Jain_Satyaprakash 1946 03

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521620/1

Page #1

SOM
A
તંત્રી ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ
છે
? કે
: -
Eણી
00
T
1
વર્ષ ૧૧ : અંક ૬] અમદાવાદ. ૧૫-૩-૪૬ . (ક્રમાંક ૧૨૬. ' -
વિ જ ય - ૬ ર્શ ન - ૧ તવીમૃતભાવના
: પૂ. ના. મ. શ્રી. વિનામૂરિજ્ઞ + હાઈટેલ પાનું 2-3" -કાવ્ય , : પૂ. મુ. એ. શ્રી. નું નવિજયજી . . : ૧૬૬ ૩ કેટલાંક પ્રાચીન સ્થાને : પૂ. મુ. મ. શ્રી. ન્યાયવિજયજી
: ૧૬૨ ૪ મહુધાના ગાંધીના દેરાસરમાંનાં
.. .' - 16 તીય કર પ્રભુનાં તેર સુંદર ચિત્રો : શ્રી. ચીમનલાલ લલ્લુભાઈ-ઝવેરી : ૧૬૫ ૫ આપણું “ ફોગુ ” કાવ્ય
: . હીરાતલ રસિકદાસ કાપડીયા : ૧૬૯ ૬ સંક્ષિપ્ત શખામ્નાય
: પૂ. . મા. શ્રી. સિદ્ધિ મુનિજી & : ૧૮૫ છે શિવજ હાજ–તી ધિરાજ : પૂ. મુ. મ. શ્રી. મહિમાપ્રભવિજયજી : ૧૭" ૮ નિર્ચાનાંતરવાયોવા
:- પુ. મુ. મ. શ્રી. વમવિનયન : ૧૮ (૬ નડિવાવ વ્રતિમા છેલો પછીચરનક્કી છે ગ્રામ વાતેં : શ્રી. મારચંદ્રની રાઢા : -૧ર૧૦ મુનિશ્રી હર્ષવિજયજી વિરચિત શીલની સજઝાય ? પૂ. મુ. મ. શ્રો. રમણિકવિજયજી : ટા.-૩
જોઈએ છે 6 શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ ’ના સ પાદનનું અને કાર્યાલયના સંચાલનનું કામ સંભાળી શકે તેવા જૈન વે. મૂ. વ્યવસ્થાપકની જરૂર છે. કામ કરવાની ઈચ્છાવાળાએ નીચેના ઠેકાણે વિગતવાર અરજી કરવી. શ્રી જૈનધ મ સત્ય પ્રકાશક સમિદંત, જેશિ'ગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા, અમદાવાહ.
લવાજમ-વાર્ષિક બે રૂપિયા : છટક ચાલુ : અક-ત્રણ આના
ACHAR . DILASSAGAR SURT GYANMANOTR SHREE
JAIN ARADHANA KENDRA ko: hinagar - 382 007. th. : (0
, 2, 23 276 264-05 e Fax : ( ) ૮3276249. For Private And Personal use only

Page #2

तत्वामृतभावना कर्ताः-पूज्य आचार्य महाराज श्रीविजयपद्मसूरिजी
(अनुष्टुब्वृत्तम् ) प्रणम्य स्तंभ गाधीशं नेमिसूरीश्वरं मुदा । कु. स्वान्योपकाराय श्री तत्त्वामृतभावनाम् उन्मीलित ऽऽमटिम श्रीजिनेन्द्रप्रसादतः । विभावतिमिरं नष्टं तदद्यानंदवासरःफलितो धर्मकल्पदः प्रसन्नाः परमेश्वराः । यतोऽयात्मगुणारामे विहरामि प्रमोदतः दर्शनज्ञानचारित्राराधनोत्साहदायकाः । सांनिध्याधायकास्तत्र ये वंदे तानहर्निशम् स्वभावात्परनिष्ठासदोगन्पश्यन्ति ये सदा । मध्यस्थभावना तेषु द्वेषलेशोऽपि नास्ति मे समीहे भद्रमेतेषां सदोषोच्चारकारिणाम् । मत्योपकृतिमातन्वे दोषशुद्धिं हितावहाम् ।६। स्वचिंता हितदा तथ्या पचिंता न शांतिदा । उभयोर्हन्ति भद्रं सा तत्सृतं परचिंतया । एकोऽहं नास्ति मे कश्चिन्नाप्यहं कस्यचिद्भवे । यन्मदीयं च मालिन्य तज्ज्ञेयं कर्मबंधनैः 11 रागद्वेषाविति प्रोक्ते कर्मबंधनकारणे । सरलत्वतोषतः शीघ्र नश्यते रागबंधनम् ।९/ क्षमानम्रत्वहेतुभ्यां द्वेषन शो भवेद्धवम् । रागद्वेषविहीनात्मा नमस्याहः फलप्रदः ॥१०॥ ज्ञानदर्शनचारित्रैर्युतोऽहं शाश्वतः सदा । द्रव्याथिकेन चानित्यः पर्यायास्थितिभावतः ।। देहे वर्णादयो धर्मा नैते वर्तन्त आत्मनि । तस्मान्नैक्य द्वयोरेवमुच्चरंति मनीषिणः१२॥ मया संयोगजन्याऽऽप्ता दुःखश्रेणिर्भवे भवे । तेन संयोगसंसर्ग व्युत्सृजामि त्रिधा मुदा ॥१३॥ संसारे ममताहेतुः संयोगः परिहारतः । तस्य सौख्यं भवेत्सत्यं प्रशमादिसमन्वितम् ।१४। कदाऽहं समतालीन: सर्वोपाधिविवर्जिनः । तीर्थकृद्धयानसंपन्नः भविष्यामि प्रमोदभाक् ॥१५॥ कोऽहं कि मे कथं वर्तेऽधुना मे कीदृशीस्थितिःकः कालः कीदृशं क्षेत्रमित्यालोचयति प्रधीः ॥१६॥ मेऽधुना मानसे कीदृग भाव आत्महितं कियत् । कृतं मयाऽवशिष्टं च किमेतदवधारयेत् ॥१७॥ अनंतशक्तिसंपन्नोऽप्ययमात्मा विमोहतः । भजते विविधं भावं संसाराखेटकेऽनिशम् ॥१८॥ जीव ! जानीहि खल्पस्मादधमान्मोहपाशतोऽ । नन्ताङ्गिनो नारकत्वं प्राप्तास्तत्त्यागनो सुखम् ।१९ महापुण्योदयेनाप्तो नृभवो देवदुर्लभः । गतक्षणार्पणे नैव कोऽपि शक्तो धनैरपि २०॥ आसन्नसिद्धिकास्तत्र लभन्ते धर्ममार्हतम् । यत्प्रभावेण सिचंति सिद्राः सेत्स्यन्ति भाविनः ॥२१॥ नेहे विधर्मसाम्राज्यं रंकत्वं धर्मसंयुतम् । वरं मन्ये यतो नाशः तस्य स्याद्रमसाधनात् ॥२२॥ जीव ! केशाः सिता जाता न जाता मतिशुक्लता । विषयेषु कयायेण्यासक्तिस्तन्मोह जंभितम् ॥२३॥ स्यक्त्वा तान्विषयादोन्ये सिंहशूराः समाश्रिताः । सत्संयम बाल्यकाले वंदे तत्पादपङ्कजन् ।२४॥ संजातस्य ध्रुवं मृत्युः चारित्रोत्कर्षशालिनाम् । प्रशस्यं मरणं प्रोक्तं सर्वगोत्कर्षभूषितम् ॥२५॥ पावनं शासनं जैनं पावनाशयशालिनः । समाराध्य समीहन्ते भावतस्तद्भवे भवे ॥२६॥
(अनुसंधान टाइट जीत पाने)

Page #3

क्रमांक
अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्यप्रकाशक समितिनुं मासिक मुखपत्र
श्री जैन सत्य प्रकाश जेशींगभाईकी वाडी : घीकांटारोड : अमदावाद (गुजरात) વર્ષ ૨૨ || વિક્રમ સ. ૨૦૦૨ : વીરનિ. સં. ૨૪૭૨ : ઈ. સ. ૧૯૪૬ અંક || ફાગણ શુદિ ૧૩ : શકવાર : ૧૫ મી માર્ચ |
१२६ એ હરી-કાવ્યો સંગ્રાહક-પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી જ્ઞાનવિજયજી (ત્રિપુટી)
[૧] શત્રુંજય તીર્થની હોરી. ચાલ સખી સેત્રુજા ગિરિ જઈએ, રંગભર ખેલીએ હરી; સીમેં સેંધર ને વેણુ સમારી, પહેરણ ચરણ ચોલી. ચાલ૦ ૧ એક એકનો પાલવ રહીને, પટકલ બધે નાલી; એક એક શું કરે રે મલકડાં, હસી હસી બેવત તાલી. ચાલો૦ ૨ ચતુરા નારિ ચંગ બજાવે, એક બજાવે કંસારી; એક સુધ વસંત આલાપે, જિનર્ગુણ ગતિ રસાલી. ચાલો૦ ૩ ચૂવા ચંદન ઔર અરગજા, છોટે કેસર ઘોલી; એક હરી અબિલ ઉડાવે, લાવે ભર ભર જોશી. ચાલો૦ ૪ વસંત રિત સેગુંજગિરિ પ્રગટ, ફુલ્યો ફાગણ માસ; રૂપવિબુધનો મોહન પભણે, જનમ જનમ તેરે દાસ. ચાલો૦ ૫
૨] નેમનાથ ભગવાનની હેરી નવલ વસંત નવલ મલી ગોપી, નવલ નેમ ખેલે હારી; ભરી પીચકારિ નિર ઉછાલ, મલિ મલિ જાદવ ટોલી. નવલ૦ ૧ કુલમાલ લેઈ કંઠે ઠાવે, છાંટે કેસર ઘેલી; તો બિ નેમ ન ભિંજે દિલશું, ગોપી રહે કર જેરી. નવલ૦ ૨ બાઈ ભાઈ ચલે ગિરનાર, નેજિકિ જાન સજેરી; પણું પિકાર સુણિ રથ ફેરી, નવ ભવ નેહકું તોરી. નવલ૦ ૩ રાજુલ તતખણ મુરછણી, કાં નેમ કાં નેમ છાંડી; નેમજીએ રાજુલ સમજાવી, વસ કીધી સીવ નેમેં. નવલ૦ ૪ નેમ રાજુલ દેનું સીવપદ પાએ, કરમ કઠીન સબ તેરી;
જય જયકાર કૂવા સબ જગમેં, જન કહે વંદના મેરી. નવલ૦ ૫ .
આ બન્ને હારીઓ શ્રીચારીત્રવિજયજીજ્ઞાનભંડારની હસ્તલિખિત પ્રતિના આધારે અહીં આપી છે.

