Jain_Satyaprakash 1952 11

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 14

આપણાં મહાજનો
લેખક: શ્રીયુત રતિલાલ મફાભાઈ શાહ
માનવે જ્યારથી સમૂહજીવન શરૂ કર્યું છે, ત્યારથી એને એક બીજા પર આધાર રાખ પડતે હોઈ પારસ્પરિક સંબંધમાંથી સંઘશક્તિ નિર્માણ થતી રહી છે. છતાં એને વ્યવસ્થિત આકાર આપી એક સંઘરૂપે વ્યક્તિઓને જોડવાનું કાર્ય ભગવાન પાર્શ્વનાથ કર્યું હતું. એ પહેલાં સ નહેતા એમ નથી. પણ પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ જુથરૂપે--ખાસ કરીને ધાર્મિકક્ષેત્રમાં-એવા સંઘે સ્થાપી સંસ્થાઓ ઊભી કરવાને એમણે જ પ્રથમ આરંભ કર્યો હતા એમ આજના વિદ્વાને માને છે. ભગવાન મહાવીરે એ સને વધારે વ્યવસ્થિત કરી નો પ્રાણ પૂર્યો હતો અને સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાઓના અલગ અલગ સંધ નિર્માણ કરી એક પ્રકારનું નવું સંગઠ્ઠિત બળ પેદા કયુ” હતું. આને લીધે પાછળથી અનેક આક્રમણે તથા પડતીના સમયમાં પણ એ સંઘે ટકી રહ્યા હતા, એટલું જ નહીં, ત્યારે પણું અન્ય સમાજ તથા રાજ્યસત્તા પર પ્રભાવ પાથરવા જેટલી શક્તિ સાચવી રહ્યા હતા. હરેક ગ્રામ નગરોમાં ઊમેલી મહાજન સંસ્થાઓ જે આજ સુધી ટકતી આવી છે અને હજુ પણ એને પ્રભાવ ઠીક ઠીક અંશે જળવાઈ રહ્યો છે એ એની સેવા અને સંઘશક્તિને જ આભારી છે. મધ્યયુગમાં તથા પાછળના સમયમાં નથી મળે એને રાજ્યાશ્રય કે નથી વધું એનું સંખ્યાબળ; અને સંખ્યાબળ તો એનું એકધારું ઘટતું જ રહ્યું છે. છતાં એણે
નાના સમુદાય વચ્ચે રહીને પણ જે સત્તા જમાવી રાખી છે, એની પાછળ સંધોની બુદ્ધિ, * શક્તિ અને તેજસ્વિતા હતી; અહિંસાની ભાવના અને જીવદયાની લાગણી હતી. સાથે કુનેહ ને ઊંડી સમજ ઉપરાંત દીર્ધદષિપણું પણ હતું; અને એથી જ મહાજને આદરપાત્ર બની સમાજને દોરનાર બન્યા હતા. સામાન્ય આમજનતા પણ એમનામાં વિશ્વાસ મૂકીને એમના પ્રભાવ, આજ્ઞા અને દોરવણી નીચે ચાલવામાં અને પિતાના પ્રશ્નો એમના હાથમાં સેપવામાં ગૌરવ અનુભવતી. સંધના સૂત્રધારો પણ જનતાના વડિલ તરીકે પિતા પર નંખાયેલી જવાબદારી ઉઠાવવામાં જાગ્રત રહેતા તેમજ જનતાના પ્રશ્નો-સુખદુ:ખ-પિતાનું કરી માનતા, ન્યાય-નીતિ જાળવીને અહિંસાની ભાવનાથી એનો તોડ પણ કાઢતા. પ્રસંગ આવ્યે વિરોધીને નમાવવાનું બળ પણ દાખવતા અને પાછળથી એને દિલથી જીતીને પણ આ રીતે એ પિતાનું વડિલત્વ સાર્થક કરતા.
હજુ ગઈ કાલ સુધી મહાજને કેવી રીતે કામ લેતા તેને કંઈક ખ્યાલ માંડલમહાજનની કામ લેવાની રીતના એકાદ બે દાખલા ઉપરથી આવી શકશે એમ માની એકાદ બે પ્રસંગે અહી ઉતારું છું.
એક કાળે માંડલ મહાજનની ભારે હાક હતી. શક્તિ, વૈભવ, ઠાઠમાઠ, પ્રભાવ અને વહીવટમાં એ એક રજવાડા જેવું હતું. અતિવિશાળ જગ્યા ધરાવતી એની પાંજરાપોળ આજ પણ નવા આગંતુકને એના વૈભવ-પ્રભાવની યાદ આપે છે. છતાં આવા કાળમાં પણ મહાજનના શેઠિયાઓ દીર્ધદષ્ટિ વાપરી વ્યવહારક અહિંસા ને ડહાપણુથી કામ લેતા.