________________
૧૩૮
શ્રી નવતત્વ પ્રકરણ મસ્ય, આદિક યોનિઓમાં ઉત્પન્ન થવું તે રૂ તિર્થવ તિ અને રત્નપ્રભાદિ સાત પૃથ્વીઓમાં નારકીપણે ઊપજવું તે નાત.
૨. જાતિ માર્ગણા ૫ - સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ધ્રાણેજિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય અને શ્રોત્રેન્દ્રિય પાંચ ઇન્દ્રિયોમાંથી અનુક્રમે ૧-૨-૩-૪-૫ ઇન્દ્રિયવાળા જીવ, તે એકેન્દ્રિય જાતિ, કીન્દ્રિય જાતિ, ઇત્યાદિ-યાવત્ પંચેન્દ્રિય જાતિ કહેવાય.
૩. કાય માર્ગણા ૬ - પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ રૂપ કાય=શરીરો અને હાલી ચાલી શકે તેવી કાયા=શરીરો ધારણ કરે તે જીવો અનુક્રમે પૃથ્વી, ગઠ્ઠાય, તેડવીય, વાયુJય, વનસ્પતિશય, અને ત્રસાવે.
૪. યોગ માર્ગણા ૩-વિચાર વખતે પ્રવર્તતું આત્માનું સ્કૂરણ તે મનોયોગ, વચનોચ્ચાર વખતે પ્રવર્તતું આત્માનું ફુરણ તે વવનયોગ, કાયાની સ્કૂલ-સૂક્ષ્મ ચેષ્ટાથી પ્રવર્તતું આત્માનું સુરણ તે થયો.
૫. વેદ માર્ગણા ૩ - સ્ત્રી જાતને થતો પુરુષ સંગનો અભિલાષ તે સ્ત્રી, પુરુષ જાતને થતો સ્ત્રીસંગનો અભિલાષ તે પુરુષ વેર અને ત્રીજી જાતને સ્ત્રી તથા પુરુષ એ બન્નેના સંગનો અભિલાષ તે નપુંસવે.
૬. કષાય માર્ગણા ૪ - ખેદ, ઈર્ષા, ગુસ્સાની લાગણી તે જોઇ, ગર્વની લાગણી તે માન, છળ, કપટની લાગણી તે કાયા, અને ઈચ્છા, તૃષ્ણા, મમતાની લાગણી તે તો . આ ચારેય લાગણીઓ એવી છે કે તે પ્રગટ થાય ત્યારે અવશ્ય નવાં કર્મો બંધાય જ છે, કર્મબંધનો મોટો આધાર તેની ઉપર છે. માટે તે વિષય કહેવાય છે.
૭. જ્ઞાન માર્ગણા ૮ - મન અને ઇન્દ્રિયોના પદાર્થ સાથેના સંબંધથી જે (અર્થ સંજ્ઞારહિત હોય તોપણ) યથાર્થ જ્ઞાન થાય તે મતિજ્ઞાન, તથા મન અને ઇન્દ્રિયોના સંબંધથી શ્રતને અનુસારે (શાસ્ત્રાનુસારી) અર્થની સંજ્ઞાવાળું જે યથાર્થ જ્ઞાન થાય તે કૃતજ્ઞાન, અમુક હદ સુધીનું રૂપી પદાર્થનું (પુદ્ગલ દ્રવ્યનું) જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનની મદદ વિના આત્મસાક્ષાત્-પ્રત્યક્ષ થાય તે ૩ મવધિજ્ઞાન, રા દીપમાં રહેલા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓના મનોગત વિચાર જાણી શકાય તેવું જ્ઞાન તે મન:પર્યવજ્ઞાન. આ મન:પર્યવ જ્ઞાનમાં પણ આત્માને ઇન્દ્રિય તથા મનની જરૂર હોતી નથી, માટે એ પણ આત્મસાક્ષાત્ જ્ઞાન છે. તથા સર્વ પદાર્થનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન તે વતજ્ઞાન. આ જ્ઞાન પણ મન અને ઇન્દ્રિયો વિના આત્મસાક્ષાત્ થાય છે.
એ ૫પ્રકારનાં જ્ઞાન, અને પ્રકારનાં અજ્ઞાન તે પણ જ્ઞાનના ભેદમાં ગણાય છે, તેથી ૮ જ્ઞાન કહેવાય છે. અજ્ઞાનમાં મ=ઊલટું વિપિરીત અથવા ઊતરતા દરજ્જાનું જ્ઞાન તે માન કહેવાય. પરંતુ (મ એટલે અભાવ એવા અર્થથી) જ્ઞાનનો અભાવ તે અજ્ઞાન એમ નહિ. આ જ્ઞાન મિથ્યાત્વ યુક્ત હોવાથી અજ્ઞાન કહેવાય છે, માટે મિથ્યાદષ્ટિઓનું જ્ઞાન તે અજ્ઞાન અને સમ્યગ્દષ્ટિઓનું જ્ઞાન તે જ્ઞાન કહેવાય.
પ્રશ્ન- સમ્યગ્દષ્ટિની પેઠે મિથ્યાદષ્ટિઓ પણ “ઘટને ઘટ” “પટને પટ” ઇત્યાદિ