Page #4

૧૨ ]
શ્રી જેને સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧
કેટલાંક પ્રાચીન સ્થાને લેખક–પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રી ન્યાયવિજયજી (ત્રિપુટી) આ વખતના વિહારમાં આવેલાં કેટલાંક પ્રાચીન સ્થાનેનો પરિચય અહીં આપું છું
રાતેજ–આ સંબંધી વિગતવાર વર્ણન મેં ગત વર્ષના “જૈન સત્ય પ્રકાશ'ના અકામાં આપ્યું છે. અહીં શ્રીનેમિનાથજીનું ભવ્ય બાવન જિનાલયનું મંદિર છે. બારમી તેરમી સદીના લેખ મલે છે–આ સ્થાનના જીર્ણોદ્વાર પછી જે પરિકમાં ઘણું ચિતહાસિક માહીતી આપનારા શિલાલેખ હતા, તે પ્રાચીન પરિકરે અન્યત્ર લઇ જવામાં આવ્યાં છે. મંદિર ભવ્ય અને સરસ છે. પાસે જ મોટી ધર્મશાળા છે. યાત્રિકોને બધી અનુકુલતા મલે છે. આ વખતે અમારી સાથે પચાસેક માણસને નાનકડો સંધ પણ આવ્યું હતું. ભાયણ આવનાર દરેક જૈન યાત્રિકે આ પ્રાચીન સ્થાનની યાત્રાને લાભ અવશ્ય લેવા જેવું છે. શાતિનું સ્થાન છે.
આ વખતે અહીં એક મહાત્મા મળ્યા, તેમણે જણું કે આ તો પ્રાચીન રત્નાવતી નગરી છે. ચંદરાજા અહીં દર્શન કરવા આવતા અને અહીંનું પ્રાચીન ભેરૂં પણ એ જ સૂચવે છે. આ ભય ઠેઠ પાટણ મેઢેરા જાય છે. તેમ જ અહીંથી પ્રાચીન મોટી મોટી ઈટ વગેરે નીકળે છે, વગેરે એતિહાસિક શેખેળ કરવા ઈચ્છનાર મહાનુભાએ આ સ્થાનનું બારીક નિરીક્ષણ કરી, ભોંયરા વગેરેની દંતકથાઓને ઇતિહાસની કસેટીએ કસી સત્ય હકીકત બહાર મૂકવાની જરૂર છે. અહીંથી અમે આવ્યા મેઢિરા.
મોઢેરા-આ તો આત પ્રાચીન સ્થાન છે, અને એ સંબંધી ઘણું લખાયું છે. આમરાજા પ્રતિબોધક જૈનાચાર્ય શ્રી બપ્પભટ્ટસૂરિની ગાદીનું આ પ્રાચીન સ્થાન છે. તેઓ પિતાની વિદ્યાના બળે પાંચ તીર્થોની યાત્રા કરતા તે પૈકીનું આ એક છે. આનું પણ હું સંક્ષિપ્ત વિવેચન “જેન સત્ય પ્રકાશ” ના અંકમાં આપી ગયો છું એટલે વધુ પુનરુક્તિ નહિ કરું. આ વખતે અહીંના ગામ બહારના પ્રાચીન મંદિરના નિરીક્ષણમાં તેની છતની કારણું બહુ જ બારીક છે અને તેમાં કુંભારીયાજીના મંદિરની કેરણીમાં એક વિભાગમાં નેમ રાજુલની જાનના પ્રસંગો આપ્યા છે તેના જેવું દેખાયું. અમારી સાથેના મુનિ મહાત્માએ પણ એ જ કહ્યું. એટલે આ જૈન મંદિર છે, એમાં તે સદેહ નથી જ. એક બીજું સબળ કારણ પણ સાંભળ્યું કે મંદિરની સામેના ફંડના પાણીની શુદ્ધિ માટે ખેડાણ કરાવતાં માટી બહુ નીકળ્યા પછી એક તરફ ભાગ નમી જતાં નીચે પ્રાચીન જૈન મૂર્તિઓ ત્યાંના કાર્યવાહક બધુએ જઈ જોતાં એમને લાગ્યું
૧ મંદિરની તરફ બહારના ભાગનાં પ્રાચીન પૂતળાંમાંથી જે સારા અને અખંડિત હતાં તેને ઉતારી એકની હનુમાનજી તરીકે પૂજા થવા માંડી છે; એકની સીતારામ તરીકે પૂજા થવા માંડી છે, એકની વળી વિષ્ણુ અને સૂર્યરૂપે ઉપાસના થવા માંડી છે, પરંતુ વાસ્તવિક રીતે જોતાં નથી તો એ હનુમાનજી કે રામચંદ્રજી, નથી વિષ્ણુ કે સુર્ય; માત્ર ઘણું જૈન મંદિરમાં બહારના ભાગમાં વિવિધ આકૃતિવાળા પૂતળાં હોય છે તે પૈકીનાં જ આ પૂતળાં છે.

Page #5

કેટલાંક પ્રાચીન સ્થાને
[ ૧૨૭ કે જે આટલી બધી જેન મૂર્તિઓની મોંઢેરાના જૈન મહાજનને ખબર પડશે તો તે મેળવવા પ્રયત્ન કરશે, કદાચ મંદિર પણ પોતાનું છે એમ અ૫ પ્રયને સિદ્ધ કરશે, એમ લાગવાથી એ મહાનુભાવે તરત જ ત્યાં માટી નંખાવી એ બેદાણુ પુરાવી દીધું. અને ઉપર પણ ચણવી લીધું. ત્યાર પછી થોડા દિવસે ત્યાંના શેઠને કહ્યું કે આ કુંડ ખોદાવતાં અંદર તમારા ભગવાનની મેટી મૂર્તિઓ હતી પણ તમારા કામની નથી એમ ધારી મેં બધું પુરાવી લીધું. કહે છે કે આખી વિશી અંદર છે. હવે તે ભવિષ્યમાં આવા પ્રસંગે સાવધાની રાખી મઢેરાના જેને મૂર્તિઓ બહાર કઢાવે તો જરૂર સારા લાભ થાય તેમ છે. અહીં ગામ બહાર પ્રાચીન ટીલા, ખંડિયરે ઘણું છે અને બે હજાર વર્ષની પુરાણું ઈટે પણ દેખાય છે. મેઢેરાથી અમે ગાંબુ આવ્યા.
ગાંભુ–આ સ્થાન પણ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. આચારાંગસૂત્રની શીલાંકાચાર્યું બનાવેલી મોટો ટીકા જે “ fમુતા રાજે ' બનાવી તે આ જ સ્થાન છે. તેમજ ગુજરાતના મંત્રીશ્વર, આબુનાં જગપ્રસિદ્ધ મંદિરના નિર્માતા વિમલ મંત્રીના પૂર્વજો ભિન્નમાલથી અહીં ગાંભુ આવેલા તે આ નગર છે. અહીંથી જ તેઓ પાટણ ગયા અને યશ, કીતિ, ધન અને ધર્મભાવના કમાયા. આ ગાંભુમાં પ્રાચીન શ્રી ગંભીરાપાર્શ્વનાથજીની ભવ્ય મૂર્તિ બિરાજમાન છે. જેથી ગંભીરાપાર્શ્વનાથના પ્રાચીન તીર્થ તરીકે આ સ્થાન પ્રસિદ્ધ છે. અહીં સુંદર જિનમંદિર છે. ઉપર અને નીચે બને માળમાં પ્રાચીન ભવ્ય અને પરમ દર્શનીય વિશાલ જિનમૂર્તિઓ છે. ઓછામાં ઓછાં હજાર વર્ષથી વધુ પ્રાચીન જિનમૂર્તિઓ છે, એમાં તે સંદેહ જ નથી. “ અમો ભરી મૂતિ રચી રે ઉપમા ન ધટે કેય” આવી સુંદર જિનમતિએ છે.
આજે ઘણું મહાનુભાવો પ્રાચીન કળાનાં દર્શન કરવા માંગે છે તેમને મારી ખાસ ભલામણું છે કે આ ભારતીય પ્રાચીન જૈન કળાના અપૂર્વ નમુનારૂપ જિનમૂર્તિઓનાં જરૂર દર્શન કરે; ઇલોરા અને અજંતાની બૌદ્ધ કળા અને મરાડને પણ ટક્કર મારે તેવો મરોડદાર આકૃતિએ પરિકરમાં બહુ જ સુંદર દેખાય છે. મુમુક્ષુ ભાવિક આ સ્થાનના દર્શન કરી આત્મિક લાભ જરૂર મેળવે. અહીંથી અમે વડાવલી ગયા.
વડાવલી–આ વડાવવી એ જ છે કે જ્યાં જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરીશ્વરજીના ગુરુદેવ શ્રી વિજયદાનસંરજી સ્વર્ગસ્થ થયા હતા. શ્રી વિજયહરસૂરીશ્વરજી સમ્રાટ અકબરને પ્રતિબોધવા જતાં પહેલાં અહીની ગુરૂદેવની પાદુકાઓનાં દર્શન કરવા આવ્યા હતા અને પછી આગળ વધ્યા હતા. અત્યારે અહીં એ સ્થાન તો લગભગ તન ભુલાઈ ગયા જેવું છે. પ્રાચીન મંદિર અને પાચીન ઉપાશ્રય છે. શ્રી હીરસૂરિજી મહારાજ અહીં અમુક સમયે કેટલેક વખત રહ્યા પણ હતા એમ કહેવાય છે. પાછળથી અહીં યતિપુંગવોની ગાદી પણ હતી, પુસ્તક ભંડાર પણ હતો. પણ એ બધું આજે ભૂતકાળની વાતમાં જ જળવાઈ ( ૨ કવિવર શ્રી લાવણ્યસમયે વિમલપ્રબંધમાં આ ઉલ્લેખ કર્યો છે અને ગાંભુ પણ આપ્યું છે. - ૩ આ પ્રાચીન મૂર્તિઓ સંપ્રતિ મહારાજાના સમયની હેય એમ પણ કહેવાય છે પાછળના ટેકા અને શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનની મૂર્તિની રચનાની વિશેષતા આના પુરાવારૂપ છે.

