________________
૧૩૫
મોક્ષતત્ત્વ અવિદ્યમાન નથી. - “મોક્ષ” એ જાતનું પદ છે. અને માર્ગણા વડે તેની વિચારણા થાય છે.
વિશેષાર્થ ન્યાયશાસ્ત્રમાં કોઈ પણ વસ્તુ સાબિત કરી આપવા માટે પાંચ અવયવવાળા વાક્યનો પ્રયોગ થાય છે. ૧લા અવયવમાં જેમાં અને જે સાબિત કરવાનું હોય તે આવે છે, તે પ્રતિજ્ઞા. બીજામાં સાબિતીનું કારણ આપવામાં આવે છે તે હેતુ. ૩ જામાં તેને અનુકૂળ કે વિરુદ્ધ પ્રકારનો દાખલો હોય છે તે દિપ. ૪ થામાં ઉદાહરણ પ્રમાણે ઘટાવવાનું હોય છે તે ઉપનય. ૫ મામાં પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે સાબિતી જાહેર કરવાની હોય છે. તેને નિમન કહે છે. અહીં મોક્ષ સાબિત કરવા માટે ગાથામાં સંક્ષેપથી એ પાંચ અવયવોનો પ્રયોગ કર્યો છે. તે આ પ્રમાણે -
પ્રતિજ્ઞા-મોક્ષ, સત્ છે. હેતુ-શુદ્ધ એકલા પદના અર્થરૂપ હોવાથી વિદ્યમાન છે.
ઉદાહરણ-જે જે એક પદો હોય, તેના અર્થો હોય જ. જેમકે : ઘોડો, ગાય, વગેરે, એક એક પદો છે, માટે તેના પદાર્થો પણ છે. તેમજ જે જે શુદ્ધ એકલાં પદો નથી, પણ જોડાયેલ પદો છે તેના અર્થો હોય કે ન પણ હોય. રાજપુત્ર એ અશુદ્ધ પદ છે. છતાં તેનો અર્થ છે; અને આકાશનું ફૂલ, તેનો અર્થ નથી. તેવું આ અસત્ નથી. આવી વિરુદ્ધ ઘટનાવાળું ઉદાહરણ ગાથામાં આપ્યું છે.
ઉપનય-“મોક્ષ” એ શુદ્ધ પદ છે. માટે તેનો અર્થ છે.
નિગમન-તે મોક્ષ પદના અર્થરૂપ જે પદાર્થ તે જ મોક્ષ. અહીં ઉપનય અને નિગમન એકી સાથે ટૂંકામાં કહ્યા છે. એ રીતે મોક્ષની હયાતી સાબિત થઈ ચૂક્યા પછી માર્ગણા વગેરેથી તેની વિચારણા કરવાથી તેના સ્વરૂપની વિસ્તારથી સાબિતીઓ મળે છે. અને દ્રવ્યપ્રમાણ વગેરે પણ હયાતી સાબિત હોય તો જ વિચારી શકાય છે.
પ્રશ્ન-અહીં ડિત્ય, કલ્થ, ઈત્યાદિ કલ્પિત એક-એક પદવાળા પણ પદાર્થ નથી. તેમ એક પદવાળું મોક્ષ પણ નથી, એમ માનવામાં શું વિરુદ્ધ છે?
ઉત્તર-જે શબ્દનો અર્થ કે વ્યુત્પત્તિ થઈ શકે તે પૂર્વ કહેવાય. પણ અર્થ શૂન્ય શબ્દને પદ કહેવાય નહીં. અને સિદ્ધ અથવા મોક્ષ એ શબ્દ તો અર્થ અને વ્યુત્પત્તિ યુક્ત છે, માટે પદ કહેવાય છે, પરંતુ ડિત્ય, કલ્થ ઇત્યાદિ શબ્દો અર્થશૂન્ય છે, માટે પદ ન કહેવાય. માટે તે પદોવાળી વસ્તુ પણ નથી. પરંતુ સિદ્ધ, મોક્ષ એ તો પદ છે. અને તેથી તેની વસ્તુ પણ છે.
