર્યકન્યા તી(તાપી) વહે છે. તેને કિનારે અશ્વિની-કુમારો એ સૂર્ય પુત્રો છે. પાસે જ આવેલ સાંધિયેર અને ઓખા ગામો ‘સંધ્યા’ અને ‘ઉપાની' યાદ આપે છે.'' આ તો થઇ વર્તમાન વિદ્વાનોની વિવિધ માન્યતાઓ, પરંતુ ભૂતકાળનાં સાધનો પર થોડીક નજર કરીએ તો કવિ પદ્મનાભરચિત ‘કાન્હડકે પ્રબંધ'માં સૂર્યનો ઉલ્લેખ ‘સુતિ’ શબ્દથી મળે છે, જ્યારે સુરતના મલિક ગોપી વિશે લખાયેલ એક સંસ્કૃત કાવ્યમાં ‘સૂર્યપુર’ એવો ઉલ્લેખ છે. (એ જ રીતે) શોરિપુર,‘શૌરિયપુર,' 'સૌયાપુર’અને ‘સૂર્યાપુર’ જેવા શબ્દો જૈન ગ્રંથોમાં પણ મળે છે. જૈન અનુશ્રુતિ અનુસાર યાદવો દ્વારકામાં આવ્યા તે પહેલાં મથુરા પાસેના સૌરિપુર (વર્તમાન સૂરજપુર-જિલ્લો આગ્રા)માં રોકાયા હોવાનું માને છે છતાં પુરાણોમાં સૂર્યપુર જેવો શબ્દ ક્યાંય ઉપલબ્ધ નથી તેથી ડૉ. હરિવલ્લભ ભાયાણી જણાવે છે કે “સુરત'શબ્દ સૂર્યપુર ઉપરથી ન જ આવી શકે. એ નિરાધાર અટકળ જણાય છે. (આ અંગે) જૂનું રૂપ ‘સુરત’હોવાનો મારો ખયાલ છે. કોઇ ફારસી નામ (જેમકે મલિક ગોપી પરથી ગોપીપુરા) કે શબ્દ (તેના) મૂળમાં હોય કદાચ. આમ વિવિધ વિદ્વાનોમાં સુરતના નામાભિધાન માટે વિવિધ મતમતાન્તરો પ્રર્વત છે, પરંતુ સુરત શબ્દને ‘સૂર્ય’સાથે પ્રથમ દૃષ્ટિએ સંબંધ હોવાનો ભ્રમ જરૂર ઉત્પન્ન થતો હોવાનું કબુલવું રહ્યું.
સુરતના સંસ્થાપક :
સુરતના નામાભિધાન અંગે વિવિધ મતમતાન્તરો તપાસ્યા પછી એની સ્થાપના કોણે કરી એ પ્રશ્ન સહજ રીતે જ થતો હોઇ અત્રે તેના સંસ્થાપક અંગે ચર્ચા કરીશું. ઇતિહાસના વિશાળ ફલક પર દષ્ટિપાત કરીએ તો જણાય છે કે ઇશુના તેરમા સૈકામાં વાઘેલા વંશના અંતિમ રાજવીઓના સમયે કાશ્મીર, બિહાર, ઉત્તરપ્રદેશ, ખાનદેશ, મધ્યપ્રદેશ તેમજ રાજસ્થાન વગેરે પ્રદેશોમાં મુખ્ય નગરોમાં નાગર ગૃહસ્થો મુખ્ય સ્થાનો પર ગોઠવાઇ ચૂક્યા હતા. આવો એક નાગર રામ વડનગરથી કે કોઇ અન્ય સ્થળેથી ઇશુની દસમી સદીના પ્રારંભમાં દક્ષિણે ગુજરાતમાં આવ્યો અને લાટના રાજાની સેવામાં મંત્રી -પદે પહોંચ્યો તેણે વર્તમાન શહેર છે. તે ભૂમિ પર સુરત વસાવ્યું, તેનો વંશજ મલિક ગોપી ગર્ભશ્રીમંત અને મહાપ્રતાપી હોવાથી જ્યારે હિંદુઓને રાજ્યમાં ઊંચા પદે નિયુકિત મળતી નહીં ત્યારે પોતાની બુદ્ધપ્રતિભા અને કુશળતાને લીધે તેણે રાજ્યમાં મોખરાનું સ્થાન તેમજ પુષ્કળ સંપત્તિ મેળવ્યાં. સુલતાન મહમૂદ બેગડાના શાસન ટાણે આ ગોપીનાથ પ્રકાશમાં આવ્યો અને અંતિમ વર્ષોમાં મંત્રીપદે પહોંચીને મલિકનો ખિતાબ કે જે માત્ર મુસલમાનોને કે ધર્મપરિવર્તન કરેલ સરદારને જ મળતો તે મેળવ્યો. મલેક ગોપીની દૂરંદેશિતા
૧
‘પથિક’-માર્ચ, ૧૯૯૮ * ૨