Page #6

૧૨૪ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ ૧૧ રહ્યું છે. અમને એમ લાગ્યું કે ગામ બહારની જે અમુક દેરીઓ છે તેમાં કઈક સમાધિસ્થાને હોવું જોઈએ. અહીંનું મંદિર સુંદર છે. મૂર્તિઓ પ્રાચીન અને દર્શનીય છે. ધાતુ મૂર્તિઓ ઉપર લેખો પણ છે. પરંતુ અમે સાંભળ્યું કે-ઈતિહાસપ્રેમાં મુનિમહારાજ શ્રી જયન્તવિજયજી મહારાજ અહીંના લેબો લઈ ગયા છે એટલે એ માટે પ્રયત્ન ન કર્યો. અહીં મેઢેરા કે ગાંભુ જેવી પ્રાચીનતા નથી જણાતી. અહીંથી અમે ચાણસ્મા આવ્યા. - ચાણસ્મા–અહીં શ્રી ભટેવા પાર્શ્વનાથજીની નાની અને નાજુક જિનમૂર્તિનાં દર્શન ર્યા. મૂતિ ખૂબ જ પ્રાચીન હોવા છતાં ક્યાંય વસાઈ નથી તેમજ નિર્માતાએ રજુ કરેલી ભવ્યતા, પ્રૌઢતા અને વીતરાગતા અત્યારે પણ દર્શકને આકર્ષે છે. પરમ શાંત, વૈરાગ્યવાહિ મુખારવિંદ અને અમી વર્ષાવતાં એ નેત્રકો પરમ આલાદ આપે છે. અહીંનું વર્ણન ગયે વર્ષે જ “જૈન સત્ય પ્રકાશમાં આપી ગયો છું એટલે વધુ નથી લખતા. અહીંથી અમે કંબઈ તીર્થમાં આવ્યા.
કંઇતીર્થ—અહીં શ્રી મનમોહન પાર્શ્વનાથજીનું પ્રાચીન તીર્થ છે. આ તીર્થસ્થાનને જીર્ણોદ્ધાર ગયે વર્ષે અમે અહીં આવ્યા ત્યારે પુ. પા. શ્રી દર્શનવિજયજી (ત્રિપુટી) મહારાજશ્રીના સદુપદેશથી શરૂ થયો છે. નવી કમિટી સ્થપાઈ છે. આ તીર્થના ઉદ્ધાર માટે કમિટીના પ્રમુખ શેઠ લાલભાઈ લઠા ઉત્સાહ પૂર્વક પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. તેમનો અતીવ આગ્રહ છે કે આપના ઉપદેશથી શરૂ થયેલ જીર્ણોદ્ધારની પ્રતિષ્ઠા પણ આપના હાથથી જ થાય, કિન્તુ અમારે દૂર જવાનું હોવાથી અને જીર્ણોદ્ધારનું કાર્ય હજી ઘણું બાકી હોવાથી અમે તો આગળ જઈએ જ છીએ. જીર્ણોદ્ધારના કાર્યમાં ઉપયોગી સૂચનાઓ આપી જ છે. અહીં નવીન ધર્મ શાળા માટે જમીન લેવાઈ છે. ઓરડાઓ માટે મદદ પણ મલી છે. અને જીર્ણોદ્ધારનું કાર્ય ચાલુ છે. દરેક ભાવિક જેનોએ આ પ્રાચીન તીર્થના ઉદ્ધારમાં પોતાની શક્તિ પ્રમાણે લાભ લેવાની જરૂર છે. યાત્રિકે માટે બધી સગવડ છે તેમજ ભોજનશાળાને પ્રયત્ન શરૂ થઈ ગયો છે. શ્રી મનમેહન પાશ્વ નાથજીની પ્રાચીન મૂતિ દર્શનીય અને પરમ આહ્લાદક છે. એનું કળામય નવીન પરિકર તૈયાર થઈ રહ્યું છે.'
આ બાજુનાં આવાં પ્રાચીન એતિહાસિક સ્થાનની વિશેષ શોધળની જરૂર છે. પ્રાચીન ગુજરાતની અસિમતા અને ભવ્યતાનાં પ્રતિકસમાં ગુજરાતના મહાન જ્યોતિર્ધરા ગુર્જરેશ્વર-મંત્રીશ્વરાની અને સેનાધિપતિઓ-કવિઓ-વિદ્વાનની જન્મભૂમિઓ વર્તમાન ગુજરાતીઓની રાહ જાવે છે કે ગુજરાતના ગૌરવની આ જીવંત ભૂમિકાઓને પ્રસિદ્ધિના ચોકમાં લાવી, કનની કામૂમિશ્ચ સ્થતિ જોઈ ને ચરિતાર્થ કરી બતાવે અને પ્રાચીન ગુજરાતના ગૌરવસ્થાનો ઉદ્ધાર કરાવે. * ૪. અહીંના એક શિવાલયના ભયરામાં પ્રાચીન જેન કાઉસ્સગ્ગીયા હતા. શ્રીયુત અજમેરાના શબ્દોમાં કહું તો બે હજાર વર્ષના જૂની મૂર્તિ—કાઉસ્સગીયા છે, હવે ગયા વર્ષે અમે આ જોયાં હતા જેનો ઉલ્લેખ મહારા લેખમા કરી ગયો છું. પરંતુ આ વર્ષે એ કાઉસ્સગ્ગીયા નથી; શિવાયને જીર્ણોદ્ધાર કરાવનાર બાવાએ એ પ્રાચીન જૈન કાઉ
ઋગીયાની મૂર્તિને ભેંયરામાં ભંડારી દીધી છે, બસ આમ જ આપણું પ્રાચીન અમૂલ્ય ધન બરબાદ થાય છે. જેનેએ એક સારું સંગ્રહસ્થાન કરી આવી પ્રાચીન સંગ્રહ છે મૂર્તિઓને સંગ્રહવાની જરૂર છે.

Page #7

મહુધાના ગાંધીના દેરાસરમાંનાં તીર્થંકરપ્રભુનાં તેર સુંદર ચિત્રો લેખક:-શ્રીયુત વૈદ્ય ચીમનલાલ લલ્લુભાઈ ઝવેરી, મહુધા અહીં જે ૧૩ ચિત્રોનું વર્ણન રજુ કરવામાં આવે છે તે ચિત્રો પ્રાચીન હેઈ, મહુધાના શ્રી ગાંધીના દેરાસરનામે પ્રસિદ્ધ દેરાસરમાં, કાચમાં મઢાવી રાખવામાં આવ્યાં છે.
૧ વર્મનાથ-આ ચિત્રની આસપાસ કાળી પટ ઉપર Aવેત પત્રાવલીનું ચિત્રણ કરી પોપટી રંગની સુશોભિત જાજમ પર વેદીયુક્ત પાસત પર સુવર્ણવષ્ણુ ભગવાન બિરાજિત છે, અને તે સાલંકાર હેઈ પાડલપુષ્પના મંડપથી મંડિત છે. તેમની બને બાજુ બે પુરૂ એક બાજુ પીતાંબરધારી અને બીજી બાજુ જામળી અંબરધારી મુકુટ મંડિત ચામરધારી છે. આ બંને પુરૂષોની મુખાકૃતિ ઉપર માઓ આલેખેલા છે અને રક્તવર્ણના સુંદર ગુંબજ તળે એ વિરાજિત છે.
૨ શાંતિનાથજી-આ ચિત્રની આજુબાજુ લાલ રંગની પટી ઉપર પુષયુક્ત વલી ચિત્રિત કરેલી છે. અને લાલ વર્ણની પુષ્પમંડિત ભૂમિ ઉપર વાદળી વર્ણના બાજઠ ઉપર મુકુટમંડિત સુવર્ણવષ્ણુ ભગવાન બિરાજિત છે. શિર ઉપર છત્ર છે અને પાછળ પિટી વર્ણની પીઠ ઉપર લીલા વર્ણનો ચંદરવો આળેખેલો છે, જે રક્ત પુષ્પોની ભાતથી સુશે.મિત છે. ભગવાનની બન્ને બાજુ પેતવણું શ્વેતાંબરધારી બે યતિર્યો હાથ જોડી ઊમેલાં છે. અને તેમનાં મસ્તકે ખભા સુધીના વાળથી યુક્ત અને મુખાકૃતિઓ મુછ તથા થોભાયુક્ત આળેખેલી છે.
૩ મુનિસુવ્રતસ્વામી--આ ચિત્ર શ્વેત વર્ણની પટી ઉપર લીલા વર્ણની વલીમાં લાલ વર્ણનાં પુષ્પોથી સુશોભિત છે. લાલ પુષ્પ યુક્ત પીળા વર્ણની જાજમ ઉપર બાજોઠ ઉપર શ્યામવર્ણ ભગવાન પદ્માસને વિરાજિત છે. શ્વેત ભામંડલ આળેખી આછા પોપટી રંગની ગુંબજાકૃતિ ઉપર લાલ અને આછી શ્યામ વર્ણાનું તારણ આપ્યું છે. ભગવાનની જમણી બાજુ રમતાંબરધારી અને ડાબી બાજુ શ્વેતાંબરધારી, મુછ થોભાયુકત મુખમંડિત ચામરધારી પુરુષો છે.
૪ સંભવનાથ–આ ચિત્રમાં લાલ પટી ઉપર ત પુષ્પની વલ્લી ચિતરવામાં આવી છે. લાલ વર્ણની ચેકડીવાળી ભાતમાં લાલ પુષ્ય યુક્ત શ્વેત જાજમ પર બાજા ઉપર ભગવાનની સુવર્ણવણું સાલંકાર મૂતિ આલેખી છે. ત મુકુટ ઉપર પુષ્પમાળા યુકત પીત વર્ણની પીઠ ગુંબજાકૃતિએ શોભે છે. પ્રભુની જમણી બાજુ શ્વેતાંબરધારી ચામરધર છે અને ડાબી બાજુ સુખડની ચમરી ધારણ કરનાર સાલંકાર શમે છે.
૫ અજિતનાથ–પીળા રંગની પટ્ટી ઉપર શ્યામ વર્ણની વેલ ચીતરી શ્વેત પુષ્પની ચોકડી ભાતવાળી વાદળી રંગની જાજમ પર બાજઠ વિરાજિત સુવર્ણવણું સાલંકાર ભગવાન આળેખી લાલ વર્ણના વિશાળ ભામંડલ ઉપર જત પુષ્પમાળા આલેખી પૃષ્ઠચંદ્રક ત વણે આળેખે છે. તેમની જમણી બાજુ રક્તાંબરધારી અને ડાબી બાજુ પીતાંબરધારી ચામરધર છે.
૬ કુંથુનાથ આ ચિત્રમાં ઘેરા લાલ રંગની પટી ઉપર શ્વેત વર્ણની પુષવલ્લી

