Jain_Satyaprakash 1952 11

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 13

અંક: ૨ ] કેટલીક જૈન અનુકૃતિઓ.........
[ ૩૫ સુધી ખેદકામ તદ્દન વૈજ્ઞાનિક રીતે કરવામાં ન આવે. જણાય છે કે, બસાઢના સ્તરોમાં કંઈક ઉલટપાલટ થઈ જવાથી ઉપર-નીચેની વસ્તુઓ ઘણી ખરી મળી ગઈ છે. (સ્પનર, એજન, પૃ. ૧૧૪) રહી હવે ઈરાની પ્રભાવની પ્રાચીનતાની વાત. મૌર્યકાળમાં વિશેષે કરીને અશોકકાળની કળામાં કેટલાંક અલંકરણ ઈરાની કળાથી લેવામાં આવ્યાં છે. પરંતુ આવેલે એ પ્રભાવ ક્ષણિક હતું કે તેને વિસ્તાર થયે, એની આપણને હજી વિશેષ જાણ નથી. પરંતુ ઈરાની અથવા એમ કહીએ કે ઈરાની ભાષા બોલનારા શકે ઈ. સ. પૂર્વ પ્રથમ શતાબ્દીમાં મથુરા સુધી આવી પહોંચ્યા, એ વેપારી અથવા યાત્રીરૂપે નહિ પરંતુ વિજેતા બનીને. ત્યારે તેમની સાથે આવેલી ઈરાની કળાની ભારતીય કળા ઉપર છાપ પડવી અવસ્થંભાવી હતી અને તેના ફળ સ્વરૂપે આપણે ભારતીય કળામાં વિદેશી વસ્ત્રોથી આચ્છાદિત ટોપી પહેરેલા મધ્ય એશિયાના લેકેનાં દર્શન કરીએ છીએ. કુષાણકાળમાં એક એવા વર્ગની મૃણમૂર્તિઓનું પ્રચલન થયું જે કેવળ વિદેશીઓનું પ્રદર્શન માત્ર કરે છે. ડૉ. ગાઈને બહુ સૂમ અધ્યયન પછી એવી મૃણન્મતિઓને સમય ઈ. સ. પૂર્વે પહેલી શતાબ્દીથી લઈને ઇ. સ. ની ત્રીજી શતાબ્દી સુધીને રાખે છે બસોઢની ઈરાની પ્રભાવથી પ્રભાવિત મૃણમૂર્તિઓ પણ આ જ સમયની છે, જે બિહાર પર મુડ-કુષાણુ રાજ્યની એક માત્ર પ્રાચીન નિશાની છે. ભવિષ્યના પુરાતત્ત્વવેત્તાઓનું એ કર્તવ્ય હોવું જોઈએ કે એવા પ્રમા
ને એકઠા કરે, જેનાથી પૂર્વ ભારતના શકે અને કુષાણે સાથે સંબંધ પ્રગટ થાય. એમ કરવાથી ઈતિહાસની ઘણી ખરી વાત આપણી સામે આવી જશે તથા જેન તિહાસિક અનુકૃતિઓના કેટલાક અધ્ય અંશ પર પણ પ્રકાશ પશે.
પાટલીપુત્રના પૂર સંબંધી પ્રમાણેની તપાસ કરતાં આપણે નિમ્નલિખિત નિષ્કર્ષે પર પહોંચીએ છીએ;
(૧) રાજા કલ્કીના રાજકાળમાં પૂર આવ્યું. તે રાજા બધા ધર્મના સાધુઓ અને ભિક્ષુએને સતાવતે હતે. (૨) તે કયો ઐતિહાસિક રાજા હતો, તે સંબંધે ઐતિહાસિકનો એકમત નથી. તે પુષ્યમિત્ર હોય, જેમ મુનિ પુણ્યવિજયજીને અભિપ્રાય છે, તે સંભવિત નથી; કેમકે પુરાતત્ત્વનાં પ્રમાણે અનુસાર પૂર ઈ. સ. ની પહેલી અથવા બીજી શતાબ્દીમાં આવ્યું. સંભવતઃ કચ્છી પુરાણાને વિશ્વફર અથવા કુષાણ લેને વનફર રહ્યો હોય. (૩) જે “તિગાલી'ના આચાર્ય પાડિવત અને ચૂર્ણિએ તેમજ ભાષ્યના પાદલિપ્ત[સૂરિ) એક જ હોય તે પૂર ઈ. સ. ની પહેલી અથવા બીજી શતાબ્દીમાં આવ્યું; કેમકે આ જ પાદલિપ્તસૂરિ ને સમય માનવામાં આવે છે. (૪) પુરાણ અને ચીની સાહિત્યના પ્રમાણેના આધારે મુરે જે પાદલિપ્ત [સૂરિ] ના સમકાલીન હતા, તે તે આ જ કાળમાં થયા. (૫) એ સંભવિત છે કે, પૂરવાળી ઘટના કુષાણ રાજ્યના આરંભમાં બની હોય; કેમકે એક બાહ્ય સંસ્કૃતિવાળા દેશની પ્રાચીન સંસ્કૃતિ સાથે દ્વન્દ થવાની ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા અને તેના ફળસ્વરૂપ પ્રાચીન ધર્મના અનુયાયીએ ઉપર અત્યાચાર થ એ ન બનવા જેવી ઘટના નથી, “તિર્થંગાલી ના કીને અત્યાચાર તથા પૌરાણિક વિશ્વસ્ફાણિ, જે સંભવતા કુષાણ અભિલેખને વનસ્ફર હતા, તેનું અનાર્ય કાર્ય કદાચ ઈ. સ. ની પહેલી શતાબ્દીઓની રાજનૈતિક અને સાંસ્કૃતિક ઉથલપાથલનું પ્રતીક છે. (૬) પુરાતત્ત્વથી આજ સુધી મુડ અને કુષાણને પૂર્વ ભારતના સંબંધ પર વિશેષ પ્રકાશ નથી પડ્યો, છતાંયે મૃણમૂર્તિઓના આધારે એમ કહી શકાય કે શક-સંસ્કૃતિનો પ્રભાવ બિહારમાં ઈ. સ. પૂર્વ પ્રથમ શતાબ્દીમાં પડી ચૂક્યો હતો અને પાછળથી તે વધતે રહ્યો. [ અપૂર્ણ ]