________________
૪૫
જીવતત્વ (કયા જીવને કેટલા પ્રાણ હોય)
૫. જિયWIT:- સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય અને શ્રોત્રેન્દ્રિય એ ૫ ઇન્દ્રિય છે. રૂદ્ર એટલે આત્મા, તેનું જે લિંગ-ચિહ્ન તે દ્રિય કહેવાય. દેખાતી ત્વચા-ચામડી તે સ્પર્શનેન્દ્રિય નથી. પરંતુ અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી પાતળી, શરીરના બાહ્ય તથા અભ્યત્તર ભાગ જેવડા (અથવા શરીર પ્રમાણ અંદરથી અને બહારથી) વિસ્તારવાળી, શરીરના બાહ્ય તથા અભ્યત્તર ભાગમાં પથરાયેલી, અને ચક્ષુથી ન દેખી શકાય તેવી શરીરના આકારવાળી (અભ્યત્તર) નિવૃત્તિરૂપ એક જ ભેદવાળી સ્પર્શન્દ્રિય છે. તથા અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલી પાતળી, અંગુલપૃથક્વ વિસ્તારવાળી, ચક્ષુથીન દેખી શકાય તેવી, દેખાતી જિલ્લામાં પથરાયેલી અને ઘાસ ઉખેડવાની ખુરપી સરખા આકારવાળી એવી અભ્યત્તરનિર્વત્તિરૂપરસનેન્દ્રિય છે. તથા અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલી પાતળી, લાંબી, પહોળી, ચક્ષુથી ન દેખી શકાય એવી નાસિકાની અંદર રહેલી પડઘમના આકારવાળી અભ્યત્તરનિવૃત્તિરૂપ પ્રાન્દ્રિય છે. તથા ધ્રાણેન્દ્રિય સરખા પ્રમાણવાળી, ચક્ષુથી નદેખી શકાય એવી ચક્ષુની કીકીના તારામાં રહેલી અને ચન્દ્રાકૃતિવાળી અભ્યત્તર નિવૃત્તિરૂપ વક્ષુરિક્રિય છે. તથા એટલા જ પ્રમાણવાળી ટોન્દ્રિય પણ છે, પરંતુ તે કર્ણપપેટિકાના (કાનપાપડીના) છિદ્રમાં રહેલી અને કદંબપુષ્પના આકારવાળી છે. એ પ્રમાણે વિષયબોધ ગ્રહણ કરવાવાળી એ પાંચેય ઇન્દ્રિયો અભ્યત્તર રચના(આકાર)વાળી હોવાથી અભ્યત્તર નિવૃત્તિ કહેવાય છે, અને ચક્ષુથી દેખાતી જિલ્લાદિ૪ ઇન્દ્રિયો તે બાહ્ય રચના (આકાર)વાળી હોવાથી બાહ્યનિવૃત્તિ ઇન્દ્રિય કહેવાય. તે વિષયબોધ કરી શકે નહિ.
૩. વન પ્રાપ-(યોગ પ્રાણ)-મન, વચન અને કાયાના નિમિત્તથી પ્રવર્તતો જીવનો વ્યાપાર તે યોગ. એ યોગનોબળનો અર્થ સ્પષ્ટ છે.
૧. ફ્રેવીસ પ્રાઈ-જીવ શ્વાસોચ્છવાસ યોગ્યપુગલો ગ્રહણ કરી તેઓને શ્વાસોચ્છવાસપણે પરિણમાવી, અવલંબીને શ્વાસોચ્છવાસ લેતાં-મૂકતાં જે શ્વાસોચ્છવાસ ચાલે છે, તે શ્વાસોચ્છવાસ પ્રાણ કહેવાય. ધ્રાણેન્દ્રિયવાળા જીવોને જે શ્વાસોચ્છવાસ ઘ્રાણેન્દ્રિય દ્વારા ગ્રહણ કરાય છે, અને સ્પષ્ટ દેખાય છે, તે વાહ્ય ૩થ્વી છે, પરંતુ એનો ગ્રહણ પ્રયત્ન અને શ્વાસોચ્છવાસનું પરિણમન તો સર્વ આત્મપ્રદેશે થાય છે, તે મુખ્યત્તર૩વાસ છે, અને તે સ્થૂલ દષ્ટિમાં ઉપલબ્ધ થતો નથી. જે જીવોને નાસિકા નથી તેઓ નાસિકા વિના પણ સર્વ શરીર પ્રદેશે શ્વાસોચ્છવાસનાં યુગલો ગ્રહણ કરી સર્વ શરીરપ્રદેશમાં શ્વાસોચ્છવાસપણે પરિણમાવે છે. અને અવલંબન કરી વિસર્જન કરે છે. નાસિકા રહિત જીવોને ૧ અભ્યત્તર શ્વાસોચ્છવાસ હોય છે. અને તે, અવ્યક્ત છે, તથા નાસિકાવાળા જીવને તો બન્ને