Page #8

શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ ચીતરેલી છે. અને ખુલતા લાલ રંગની જાજમ પર વેદિકા ઉપરના પીતાસનસ્થ પદ્માસન ઉપર સાલંકાર સુવર્ણવણું ભગવાન વિરાછત છે. લીલી ભૂમિ ઉપર આકાશ વ આલેખી પુષ્પવૃષ્ટિ આલેખિત કરી પીતવણુંને ગુંબજ વેલબુટ્ટાયુકત ચીતર્યો છે. પ્રભુની બન્ને બાજુ બે વેતાંબરધારી સાધ્વીઓ હાથ જોડી ઊભેલી છે.
૭ અભિનંદન ભગવાન–આ ચિત્રમાં પીળા રંગની પટ્ટી ઉપર લાલ વેલ બુટ્ટી ચીતરેલા છે. અને શ્યામ વર્ણની ભાતયુકત લાલ જાજમ તપુષ્પ શોભિત આળેખી બાજઠ પર વિરાજિત સુવર્ણવર્ણ સાલંકાર ભગવાન નીલવર્ણ ભામડલયુક્ત વિરાજિત છે. તેમની પીઠે વાદળી રંગના આકાશમાં , પુષ્પવૃષ્ટિ આળેખેલી છે. આ ભગવાનની બને બાજુ છ છ પાદુકાયુનલ યુકત બે થુમો રતવર્ણના ગુંબજવાળા આલેખિત છે.
૮ મલ્લિનાથ–આ ચિત્રમાં લાલ રંગની પટી ઉપર વેલબુટ્ટાનું આછું ચિત્રણ છે. અને શ્વેતવર્ણના પુષ્પ ભાતની જાજમ પર બાજઠ ઉપર સુવર્ણવર્ણ સાલંકાર રત ભામંડલ યુક્ત ભગવાન વિરાજિત છે. તેમના ઉપર આકાશી વર્ણને ગુંબજ બનાવી પુષ્પમાળાની આકૃતિ આપી છે. ભગવાનની જમણી બાજુ પીતાંબર ધર બંડી ઉપર મુગલાઈ ઘાટના ઘાઘરા જેવા દેખાવનું વસ્ત્રપરિધાન કરેલ મુગટ અને અલંકારયુક્ત ચામધારી પુરુષ છે. એ જ પ્રમાણે ડાબી બાજુ પણ આછા જામળી રંગનું વસ્ત્ર પહેરેલ ચામરધર છે. ચામરાને વર્ણ લીલે આળે ખેલે છે.
૯ સુવિધિનાથ–આ ચિત્રમાં શ્યામવર્ણની પટી ઉપર શ્વેત પત્રાવળીની ભાત ચિત્રિત છે. આ ભગવાનની પીઠે છત્રીની આકૃતિ આલેખેલી છે, બાજઠ ઉપર ભગવાન શ્વેતવણે મુકુટમંડિત વિરાજિત છે. અને પાછળ શ્વેત ચંદરવો આળેખેલ છે. ભગવાનની જમણું બાજુ રક્તાંબર જોતીધારક શ્વેતવર્ણ પુરુષ ચામરધર છે અને ડાબી બાજુ રકતાંબરધારી શ્રી ચામરધર છે. પણ તેનું ચિત્ર જઇને ભામથી ઉપરનું છે અને સાડી વડે માથું ઢાંકેલું છે.
૧૦ સુમતિનાથ---આ ચિત્રમાં શ્યામવર્ણની પટી ઉપર શ્વેત પત્રાવલી બનાવી છે. અને લાલ વર્ણની જાજમ ઉપર શ્વેતભાત યુક્ત બાજઠ ઉપર સુવર્ણવર્ણ ભગવાન સાલંકાર મુકંદમંડિત ગુંબજાકાર છત્રી યુકત છે. ગુંબજ લાલ વર્ણ છે. ભગવાનની જમણી બાજુ પીતાંબરધર મુગલાઈ પાઘડી ધારક અને બંડી તથા ઘાઘરાના દેખાવનું વસ્ત્ર પહેરેલ પુરુષ ખમે છડી ધારેલ છે અને ડાબી બાજુ મુગલાઈ જમાનાની સાક્ષાત પૂતળી જેવી ચામરવારિણી સ્ત્રીનું ચિત્ર છે. •
૧૧ વાસુપૂજ્ય—આ ચિત્રમાં શ્યામ વર્ણની પટી ઉપર શ્વેત પત્રાવલી બનાવી પીતવની ભૂમિ ઉપર બાજઠ ઉપર રક્તવણે ભગવાન વિરાજિત છે. અલંકાર, મુકુટ, ભામંડળ અને પાખરે સાથે પત્ર તેરણચિત્રિત છે. અને તે ઉપર શ્વેત વર્ણની પટી ઉપર ત્રણ ઘુંમટ ચીતરવામાં આવ્યા છે, જેમાને મધ્ય ઘુમ્મટ લાલ વણે છે અને બાજુના પીત વણે છે. ભગવાનની જમણી બાજુ આછા જામળી વણના તાંબરધારક હાથ જોડીને ઊભેલ પુરુષ છે અને ડાબી બાજુ શ્વેતવસ્ત્રધારી બુલા માથે હાથ જોડેલ સ્ત્રી ચિત્રિત છે.

Page #9

અંક ૬ ]
તીથકર પ્રભુનાં તેર સુન્દર ચિત્રા
[ ૧૬૭
૧૨ મલ્લિનાથ—આ ચિત્રમાં વાદળ રંગની પટી ઉપર ગુલાબી અને શ્વેતવણું ના છુટાં ફૂલા એક એકના અતરે ચીતરવામાં આવ્યાં છે અને પીત વષૅની જાજમ પર ખાજ ઉપર અલંકાર અને મુકુટયુક્ત નીલવણુ ભગવાન વિરાજિત છે, તેમની પાછળ ચંદ્રાકાર રક્તવર્ણુ શ્વેત પુષ્પ વિભકત ચંદરવા અને પાછળ પીળા રંગના ચંદરવા આળેખી આછા જામળા ર'ગે પીડ સુશાભિત કરેલી છે. અને લાલ શ્વેત અને વાદળી રંગની ભાતયુક્ત ત્રણ કમાન આલેખી છે. પ્રભુનો બન્ને બાજુ ખડૂગાસનસ્થ શ્વેતવણુ સાલકાર અને કચ્છ યુક્ત કાયાત્સ`સ્થ ભગવાન ચિત્રિત છે.
૧૩ પદ્મપ્રભુ——મ ચિત્રમાં ઓછા વાદળી ર'ગની પટ્ટી ઉપર આછા ગુલાબી રંગની ફૂલયુક્તવેલ ચીતરેલી છે. વાદળી રંગની ભાત યુક્ત જાજમ ઉપર લીલા વના ખાજો પર રક્ત વગે પીત વર્ણના ભામંડલયુકત સાલ કાર ભગવાન વિરાજિત છે. તેમની પાછળ ચંદ્રાકૃતિએ નીલ વસ્તુ ના ચંદરવા આળેખેલે છે અને તેમની આજુબાજુના પુષ્ઠ ભાગ શ્વેત મનાવી તેમાં લાલ ભાત પાડેલી છે. ભગવાનની જમણી બાજી શ્વેતપૌતધારી અને ડાભી ભાજી રતૌતધારી મુકુટમ`ડિત ચામરધારી પુરુષા છે. ચામરના વણુ નીલ છે.
ચિત્રો વિષે અમારા વિચા
જૈન પ્રાચીન ચિત્ર સાહિત્ય અમારા જાણવા જોવા અને માનવા મુજળ વિવિધ ભાવાથી ભરપૂર અને વિસ્તૃત છે, જે તાડપત્રનાં પુસ્તામાં, કાગળનાં પુસ્તકામાં અને પૂજ્ય આચાર્ડને પ્રતિવષ લખાતાં સાંવત્સરિક વિજ્ઞપ્તિ પત્રમાં મને દશનભાવનાથી આળેખેલી આનુપૂર્વિમાં આલેખાયેલું છે,
ઉપર્યુક્ત ચિત્રસાહિત્ય ભિન્ન ભિન્ન ભંડારામાં મુનિવરા પાસે કૅ સંધના વહિવટ કર્તાઓના હાથ તળે જીવત છે. જ્યાંસુધી સુવણું કરે ઘડેલા અને માળીએએ ગુંથેલા અલકારાને પેટીમાં અને હારતારાને કડિયામાં ભરી રાખવામાં આવે ત્યાં સુધી તે તે અલંકાર ને ગજરાએ તે રૂપે જ રહે;તેની સફળતા તે જ્યારે તેને શરીર ઉપર ધારણ કરવામાં આવે ત્યારે જ થાય. કળા માટે પણ એ જ વાત સાચી છે.
આખી વિક્રમની વીસમી સદી પસાર થઈ છતાં એના આસરે માઢ દાયકાઓ સુધી તે। જૈન ક્રામે પુના ચિત્રશાળાથી પ્રસિદ્ધ મહાવીર પ્રભુનાં ચિત્રા અને દશ નચેાવીસીનાં રેખાચિત્રા તેમજ ભીમસિંહ માણેકજીએ પાંડવચરિત્ર શ્રીપાલરાસ જેવા પ્રથામાં આપેલ ચિત્રા સિવાય ખીજું કાંઈ પણ સાહિત્ય સમયની પદ્ધત્તિએ પ્રસિદ્ધ કર્યુ નથી, જેના પ્રત્યે જૈન ભક્ત કે ખાલસમાન આકર્ષાય. પણ છેલ્લા બે દાયકામાં કંઇક આ વિષયની વિવિધ પ્રવૃત્તિ જૈનોમાં શરૂ થઈ છે, તેમાં ખાસ કરીને શ્રી સારાભાઈ નવાખની ‘જૈન ચિત્ર પદ્રુમ” પ્રસિદ્ધિમાં મૂકવાની પ્રવૃત્તિ ઋગ્ર સ્થાન ભાગવે છે, અને તે સિવાય ભગવાન મહાવીર દેવના કેટલાંક જીવનપ્રસંગેાનાં અને પાર્શ્વનાથ પ્રભુના એકાદ જીવનપ્રસંગનાં ચિત્રા દ્વિ, ત્રિૐ પચરંગી મુદ્રિત થયેલાં જોવાય છે. સુરતથી દેવચંદ્ર લાલભાઈ તરશ્રી સચિત્ર ખારસા સૂત્ર પણ મુદ્રણ પામ્યું છે. વડાદરાના સગૃહસ્થ તરફથી તીર્થંકર પ્રભુની જીવનલટનાએેને દર્શાવતી વિવિધ ચિત્રમાળાની પ્રવૃત્તિરૂપે કમઠ પા`નાથનું લીધેા ચિત્ર પ્રસિદ્ધિ પામ્યું અને ઋષભદેવજીનાં

