Book Title: Jain_Satyaprakash 1946 03
Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
View full book text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આપણાં “ફાગુ' કાવ્ય
[ ૧૭૧ - મુનીશ્વર સ્થૂલભદ્રના જીવનની વિવિધ બાજુઓ ઉપર પ્રકાશ પાડનારાં મુખ્ય સાત સાધન મેં “મુનિરત્ન શ્રી સ્થૂલભદ્રના જીવનનો એક પ્રસંગ” એ લેખમાં કે જે “જૈન ધર્મ પ્રકાશ” (પૃ. ૧૫, . ૪)માં પ્રસિદ્ધ થયેલો છે તેમાં ગણાવ્યાં છે. એમાં સોમપ્રભસરિત કુમારવાલપડિબેહનો પાંચમો પ્રસ્તાવ ઉમેરવો. એમાં “ અપભ્રંશ” માં આ સુનિરાજનું જીવનચરિત્ર છે.
ચાતુમાંસને પ્રસંગ હોવાથી વર્ષોનું વર્ણન અપાયું છે. બાકી આ ફાગુ ચિત્ર માસમાં એટલે કે વસન્ત ઋતુમાં “ખેલાઓ ગાતા રમે અને નાચે' એમ કહી એની ફાગુ તરીની સાર્થકતા બતાવાઈ છે. વિષયને મોટે ભાગ શૃંગારિક છે, એ રીતે પણ આ “ ફાગુ' એ નામને લાયક છે.
પ્રાચીન પદ્ધતિના કાવ્યની દષ્ટિએ આમાં આલંકારિક કવિતા છે એટલે એ રીતે આ કાવ્ય છે. આ કાવ્ય ભાષાની દષ્ટિએ ઉપયોગી છે, કેમકે એમાં સંસ્કૃત તત્સમ રૂપે તેમ જ અપભ્રંશ યુગનાં રૂપો ઉપરાંત કેટલાંક નવીન રૂપ નજરે પડે છે. વિશેષમાં આપણું કવિઓમાં એ ઉલ્લેખ છે કે એમાં કચોલા (કોળું), ગાલિમસુરા (બાલમસુરિયું) અને સલર (સિપાઈ) એવા શબ્દો વપરાયા છે. સલર એ ફારસી છે, જો કે આ પણ કવિએમાં એને “અરબી' કહ્યો છે. ગુજરાતી ભાષાની ઉલ્કાતિ (પૃ. ૩૯૯)માં તો “માલ” એટલે 'મલરૂપ શલ્ય' એ અર્થ કરાય છે, અને એ વાસ્તવિક જણાય છે.
સામાજિક દૃષ્ટિએ પણ આ કાગ્ય ઉપયોગી છે. વેસ્યાઓની વ્યવસ્થિત સંસ્થા એક સમયે હતી, અને જે સાધુઓ ભિક્ષા માટે કેકને પણ ઘેર જતા એમ જે આપણું કવિએ (ભા. ૧ પૃ. ૨૩૬)માં આલેખાયું છે તે ખરું છે, પણ તે આ ફાગુ ઉપરથી ફલિત થાય છે એમ જે કહેવાયું છે એ ઉપયુક્ત બાત હકીકતને આભારી છે.
વિનયચન્દ્ર (આશરે વિ. સં. ૧૨૬૯) નેમિનાથ ચતુષ્પાદિકા રચી છે. એ અત્યાર સુધીમાં મળેલાં “તુકાવ્ય'માં તેમજ બારમાસી કાવ્ય 'માં પણ પ્રથમ છે, જ્યારે એ દૃષ્ટિએ આ ફાગુ બીજું ઋતુકાવ્યું છે, પણ “ફાગુ' કાવ્ય તરીકે તે એ પ્રથમ છે–સૌથી પહેલું છે.
આ સિરિયૂલિભદાણ “ખરતર ગચ્છના જિનપદ્વરિએ રચ્યું છે. એમને વિકમસંવત ૧૩૯૦માં આચાર્યપદ મળ્યું હતું એમ જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૧, પૃ. ૧૧)માં ઉલ્લેખ છે. “આચા" પદ મળ્યા બાદ આ ફાગુ તેમણે રચેલ છે એમ એની અંતિમ –૨૭ મી કડીમાં “જિણુપદમસૂરિ ઉલ્લેખ ઉપરથી જાણું શકાય છે. આ સુરિ વિ. સં. ૧૪૦૦ માં સ્વર્ગે સંચર્યો એમ જૈન ગુજ૨કવિઓ (ભા. ૧, ૫.૧૧)માં નેધ છે. આથી આ ફાગુને આપણે વિક્રમની ચૌદમી સદીની છેલ્લી પચ્ચીસીની કૃતિ ગણી શકીએ.
૨ આનાં ઉદાહરણો માટે જુઓ આપણા કવિઓ (ભા. ૧, પૃ. ૨૩-૭).
૩ રાધાકૃષ્ણની, સીતારામની, ગુરુની, જ્ઞાનની, ખેડૂતની એમ અને વિષયની બારમાસીએ આના પછી રચાઈ છે. વિશેષ માહિતી માટે શ્રી. મ. ૨, મજમૂદારનો A Note on Barmasi songs in Gujarati Literature final du wal. 241 24" Journal of the Gujarat Research Society (Vol. II, No. 2, pp. 8–16) માં છપાયો છે.
જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. 2, ખં. ૨, પૃ. ૧૭૭૪ ) માં “બારમાસ” એવા શીર્ષકપૂર્વક નેમિનારમાસ વગેરે કૃતિઓની યાદી અપાઈ છે. •
For Private And Personal Use Only
