Jain_Satyaprakash 1952 11

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 12

શ્રી. જેને સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૧૮ ગાલી ને કલ્કી અને વનસ્ફર એક હતા તે પાટલીપુત્રના પૂરને સમય બીજી શતાબ્દીના પહેલા ચરણમાં રાખી શકાય એમ છે.
પુરાણુ સાહિત્ય, જૈન સાહિત્ય તથા ચીની સાહિત્યથી આપણને બિહાર પર વિદેશી મુડેના અધિકારને પત્તો મળે છે, પરંતુ બિહારમાં પુરાતત્વની પ્રગતિ સીમિત રહેવાથી તેની દ્વારા મુરુડના પ્રશ્ન પર વિશેષ પ્રકાશ પડી શકયો નથી. વૈશાલીના ખોદકામથી એ પત્તો તે મળ્યો છે કે ઈરાની સભ્યતાને પ્રભાવ બિહાર ઉપર પડી રહ્યો હતો, પરંતુ તે લાવનારા ખાસ ઈરાનીઓ હતા અથવા શક-તુખાર; એ પ્રશ્ન પર વિશેષ પ્રકાશ હજી સુધી પડી શક્યો નથી. વૈશાલીમાંથી એથી અથવા પાંચમી શતાબ્દીની એક મુદ્રા મળી છે, જેના ઉપર અત્રિવેદી બનેલી છે. તથા ગુપ્ત બ્રાહ્મીને લેખ પણ એના ઉપર છે. આવી મુદ્રાઓ સર જેન માર્શલને ભીટાના ખોદકામમાંથી પણ મળી હતી. ડે. પૂતરનું અનુમાન છે કે, આ મુદ્રાઓથી એ પત્તો લાગે છે કે, તે એક-બે ન હોવાથી તે એ ઈરાની પ્રભાવની દ્યોતક છે, જેને સંબંધ કાબૂલના કોઈ રાજકુલ સાથે ન રહેતાં બિહારમાં સ્વતંત્રરૂપે ફાલ્યાાલ્યા ઈરાની પ્રભાવ સાથે છે. આ મુદ્દા ઉપર મHવત ગાવિયા લેખ હોવાથી આ મુદ્દાને સંબંધ કઈ સૂર્યમંદિર સાથે હાઈ શકે છે અને પ્રાય : એ મંદિર ભારતમાં વસેલા ઈરાનીઓનું હેય. કેમકે જે એ મંદિર હિંદુઓનું હેત તે મુદ્દા પર ઈરાની અગ્નિવેદી ન હોત. ડે. પૂનરનું કહેવું છે કે, ઈરાની પ્રભાવ અને સૂર્યપૂજા પટના અને ગયા જિલ્લામાં ગુપ્તકાળથી અધિક પુરાણું હતી અને એને સંબંધ કાબૂલના ચોથી શતાબ્દીના કુષાણ સાથે ન રહેતાં એ પરદાર માટીની મૂર્તિઓ સાથે છે, જેનો કાળ મૌર્ય અથવા શુંગ છે. (એન. રિ. આ, સ. ઈ. ૧૯૧૩-૧૪, ૫૦ ૧૧૮-૧૨૦)
બસાંઢની માટીની મૂર્તિઓ પર ઈરાની પ્રભાવ જાણવા માટે આપણે એ મૂર્તિઓના વિષયમાં પણ કંઈક જાણી લેવું જોઈએ. ખેદકામમાંથી બે માટીનાં મસ્તક મળ્યાં છે. તેમાંથી એક વર્તુલાકાર ટોપ પહેરેલું છે અને બીજાએ ચાંચવાળી ટોપી. બંને વિદેશી માલૂમ પડે છે. આ મૂર્તિઓને કાળ શુંગ અથવા મૌર્ય માનવામાં આવ્યો છે. (એજન, પૃ. ૧૦૮) ડો. ગાર્ડન આ કાળ સાથે સહમત નથી (જનલ ઓફ ધિ ઇંડિયન સોસાયટી ઓફ એરિપંટલ આર્ટ, વા. ૯, પૃ ૧૬૪) તેમનું કહેવું છે કે, તેમાં ચક્કરદાર (radiate) શિરે વસ્ત્રવાળું શિર ગધારકળાના સુવર્ણયુગનું દ્યોતક છે અને તેને કાળ ઈ. સ. પૂર્વે પહેલી શતાબ્દી છે. બીજુ મસ્તક સયામાં ઢાળેલી ઈડસિથિયન અથવા ઈડે પાર્થિવન મૂતિઓ સાથે સમતા ધરાવે છે અને તેને સમય પણ મ. સ. પૂર્વ પહેલી શતાબ્દીનો છે. ડો. ગાર્ડન આ મસ્તકને એટલા માટે જ મૌર્ય નથી માનતા કે એને સંબંધ મૌર્યકાલીન માટીની મૂર્તિઓ સાથે ન હોતાં ઈ. સ. પૂર્વ પ્રથમ શતાબ્દીની ભારતમાં ઠેર ઠેર મળી આવેલી મૃણમૂર્તિઓ સાથે છે. બસાઢમાં રમકડાંની પટ્ટીઓ પણ મળી છે, જેમાં સ્ત્રી-મૂર્તિને પાંખે લગાડેલી છે. ડો. પૂનર આ પાંખોને બાબુલનું અર્પણ માને છે અને તેમને વિચારે છે કે, પસિપેલિસની ઈરાની કળાથી થતા આ પ્રભાવ ભારતમાં આવ્યો. આ મૂતિઓ ઇરાનથી સીધી ન આવતાં બસાઢમાં જ બની હતી. અને એ વાતથી ડો. પૂતર એ નિષ્કર્ષ કાઢે છે કે મૌર્યકાળમાં પણ ઈરાની પ્રભાવ બિહારમાં વિદ્યમાન હતો. (આ. સ. રિ. એજન, પૃ. ૧૧૬) પરંતુ ડૉ. ગાર્ડન શ્રી. કાફિંગટન સાથે સહમત થતાં આ પાંખોવાળી સ્ત્રીમતિએને સમય સચીકળાની પછીને યુગ અર્થાત ઈ. પૂ. પ્રથમ શતાબ્દી માને છે. (ગેઈન, એજન, પૃ. ૧૫૭) આ મૂર્તિઓને સમય ત્યાં સુધી બરાબર નિશ્ચિત નહિ થઈ શકે જ્યાં