Page #10

૧૬૮ ] શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ રાજ્યભિષેકનું ચિત્ર પણ તેમણે તયાર કર્યું હતું. પ્રાણિવિજ્ઞાનની સરળતા માટે મુનિરાજ શ્રી ધર્મવિજયચિત્રિત છવભેદર્શકચિત્ર બાલસાહિત્ય રૂપે શ્રીમતી આગ્યોદય સમિતિએ પ્રસિદ્ધિમાં મૂક્યું. આ સિવાય કેટલુંક સાહિત્ય છાયાચિનું પણ પ્રસિદ્ધ થયેલું જોવામાં આવે છે, પ્રાચીન ચિત્ર સાહિત્ય લોકાકર્ષક નિવડે તેને માટે અમદાવાદ જેવા જેનનગરમાં એકાદ પ્રદર્શનની પણ પ્રવૃત્તિ થઈ.
ઉપર જણાવ્યું તેમ “ જેન ચિત્ર કલ્પદ્રુપ” જેવી પ્રવૃત્તિ થવા પામી ખરી અને બીજી પણ ચિત્રમાળાઓ પ્રસિદ્ધ થઈ ખરી, પણ તે બહુ કિંમતવાળી હેવાથી તે વિસ્તૃત પ્રચાર પામેલી જોવાતી નથી. તેથી આવું સાહિત્ય અ૫મૂલ્ય સુલભ થાય એવી ગોઠવણ ઈચ્છવા થાગ્ય ગણ્ય,
આજસુધીમાં ચોવીસ તીર્થંકરનાં જે ચિત્ર લીમાં પ્રસિદ્ધિ પામ્યાં છે તેમાં સર્વ પરમાત્માઓને દેખાવ વર્ણભેદ સિવાય સમાન જ આપેલો છે અને આજુબાજુ આલેખવામાં આવેલા ઈકોના દેખાવ પણ સમાન જ છે. અહીં આપવામાં આવેલા વર્ણનવાળાં ચિત્રોમાં પરમાત્માના દેખાવનું સામ્ય હોવા છતાં આજુબાજુના દેખાવામાં સ્પષ્ટ ભિન્નતા જોવાય છે. તેમાં ખાસ આપણને ઊડીને આંખે બાઝે તેવાં યતિયુગલ, સાણીયુગલ, શ્રાવયુગલ સર્વાગવસ્ત્રયુક્ત પતિપત્નીયુગલ, કાઉસગી બાયુગલ, એક શ્રાવક અને એક સાવી, આ બધાં ચિત્રો ભિન્નભિન્ન ભાવ દર્શાવે છે, અને તે અતીવ આકર્ષક છે. શ્રાવકનાં ચિત્ર માં સુરવાલ ઉપર બંડી અને બંડી ઉપર કેટથી પગ સુધી ઘાઘરા જેવા દેખાવનું વસ્ત્ર અને તે ઉપર એક ભિન રંગને પણ કકડા ઓળખે છે. પતિપત્નીનાં ચિત્રોમાં વસ્ત્રવર્ણનું સામ્ય છે અને માથું વસ્ત્રથી ઢાંકેલું બતાવ્યું છે એ મર્યાદાનું બેધક છે. બાકીનાં ચિત્રોમાં શ્રાવકે ખુલ્લા શરીરે અલંકારયુક્ત બતાવી ભિન્ન વર્ગોના ધોતીયાયુકત મુકુટમંડિત આળેખલા છે. પ્રાચીન કાળના પુરૂષના ગૌરવસૂયક મૂછ અને થોભા યતિવના પણ ચિત્રિત કરવામાં આવ્યા છે, જે તેમના પહેરવેશનું જ્ઞાન આપે છે. પ્રભુની આસપાસના દેખાવમાં ચંદરવાન,ભામંડલને, પુષ્કરણન, છત્રીને ઘુંમટને દેખાવ વિવિધતા જ આણે છે,
આ ઉપરથી સદરહુ ચિત્રાવલીની વિશેષતાઓ વિદ્વાનો સાહિત્યપ્રેમીઓ અને સાધારણ જનસમૂહના ખ્યાલમાં આવી શકશે. કોઈ પણ ગ્રંથ સાથે સંબંધ વિના પણ, આવાં જ ચિત્રો મારી મુસાફરી દરમ્યાન લીંબડી જ્ઞાનભંડારમાં જોવામાં આવ્યાં છે. મારી નમ્ર વિનંતી છે કે આ વિષયના જ્ઞાતા વિદ્વાન અને નિકે ભવિષ્યમાં બાલાબેધક ચિત્રસાહિત્યનું સર્જન કરી સર્વસુલભ બનાવે. અને આવું જ બીજુ ઇતસ્તતઃ વિકીર્ણ અને નષ્ટ થતું સાહિત્ય એકત્રિત કરી જનસમાજ સમક્ષ મૂકે
ચિત્ર એ એક એવી કળા છે કે જે સૌને ખંબિત કરે છે, જેવા લલચાવે છે અને બાલ્યાવસ્થાથી જ પ્રેરણું આપે છે. આવા વિષય તરફ જેને દુર્લક્ષ કરે એ ખરેખર ધર્મપ્રચારને માડી દિવાલ ઊભી કરવા જેવું છે.
આ ચિત્રમાં સર્વાગવસ્ત્રાછાદિત પુનો પહેરવેશ કયા દેશને મળતો છે એ વિચારવા જેવું છે.
ચિત્ર તૈયાર કર્યાને સમય મુગલ સામ્રાજ્ય અને તપાગચ્છાચાર્ય વિજયદેવસૂરિજીથી ઓગણીસમી સદી સુધી છે. ચિત્રકાર કદાચ કોઈ યતિવર્ય પણ હેય.

Page #11

આપણાં ‘ફાગુ’ કાવ્યો
1
.
( લેખક: પ્રો. હીરાલાલ ૨. કાપડિયા એમ. એ. ) ગુજરાતી સાહિત્યના રાસ, ચરી ઇત્યાદિ જે વિવિધ પ્રકાશ છે તેમાંના એક પ્રકાર તે ‘ ણુ' છે. ‘ ફાણુ ' સાહિત્ય પદ્યમાં રચાયેલું છે. એથી આ સાહિત્યની કૃતિ આને મેં ‘ કાણુ–કાવ્યા ' એવુ' નામ આપ્યું છે. કેટલાંક ‘ફ્રાણુ ' કાવ્યેાનાં નામમાં ફ્રામ ' શબ્દ વપરાયા છે. એથી એને ફાગ–કાવ્ય ' કે ફાગ પશુ કહી શકાય. ફાગુ, ફાગ ઇત્યાદિ સાથે ગુજરાતી જોડણીકાશ ''માં ફાગ ' શબ્દના (૧) વજ્રન્ત અને (૨) હેાળીનાં શંમારી ગીતા કે મેાલાતા અપશબ્દ એમ બે અર્થા અપાયા છે. દલપતરામે “ ાગ કટાણાં રસ નહીં વળી, નહીં રસ નહીં વ્યભિચાર ’' એ પંક્તિમાં ફામ' શબ્દ વાપર્યો છે. એવી રીતે ખમરદારે ધસે। ડાં ગાતા ફામ વસંત” એ પંક્તિમાં અને કવિ નાનાલાલે “ જય-કલગીએ વળતે પ્રીતમ ! ભીંજશું ક્ાગે ચીર ” એ પક્તિમાં ‘દાગ' શબ્દ વાપર્યો છે.
..
"
rk
કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિષ્કૃત યાવલિ યાતે દેસી’સસ ગહુના ઠ્ઠા વર્ષોંની નિમ્નલિખિત ૮૨ મી ગાથામાં ‘ ફૅગ્ગુ' શબ્દ છેઃ—
66
फग्गू मच्छणे फलही चवणी फसुलफंसुला मुक्के ।
.
જો જમ્મિ એ હ્રદ્યુટી એ નોમ,હિમાE TIR” આમ અહીં ફ્ગ્યુ ના અથ વસન્તના ઉત્સવ ’ એમ કરાયેા છે. ‘ કાણુ કાવ્યેામાં વસન્તને વિલાસ અગત્યનું સ્થાન ભાગવે છે એ ઉપરથી આપણે ‘ક્રાણુ ’ના મૂળ તરીકે ‘ક્રૂગ્ગુ' શબ્દના નિર્દેશ કરી શકીએ. વસન્ત ઋતુ ફાગણુ મહિનામાં પૂર બહારમાં ડાય છે. એટલે આ ફાગણુ માટે જે સસ્કૃતમાં આ ક્રાણુને—ાગને સબંધ હૈાય એમ લાગે છે.
Ëાલ્ગુન' શબ્દ છે. તેને અને
4
"
.
(૨) નાનું, ઝીણું, (૩) નિરર્થંક
6
સંસ્કૃતમાં ફલ્ગુ ' શબ્દ છે. એના (૧) અસાર, અને (૪) મંદ એમ વિશેષરૂપે ચાર અર્ધાં છૅ. વળી ફલ્ગુ ' નામરૂપે પણુ છે. એના (૧) વસન્ત અને (૨) એક નદીનું નામ એમ એ અથ છે. આથ ગૂજરાતી જોડણીશ ”માં સુન્દર, અને ગુલાલ એમ મેં વધારે અથ અપાયેલા છે. તેમજ • ગયા 'ક્ષેત્ર પાસેની નદી એમ વિશેષતા દર્શાવાઈ છે. ફગ્ગુ' એ ક્રૂષ્ણુનું રૂપાન્તર છે એમ માનીએ તા અનેા વસન્ત' અ તા ઘટે જ છે એટલું જ નિહુ, પણ અસાર-નિર તુચ્છ એ અર્થ પણ ધટે છે, કારણ કે હેાળીના દિવસમાં જે ટાણુાં—ખીભત્સ ગીતા ઢાળયાએ——ઘેરૈયાએક્ાગ ગાનારા ગાય છે તેને એ લાગૂ પડે છે, મરે એ ગીતા નિરચક છે એટલુ જ નહિ પણ કેટલીક વાર તા અનક છે અને એમાં માણસાઈનું—સભ્યતાનું જાહેર લીલામ છે.
અભિધાનચિન્તામણિમાં, કાગડાને પ્રિય ભરિકા અર્થાત કાકારિકા એ અય ‘ ફલ્ગુ 'ના અપાયા છે, પણ એ તે અહીં અપ્રસ્તુત જણાય છે; સિવાય કે આવા કોઈ ઝાડ સાથે ફ્રામના સબંધ હોય. વિશેષમાં આાની ટીકામાં ‘ ફલ્ગુ ' અને ‘ ફાલ્ગુન’ શબ્દ ‘ કળવું ' એ અર્થાંવાળા ‘ ફલૂ ' ધાતુ ઉપરથી નિષ્પન્ન કરાયા છે.
.
.
સંસ્કૃતમાં ‘ક્રૂષ્ણુન’તેમજ ‘ફાલ્ગુન’ એમ બે શબ્દો છે. એ બંનેના ફ્ામણુ માસ
અને અર્જુન એ બને મથી થાય છે. ઉત્તરાલ્ગુની નક્ષત્રમાં અર્જુનનેા જન્મ થવાથી

