________________
૧પ૦
શ્રી નવતત્વ પ્રકરણ વિભંગ જ્ઞાન ચક્ષુર્દર્શન અચક્ષુદર્શન અવધિદર્શન દાનાદિલબ્ધિ-૫ સમ્યકત્વ
ચારિત્ર દેશવિરતિ પ્રશ્ન :- સિદ્ધ પરમાત્માને જો ક્ષાયિક ભાવ છે, તો ક્ષાયિક ભાવના ૯ ભેદ હોવાને બદલે અહીં કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન એ બે જ ક્ષાયિક ભાવ કેમ કહ્યા? તથાભવ્યત્વ (રૂપ પારિણામિક) ભાવ સિદ્ધને કેમ નહિ?
ઉત્તર :- મૂળ ગાથામાં કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન એ બે જ ક્ષાયિક ભાવ સિદ્ધ પરમાત્માને કહ્યા. તે આત્માના જ્ઞાન-દર્શન ગુણની મુખ્યતાએ કહ્યા છે, તથા દર્શનનો અર્થ સમ્યક્ત પણ છે તેથી ક્ષાયિક સમ્યક્ત પણ ગ્રહણ કરતાં શ્રી સિદ્ધમાં ૩ ક્ષાયિકભાવ આ ગાથામાં કહ્યા છે, તોપણ બીજા ૬ ક્ષાયિક ભાવોનો સર્વથા નિષેધ ન જાણવો. શાસ્ત્રોમાં એ ૬ ક્ષાયિક ભાવો માટે અમુક અમુકનો નિષેધ અને ગ્રહણ બન્ને છે, તોપણ એકંદર દષ્ટિએ વિચારતાં તે સર્વે અપેક્ષાભેદ હોવાથી સિદ્ધ પરમાત્મામાં નવેય ક્ષાયિક ભાવ હોય એમ કહેવામાં પણ સર્વથા વિરોધ નથી, માટે અપેક્ષાએ સિદ્ધમાં ત્રણ અથવા નવેય ક્ષાયિક ભાવ પણ માનવા. - તથા મોક્ષે જવાને યોગ્ય હોય તે પ્રવ્ય કહેવાય અને સિદ્ધ પરમાત્મા તો મોક્ષમાં ગયેલા જ છે. તો મોક્ષની હવે યોગ્યતા શી રીતે ઘટી શકે? એ અપેક્ષાએ શાસ્ત્રમાં સિદ્ધને નો મવા નો મળ્યા એટલે સિદ્ધ પરમાત્મા ભવ્ય પણ નથી તેમ ભવ્ય નહિ એમ પણ (અર્થાત્ અભવ્ય પણ) નથી” એ વચન યુક્તિથી સહેજે સમજાય તેવું છે.
૧. શાસ્ત્રોમાં સમ્યક્ત માટે દર્શન શબ્દ પ્રસિદ્ધ છે અને ઘણા શાસકારોએ શ્રી સિદ્ધમાં ૩ ભાવ કહ્યા છે. તેથી અહીં ગાથામાં કહેલા રંસ પદના ૨ અર્થ કરવામાં વિરોધ નથી.
૨. નવતત્ત્વની પ્રાચીન આચાર્ય કૃત અવચૂરિ તથા સાધુરત્નસૂરિકૃત અવચૂરિ ઈત્યાદિ ગ્રંથોમાં સિદ્ધ પરમાત્માને શાયિક જ્ઞાન અને સાયિક દર્શન એ ર ભાવ જ કહ્યા છે, તેમાં પણ પ્રાચીન અવસૂરિમાં તો ૭ ભાવોનો સ્પષ્ટ અક્ષરોથી નિષેધ કહ્યો છે, તથા નવાંગવૃત્તિકાર શ્રી અભયદેવસૂરિફત નવતત્ત્વભાગમાં, એ જ ભાગની યશોદેવઉપાધ્યાયકૃત વૃત્તિમાં, શ્રી તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં, શ્રી આચારાંગ નિર્યુક્તિમાં અને મહાભાષ્યમાં ક્ષાત્ર જ્ઞાન, ક્ષા૦ દર્શન અને લા૦ સમ્યક્ત એ ભાવ કહ્યા છે, શેષ ૬ ભાવનો સ્પષ્ટ નિષેધ કહ્યો છે. દિગંબર સંપ્રદાયના તત્ત્વાર્થ શ્લોકવાર્તિક તથા રાજવાર્તિકમાં ક્ષાવીર્ય ૪ લબ્ધિ સિવાય ૫ ભાવ કહ્યા છે. પરંતુ દાનાદિ ૪ લબ્ધિનો સ્પષ્ટ નિષેધ નથી.) કાળ લોકપ્રકાશમાં મહાભાષ્ય પ્રમાણે ૩ ભાવ ગ્રહણ કર્યા છે અને કેટલાક આચાર્યોના મતે નવે પાયિક ભાવ ગ્રહણ કર્યા છે.
એ દરેક વિસંવાદ અપેક્ષા રહિત નથી, તોપણ સંક્ષેપમાં એટલું જ સમજવું કે કોઈ
