Book Title: Jain_Satyaprakash 1952 11
Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
View full book text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક : ૨] જીવનશોધનના પાન
[૪૩ અંતિમ પ્રકરણમાં–નિર્વાણ-પ્રકરણ (અ. ૧૩, ૨૩.) માં કાક ભુસુંડીના જન્મની તેમજ એના સુમેરુ ઉપરના નિવાસની કથા અપાઈ છે. ' રામકથા (૫. ૨૬૦). પ્રમાણે કાક ભુશંડીની કથા સૌથી પ્રથમ ગવસિષ્ઠ માં મળે છે.
ગવાસિષ્ઠમાં ચેતનની સ્થિતિના સંક્ષેપમાં બે ભાગ કરાયા છે: (૧) અજ્ઞાનમય અને (૨) જ્ઞાનમય. અજ્ઞાનમય સ્થિતિ એટલે અવિકાસ-કાળ અને જ્ઞાનમય સ્થિતિ એટલે વિકાસ-કાળ. વિકાસ-કાળ પછીને કાળ તે મેસ-કાળ છે.
અજ્ઞાનમય સ્થિતિના સાત વિભાગ કરાયા છે. એ દરેકને “ભૂમિકા' કહેવામાં આવે છે. એ સાત ભૂમિકાનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) બીજ-જામત, (૨) જાગ્રત, (૩) મહાજાગ્રત, (૪) જાગ્રત–સ્વપ્ન, (૬) સ્વજાગ્રત અને (૭) સુષુપ્તક.
આ જાતનું સ્વરૂપ આપણે વિચારીએ તે પૂર્વે જ્ઞાનમય સ્થિતિના પણ સાત ભાગ કરી એ દરેકને “ભૂમિકા' તરીકે ઓળખાવી એનાં જે નીચે મુજબ નામ અપાયાં છે તે નોંધી લઈએ –
(૧) શુભેચ્છા, (૨) વિચારણા, (૩) તનમાનસા, (૪) સત્ત્વાપત્તિ, (૫) અસંસક્તિ (૬) પદાર્થોભાવની અને (૭) તુર્યગા.
બીજ-જામત વગેરે સાત ભૂમિકાઓનું વર્ણન ઉત્પત્તિ-પ્રકરણ (સર્ગઃ ૧૧૭માં અપાયું છે. એ ઉપરથી પં. સુખલાલજીએ નીચે મુજબ ઉલ્લેખ કર્યો છે –
(૧) પહેલી ભૂમિકામાં અહંત્વમમત્વની બુદ્ધિની જાગૃતિ નથી હોતી, માત્ર તેવી -જાગૃતિની બીજ રૂપે યોગ્યતા હોય છે, તેથી તે “બીજ-જાગ્રત ” કહેવાય છે. આ ભૂમિકા વનસ્પતિ જેવા શુદ્ર નિકાયમ માની શકાય.
(૨) બીજી ભૂમિકામાં અહત્વમમત્વની બુદ્ધિ અલ્પાંશે જાગે છે તેથી તે “ જામત” કહેવાય છે. આ ભૂમિકા કીટ, પતંગ, પશુ, પક્ષીમાં માની શકાય
(૩) ત્રીજી ભૂમિકામાં અહેવમમત્વની બુદ્ધિ વિશેષ શુદ્ધ હોય છે, તેથી તે મહાજામત કહેવાય છે. આ ભૂમિકા મનુષ્ય, દેવ આદિમાં માની શકાય.
(૪) એથી ભૂમિકામાં જાગ્રત અવસ્થાના મનોરાજ્ય-શ્રમને સમાવેશ થાય છે. જેમકે એકને બદલે બે ચંદ્ર દેખાવા, છીપમાં રૂપાનું ભાન અને ઝાંઝવામાં પાણીની બુદ્ધિ. આ હેતુથી આ ભૂમિકા “ જાગ્રત-સ્વન’ કહેવાય છે.
(૫) પાંચમી ભૂમિકામાં નિદ્રા વખતે આવેલ સ્વપ્નનું જગ્યા બાદ જે ભાન થાય છે, તેને સમાવેશ થાય છે, તેથી તે “સ્વપ્ન” કહેવાય છે.
(૬) છઠ્ઠી ભૂમિકામાં વર્ષોનાં વર્ષો સુધી ચાલુ રહેલ સ્વપ્નને સમાવેશ થાય છે. આ સ્વપન શરીરપાત થયા છતાં પણ ચાલુ રહે છે, તેથી તે “સ્વપ્ન-જાગ્રત” કહેવાય છે.
૧ જુઓ હિન્દી પરિષદ, વિશ્વવિદ્યાલય, પ્રયાગથી ઈસ. ૧૫૦ માં પ્રકાશિત રામ-કથા (૫, ૧૬૩-૪) આ પુસ્તકના પ્રણેતા રેવફંડ ફાધર કામિલ બુલેકે છે.
For Private And Personal Use Only