Page #12

૧૭૦ ] શ્રી જેમ સત્ય પ્રકાશ
[[ વર્ષ ૧૧ એનું આ નામ છે એમ મહાભારતમાં કહ્યું છે. ફાગણ મહિનામાં જન્મેલને “ફાગણિયું' કહે છે. સ્ત્રીઓના એક જાતના વસ્ત્રનું પણ આ નામ છે. _“ફગુણ” એ પાઈય ભાષામાં શબ્દ છે. વાલઝ્મ (ગાથા ૬૩૮)માં એ “અર્જુન એ અર્થમાં વપરાય છે.
સાથે ગૂજરાતી જોડણીકેશ”માં “ફગવો શબ્દ છે અને એને અર્થ “ઘેરો” અપાયો છે. હોળી વગેરે પ્રસંગે ઝાડુ કાઢનાર-બારણિયા તેમ જ મહેતરાણું વગેરે “ફગવો માંગવા આવે છે. આમ “ફ ” શબ્દ પણ “ફાગુ'ની નાતને હેય એમ જણાય છે.
જે “ફા કાવ્યો” ગુજરાતી ભાષામાં રચાયેલાં અત્યાર સુધીમાં મળ્યાં છે તેમાં કેવળ ના કે અર્જુનને પાળો નથી, જે કે મેટો હિસે તે જૈનેને જ છે. વિશેષમાં એ તમામ કાવ્ય પ્રકાશિત નથી. આ ઉપરાંત એની કોઈ એક સ્થળે નધિ પણ લેવાઈ હેાય એમ જણાતું નથી એટલે રચના સમયના ક્રમને લક્ષીને હું જેને તિઓને અંગે વિહંગાવલોકનરૂપે થોડુંક કહું છું –
[૧] સિરિથૂલિભદફાગુઃ કર્તા જિનપદ્યસૂરિ આ ૨૭ કડીમાં રચાયેલું કાવ્ય છે. એના સાત ભાગ કરાયા છે. એ દરેકનું નામ “ખ” છે. દરેક ખંડમાં એક દેહરા અને પછી રાળા છે; માત્ર છઠ્ઠી ભાસમાં એટલે કે સાતમા ખંડમાં બે વેળા છે. સંપૂર્ણ કાવ્ય ગેય છે એમ એની નીચે મુજબની અંતિમ કડી કહી આપે છે –
ખરતર ગચિછ જિણપદમરિકિય કાણું રમેવ ! ખેલા નાચઈ ચત્ર માસ નિહિ ગાવલ . ૨૭ છે”
આ દાગ છે એ પણ આ કડી જણાવે છે. વિશેષમાં એની પહેલી કડી પણ આ વાતની સાક્ષી પૂરે છે. આ રહી એ કડી –
પણુમિય પાસરિણિદ૫ય અનુ સરસઈ સમજેવી
થલિભદ્ મુણિવઈ ભણસ ફાગુબંધિ ગુણ કેવી સેવા ” આમાં આ કૃતિ “ ફાગુ' નામના બંધમાં રચવાની પ્રતિજ્ઞા કરાઈ છે. ફાગુબંધ એટલે અમુક પ્રકારની કાવ્યરચના.
જેન જગતમાં સુપ્રસિદ્ધ મુનિવર જે સ્થૂલભદ્ર ગુરુની અનુજ્ઞા મેળવીને કેશા વેશ્યાને ત્યાં આવે છે અને ચાતુર્માસ રહેવા માટે એની પાસે ચિત્રશાળા માંગે છે. એ સમયે એ કાણા વેશ્યા એ આપે છે અને અનેક પ્રકારની સજાવટ કરી મુનીશ્વરને યતિધર્મથી વિમુખ બનાવવા લેભાવે છે, પણ એઓ અડગ રહે છે એટલું જ નહિ પણ શાને સુશ્રાવિકા બનાવવામાં સફળ થાય છે. ચાતુર્માસ દરમ્યાન આ પ્રમાણેનું એ મુનિવર્યનું વતન સાંભળી એમના ગુરુ એમને “દુષ્કરદુષ્કરકારક” કહી એમની પ્રશંસા કરે છે. આપણા કવિઓ (ભા. ૧, પૃ. ૨૩૩)માં “રથલિભદ્ર ગુરુના હુકમથી ભિક્ષાએ આવે છે” એમ જ ઉલ્લેખ કરાયો છે તે બ્રાન્ત છે. ગુજરાતી સાહિત્યની રૂપરેખા (પૃ. ૨૨)માં આ ભૂન્તિ ઉલ્લેખનું પુનરાવર્તન થયું છે. આવું ભવિષ્યમાં ન બને એ માટે અહીં આ નેધ લેવી પડી છે.
૧ આને માટે પાઇયમાં “શૂલભદ્દ' શબ્દ છે. એ ઉપરથી ગુજરાતીમાં “યૂલિભદ્ર” ૨૫ બનાવામાં છે.

Page #13

આપણાં “ફાગુ' કાવ્ય
[ ૧૭૧ - મુનીશ્વર સ્થૂલભદ્રના જીવનની વિવિધ બાજુઓ ઉપર પ્રકાશ પાડનારાં મુખ્ય સાત સાધન મેં “મુનિરત્ન શ્રી સ્થૂલભદ્રના જીવનનો એક પ્રસંગ” એ લેખમાં કે જે “જૈન ધર્મ પ્રકાશ” (પૃ. ૧૫, . ૪)માં પ્રસિદ્ધ થયેલો છે તેમાં ગણાવ્યાં છે. એમાં સોમપ્રભસરિત કુમારવાલપડિબેહનો પાંચમો પ્રસ્તાવ ઉમેરવો. એમાં “ અપભ્રંશ” માં આ સુનિરાજનું જીવનચરિત્ર છે.
ચાતુમાંસને પ્રસંગ હોવાથી વર્ષોનું વર્ણન અપાયું છે. બાકી આ ફાગુ ચિત્ર માસમાં એટલે કે વસન્ત ઋતુમાં “ખેલાઓ ગાતા રમે અને નાચે' એમ કહી એની ફાગુ તરીની સાર્થકતા બતાવાઈ છે. વિષયને મોટે ભાગ શૃંગારિક છે, એ રીતે પણ આ “ ફાગુ' એ નામને લાયક છે.
પ્રાચીન પદ્ધતિના કાવ્યની દષ્ટિએ આમાં આલંકારિક કવિતા છે એટલે એ રીતે આ કાવ્ય છે. આ કાવ્ય ભાષાની દષ્ટિએ ઉપયોગી છે, કેમકે એમાં સંસ્કૃત તત્સમ રૂપે તેમ જ અપભ્રંશ યુગનાં રૂપો ઉપરાંત કેટલાંક નવીન રૂપ નજરે પડે છે. વિશેષમાં આપણું કવિઓમાં એ ઉલ્લેખ છે કે એમાં કચોલા (કોળું), ગાલિમસુરા (બાલમસુરિયું) અને સલર (સિપાઈ) એવા શબ્દો વપરાયા છે. સલર એ ફારસી છે, જો કે આ પણ કવિએમાં એને “અરબી' કહ્યો છે. ગુજરાતી ભાષાની ઉલ્કાતિ (પૃ. ૩૯૯)માં તો “માલ” એટલે 'મલરૂપ શલ્ય' એ અર્થ કરાય છે, અને એ વાસ્તવિક જણાય છે.
સામાજિક દૃષ્ટિએ પણ આ કાગ્ય ઉપયોગી છે. વેસ્યાઓની વ્યવસ્થિત સંસ્થા એક સમયે હતી, અને જે સાધુઓ ભિક્ષા માટે કેકને પણ ઘેર જતા એમ જે આપણું કવિએ (ભા. ૧ પૃ. ૨૩૬)માં આલેખાયું છે તે ખરું છે, પણ તે આ ફાગુ ઉપરથી ફલિત થાય છે એમ જે કહેવાયું છે એ ઉપયુક્ત બાત હકીકતને આભારી છે.
વિનયચન્દ્ર (આશરે વિ. સં. ૧૨૬૯) નેમિનાથ ચતુષ્પાદિકા રચી છે. એ અત્યાર સુધીમાં મળેલાં “તુકાવ્ય'માં તેમજ બારમાસી કાવ્ય 'માં પણ પ્રથમ છે, જ્યારે એ દૃષ્ટિએ આ ફાગુ બીજું ઋતુકાવ્યું છે, પણ “ફાગુ' કાવ્ય તરીકે તે એ પ્રથમ છે–સૌથી પહેલું છે.
આ સિરિયૂલિભદાણ “ખરતર ગચ્છના જિનપદ્વરિએ રચ્યું છે. એમને વિકમસંવત ૧૩૯૦માં આચાર્યપદ મળ્યું હતું એમ જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૧, પૃ. ૧૧)માં ઉલ્લેખ છે. “આચા" પદ મળ્યા બાદ આ ફાગુ તેમણે રચેલ છે એમ એની અંતિમ –૨૭ મી કડીમાં “જિણુપદમસૂરિ ઉલ્લેખ ઉપરથી જાણું શકાય છે. આ સુરિ વિ. સં. ૧૪૦૦ માં સ્વર્ગે સંચર્યો એમ જૈન ગુજ૨કવિઓ (ભા. ૧, ૫.૧૧)માં નેધ છે. આથી આ ફાગુને આપણે વિક્રમની ચૌદમી સદીની છેલ્લી પચ્ચીસીની કૃતિ ગણી શકીએ.
૨ આનાં ઉદાહરણો માટે જુઓ આપણા કવિઓ (ભા. ૧, પૃ. ૨૩-૭).
૩ રાધાકૃષ્ણની, સીતારામની, ગુરુની, જ્ઞાનની, ખેડૂતની એમ અને વિષયની બારમાસીએ આના પછી રચાઈ છે. વિશેષ માહિતી માટે શ્રી. મ. ૨, મજમૂદારનો A Note on Barmasi songs in Gujarati Literature final du wal. 241 24" Journal of the Gujarat Research Society (Vol. II, No. 2, pp. 8–16) માં છપાયો છે.
જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. 2, ખં. ૨, પૃ. ૧૭૭૪ ) માં “બારમાસ” એવા શીર્ષકપૂર્વક નેમિનારમાસ વગેરે કૃતિઓની યાદી અપાઈ છે. •

Page #14

૧૭૨] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
r વર્ષ ૧૧ પ્રાચીન ગુજર કાવ્યસંગ્રહ (પૃ. ૩૯-૪૧)માં એ પ્રસિદ્ધ થયું છે. ગુજરાતી ભાષાની ઉત્ક્રાનિત (પૃ. ૪૯૮-૫૦૩)માં એ ઉદ્દધૃત કરાયું છે. સાથે સાથે એમાંના કેટલાક શબ્દોને અર્થ વ્યુત્પત્તિપૂર્વક એમાં અપાય છે. આપણું કવિઓ (ક. ૨૩૩૨૩૬)માં આ ફાની કેટલીક કડીઓ એની ગુજરાતી છાયા-આધુનિક ગુજરાતી રૂપાંતર સહિત અપાયેલી છે. બાકીનાની આવી છાયા આપવા ઉપરાંત સમીક્ષાત્મક સંપાદન માટે જે આવશ્યક ગણાય તેવી હકીકત પણ આપી, આ તેમ જ બીજ ફાગ કાવ્યો રેક સંગ્રહરૂપ પ્રસિદ્ધ થવાં ઘટે અને એનું સંપાદનકાર્ય જૂની ગુજરાતી, અપભ્રંશ, પાઇય અને સંસ્કૃતના વિશેષજ્ઞને સોંપાવું જોઈએ. કેઈ ધનિક વ્યક્તિ કે સંસ્થા આ દિશામાં પ્રશંસનીય પગલું ભરશે એવી આશા છે.
૨] ભૂલભદ્દફાગુ: કર્તા હલરાજ વિ. સં. ૧૪૦૯માં હલરાજે સ્થૂલભદ્રને અંગે “ફાનું કાવ્ય “મેદપાટ' (મેવાડ)ના આધાટ નગરમાં રચ્યું છે. જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૭, નં. ૧, પૃ. ૪૧૨)માં એને યૂલિભદ્રકાગતરીકે નિર્દેશ છે, જ્યારે પૃ. ૪૧૩ માં પુષિકામાં એને સભા ' તરીકે ઉલ્લેખ છે. આ કાવ્યની પ્રારંભની ચાર લીટીરૂપ એક કડી અને અંતમાંની અગ્યાર લીટી પૃ. ૪૧૨-૩માં અપાયેલી છે. વિશેષ માં છેવટની પાંચ લીટીમાં મથાળે “વસ્તી એમ લખાયેલું છે. આ કેટલી કડીનું કાવ્ય છે તે જાણવું બાકી રહે છે.
[૩] નેમિનાથફાગુઃ કર્તા રાજશેખરસૂરિ અનેક જૈન કવિઓએ નેમિનાથને ઉદ્દેશીને જાતજાતનાં કાવ્યો લખ્યાં છે. તેમાં ફાગુકાવ્યો પણ છે. એ પૈકી “માલધારી' રાજશેખરસૂરિએ રચેલા ફાગુકાવ્ય વિષે અહીં વિચાર કરાય છે.
આ ફાકાવ્ય પણ સિરિથૂલિભદફાગુની પેઠે ૨૭ કડીનું કાવ્ય છે અને એના પણ સાત જ બંડ પડાયા છે. એ ૩, ૬, ૧૨, ૧૫, ૧૮, ૨૧, ૨૪ મી ૨૭ મી ડીએ અનુક્રમે પૂર્ણ થાય છે. ખંડની પહેલી કડી દેહરામાં છે, જ્યારે બાકીની રોળામાં છે. આ સમગ્ર કાવ્ય રમવાને માટે રચાયું છે એમ એની અંતિમ કડીમાં કહેવાયું છે. આ કઠી નીચે મુજબ છે –
રાજલ વિસઉ સિદ્ધિ ગયઉ સે દેઉ થી જઈ
મલહારિહિં રાયસિહરસરિહિં કિઉ ફાગ રમી જઈ ર૭ | - આ રાજશેખરસૂરિ તે વિ. સં. ૧૪૦૫માં ચતુર્વિશતિપ્રબન્ધ યાને પ્રબન્ય. કેશ રચનારાથી અભિન્ન છે. આ ઉપરથી આ નેમિનાથફાગુની રચના વિમી ચૌદમી અને પંદરમી સદીના સંધિકાળની કૃતિ ગણી શકાય. એને હલરાજકત પલભદ્રગુથી પહેલું કે પછી ગણવા માટે કઈ ખાસ પ્રમાણુ જણાતું નથી એટલે હાલતુરત તો મેં એને પછીનું ગયું છે. નેમિનાથની સગાઈ રામતી સાથે થયા બાદ એમની જાન ઉગ્રસેનને ત્યાં જાય છે ત્યારે ગોરવ માટે એણે જે પશુપંખીઓ પાંજરે પૂર્યો
* જૈન ગૂર્જર કવિઓ (પ્રથમ ભાગ, પૃ. ૩૮-૩૯)માં પહેલી છે અને છેલ્લી ચાર લીટીઓ છે, તેમાંની છેલ્લી બે સિવાયની તો આ જિનપદ્વરિત સિરિયવિભાગમાં છે. બાકીની બે મિન છે અને વિશેષ નવાઈની વાત તે એ છે કે આ કૃતિ દેપાલની ગણાવાઈ છે !
૫ આ યૂલિભદ્દ ઉપરથી બનાવાયેલું સંસ્કૃત રૂપ છે. વાસ્તવિક નામ “સ્થૂલભદ્ર' છે.

Page #15

અંક ૬ ] આપણાં “ફાગુ' કાવ્યો
[ ૧૭૩ હતાં તે કરુણ સ્વરે પિતાનું દુઃખ કહે છે. એ સાંભળી નેમિનાથ એ લગ્નને દિવસેશ્રાવણ સુદ છઠે પરણ્યા વિના પાછા ફરે છે. આમ આ કાવ્યને અન્ત નિર્વેદમાં આવે છે, પરંતુ કાવ્યનો રસ સતત વહે છે, કેમકે એમાં રામતીનું અને ખાસ કરીને વરઘોડાનું વર્ણન છે. પ્રારંભમાં વસંતબેલનું સૂચન છે એ ઉપરથી તેમજ લગ્ન સામાન્ય રીતે પસન્તમાં થાય છે એ ખ્યાલમાં લેતાં આ કાવ્યને “ફાગુ' કહેવામાં વાંધે જતો નથી,
- પ્રાચીન આલંકારિક શૈલીનું આ ફા” કાવ્ય પ્રાચીન ગુજરાતી કાવ્યસંગ્રહમાં પ્રસિદ્ધ થયું છે. એની કેટલીક કડીઓ ગુજરાતી છાયા તેમજ આ કાવ્ય સંબંધી કેટલીક માહિતી સાથે પણ કવિએ (ભા. ૧, પૃ ૨૪૪-૨૪૯)માં અપાયેલી છે. આ ફાગુની પહેલી કરીને પૂર્વાર્ધ “સિદ્ધિ જેહિ સયવર વરિય તિ તિથધર નમેવ” એમ સુધારવાનું સૂચન જૈન ગુર્જર કવિઓ (ભા. ૩, નં. ૧, પૃ. ૪૧૨)માં કરાયું છે.
[૪] જબૂસ્વામીફાગુઃ કર્તા અજ્ઞાત આ કોની કૃતિ છે તેનો નિર્દેશ નથી, પણ એ વિ. સં. ૧૪૩૦ માં રચાયેલી છે એ વાત તે એની નીચે મુજબની ત્રીસમી કડી ઉપરથી જાણી શકાય છેઃ
ચઉદહ તીસ સંવરિ મુછરિ માનિ વિમg.
જંબુય ગુણ અનુરાગિહિં ફગિહિ કહીય ચરિત્ત | ૩૦ |" જયશેખરસૂરિકૃત મનાથ ફાગુની પેઠે આ ફાણુ સાંકળીકાવ્ય છે. એ ઉપરથી એવી સંભાવના માટે અવકાસ રહે છે કે એ જયશેખરસૂરિની કૃતિ હોય. એ કૃતિ જે બીજાની જ હોય તો “જયશેખરસૂરિએ આ સાંકળી–પ્રકારનું અનુકરણ કર્યું છે” એમ આપણું કવિઓ (પૃ. ૩૧૭)માં નિર્દેશ છે. જે બૂસ્વામીને ઉદ્દેશીને આ કાગુ રચાયેલું છે. એમને લલચાવવા માટે જે નારી તૈયાર થઈ છે તેના શરીરનું રોચક વર્ણન છે. આ અત્યંત વેગવંત અને સુંદર કાવ્ય શ્રી. ભેગીલાલ સાંડેસરાએ સંપાદિત કર્યું છે અને એ “ગુજરાતી 'ના ઈ. સ. ૧૯૩૨ના દીપોત્સવી અંક (પૃ. ૪૨)માં છપાયું છે. એમાંથી કેટલીક કડીઓ આપણા કવિઓ (પૃ. ૩૧૬–૭૭)માં અપાયેલી છે ઉપર્યુક્ત અંક આજે સુલભ નથી તે એ ફરીથી પ્રસિદ્ધ થવું ઘટે
[૫] જીરાઉલિપાર્શ્વનાથફાગુઃ કર્તા મેરુનંદન જિનદયસૂરિના શિષ્ય મેરુનંદને જંબૂરવામફાગુની માફક ત્રીસ કડીનું આ ફા” કાવ્ય વિ. સ. ૧૪૩૨માં રચ્યું છે. ચચ્ચાર લીટીની પહેલી અને છેલ્લી કડી જેન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૩, નં. ૧, પૃ. ૪૨૦)માં અપાયેલી છે. કાવ્યને વિષય છરાઉલિ' પતિ પાWકુમાર છે.
૬િ] નેમિનાથ ફાગુઃ કર્તા જયશેખરસૂરિ પરમહંસપ્રબોધ અને પ્રબોધચિન્તામણિ એવા નામે પણ ઓળખાતું ત્રિભુવનદીપકપ્રબ નામનું રૂપક' કાવ્ય વિ. સં. ૧૪૬૨માં રચનારા જયશેખરસૂરિએ આ રચ્યું છે. આ દ્વારા ભાષા ઉપરનું એમનું પ્રભુત્વ જોઈ શકાય છે. ૧૧૪ દોહરાનું આ સુંદર સાંકળીકાવ્ય છે. અને એ રીતે આ જ ભૂસ્વામીફાગુને મળતું આવે છે. આમ છદોની વિવિધતા નથી એથી એને આપણું કવિઓ (પૃ. ૩૧૪)માં “પ્રાચીન–વિ. સં. ૧૮૬૨ કરતાં ઘણું વર્ષો પૂર્વે રચાયેલું’ ગયું છે. પણ કવિઓ (પૃ. ૩૧૪૫)માં આ નેમિનાથ ફાગુના ચાર લીટીના આઠ દેહરા અપાયા છે. જેમકે –

Page #16

૧૭૪ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષે ૧૧
૧૭, ૧૮, ૨૦, ૨૧ અને ૪૭. • ગિરનાર ’ગિરિને ક્રીડાસ્થાન તરીકે આલેખી વસન્તખેલ વણુ વાયેા છે. વસન્તનાં આકર્ષણેા તેમજ રાણીઓની વિવિધ ક્રોડા નેમિનાથના વિરક્ત હૃદય ઉપર કશી અસર કરતાં નથી એ આ કાવ્યમાં સારી રીતે આલેખાયું છે. “ એક ઋતુકાવ્ય તરીકે દીપી ઊઠે એવું આ સર્વશ્રેષ્ઠ કાવ્યૂ છે એમ કહેતાં જરાય સકાય થતા નથી ” એમ આપણા કવિએ ( પૃ. ૩૧૫)માં ઉલ્લેખ છે.
જૈન સાહિત્યના સક્ષિપ્ત ઇતિહાસ” (પૃ. ૪૮૭)માં જયશેખરસરને ૫૮ કડીને મિનાથફાગ નોંધાયા છે અને જૈન ગૂર કવિએ (ભા. ૩, ખ, ૧, પૃ. ૪૨૫૦૬) માં ચાર ચાર લીટીની પહેલી અને છેલી (૫૮મી)કડી પાયેલી છે. આમ ભિન્ન ભિન્ન કડીએ અપાયેલી હાવાથી અને બીજુ કાઈ સાધન મારી પાસે અત્યારે નથી એટલે ઉપર સૂચવેલ ૧૧૮ દોહરાનેા કાગ તે ૫૮ કડીના ફાગથી ભિન્ન જ છે કે કેમ એને અંતિમ નિય કરવા તે। બાકી રહે છે. છતાં વિષય વગેરે વિચારતાં એ એ એક હાવાના સ’ભવ છે, જો કે કડીની સંખ્યામાં મેટે ભેદ છે.
[9] તેમીધરચરિતરાગમધ: કર્તા માર્કાચમુ દરસૂરિ
અચલ' ગુચ્છના મેરુતુ ગસ રૅના શિષ્ય માણિકચરુ દરસૂરિએ વિ. સં. ૧૪૭૮ની આસપાસમાં એકાણુ ગાથાનું આ કાવ્ય રચ્યું છે. એમાં પહેલી ત્રણ ગાથાઓ સસ્કૃતમાં છે જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૩, ખ. ૧, પૃ. ૪૪૩)માં ચેાથી, પાંચમી અને ૯૧મી ગાથા અપાયેલી છે. ‘ જીરાપર્પલ 'પતિ પાર્શ્વનાથ અને સરસ્વતીને પ્રણામ કરી અઢક, ફ્રાગ અને રાસુ એ ત્રણુ છંદના વારાધરતી ઉપયાગ કરી કવિએ આ કૃતિ રચી છે. વિશેષમાં ૯૧મી ગાથાને પૂર્વાધ જોતાં કવિએ પેાતાનું નામ ખૂબીથી સૂચવ્યું છે એમ જણાય છે. આ પૂર્વા નીચે મુજ્બ છેઃ
“ કય અક્ષર જિમ એ તિહ... મિલીયા, સુંદર, પરમ બ્રહ્મસિ મિલીયા દુ:ખ વજિત વિલસતિ ’’
[૮] સ્થલિભદ્રફ઼ાગ : કર્તા સામસુ ંદરસૂરિ
"6
છે. સા. સં. ઈ” ( પૃ. ૪૮૭ ) પ્રમાણે આ ફાગ આરાધનારાસના કર્તા સામસુદ્રસૂરિએ વિ. સ’. ૧૪૮૧માં રચેો છે, ગુજરાતી સાહિત્યમાં ગદ્ય અને પુત્ર એમ અને પ્રકારનું સાહિત્ય રચનારા જે ધણા થેડા લેખા છે એમાં આ રિનું લગભગ પ્રથમ સ્થાન છે. વિ. સં. ૧૪૫૭માં એમને ‘સૂરિ' પદ મળ્યુ હતું. એએ વિ. સ’, ૧૪૯૯માં માલધર્મ પામ્યા.
[૯] દેવરત્નસૂરિફાગ : કર્તા દેવરત્નસૂરિના શિષ્ય
“ જે. સા. સં. ઈ.” (પૃ. ૪૮૭)માં આ ફાગ વિ. સ. ૧૪૯૯માં દેવરત્નસૂરિના રાઈ શિષ્ય રચ્યાના ઉલ્લેખ છે. આ ક્ામ જૈન ઐતિહાસિક ગૂર્જર કાવ્ય સચયમાં દસમી કૃતિ તરીકે છપાયા છે, એને સાર આ પુસ્તક (પૃ. ૮૬)માં અપાયા છે. [૧૦] ભરતેશ્વરચક્રવર્તીફાગ : કર્તા અજ્ઞાત
આ વીસ કડીની કૃતિ છે. એની પહેલી બે લીટી અને છેલ્લી ચાર લીટીએ જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૩, ખ. ૧, પૃ. ૪૨૧)માં અપાયેલી છે. ત્યાં આ કૃતિને વિક્રમની પંદરમી સદીની કૃતિ ગણી છે. આ ફાગ સુમંગલાના પુત્ર ચક્રવતી' ભરત રાજાને ઉદ્દેશીને રચાયેલા છે.

Page #17

અંક ૬ ] આપણું “ ફાગુ' કાવ્ય
[ ૧૭૫ [૧૧] નેમિનાથફાગ: કર્તા સમધર આ પંદર કડીનું કાવ્ય છે. આની પહેલી બે અને છેલ્લી ચાર લીટીઓ જેન ગુજ૨ કવિએ (ભા. ૭, નં. ૧, પૃ. ૪૨૧-ર)માં અપાયેલી છે. તેમાંથી પહેલી અને છેલ્લી બે લીટીઓ હું અહીં આપું છું, કેમકે એ દ્વારા કર્તાનાં ‘સમુધર' તેમ જ “સમધર” એ બે નામ હવા વિષે તેમ જ આ રચના સરસ્વતી અને અંબિકાને પ્રણામ કરી “ફામ' છંદમાં ખેલવા માટે કરાયેલી છે એ બાબત જાણવા મળે છે –
સરસતિ સામણિ પણુમવિ, નમવિ અંબિક હિયઈ,
ફાગુ' ઈદિ સમુધર ભણુઈ, નેમિચરિફ નિર્ણવિ. ૧ ” “સમધર ભણઈ સેહાવણઉ, ફાગુ ખેલઉ સુવિચારૂ,
અરે નિસદિન ન મેહઉ, નેમિ મુક્તિ-દાતારા () ૧૫ ” આ ફાગ વિક્રમની પંદરમી સદીની કૃતિઓમાં નોંધાયો છે.
[૧૨] કીર્તિરત્નસૂરિફાગુ : કર્તા અજ્ઞાત શ્રી. શંકરદાન શુભેરાજ નાહટાદ્વારા પ્રકાશિત ઐતિહાસિક જન કાવ્ય સંગ્રહના ૫. ૪૦૧–૨માં આ ફાગુનો ત્રુટકપણે અંતિમ ભાગ છે. બે લીટીની ૨૮મી કડી પછી ભાસ' એવા શીર્ષકપૂર્વક બે લીટીની રભી કડી, ત્યાર બાદ ચાર લીટીની ૩૦મી, ૩૧મી અને ૩રમી કડી, પછી “ભાસ' એવા શીર્ષકપૂર્વક બે લીટીની ૩૩મી કડી અને ત્યાર પછી ચાર લીટીની ૩૪મી, ૩૫મી અને ૩૬મી એમ ત્રણ કડીઓ અપાયેલી છે. આના પછી નીચે મુજબનો ઉલ્લેખ છે -
" इति श्रीकीतिरत्नसूरिवराणां फागु समाप्तः ॥ છે કે ગુમ મઘતુ શ્રીસંઘ છે !
॥लिखितं जयध्वजगणिना ॥ આ ફાગુમાં “ખરતરગચ્છના કીર્તિરત્નસૂરિના ગુણ ગવાયા છે. જિનભસિરિએ કીતિરત્ન ઉપાધ્યાયને “ આચાર્ય' પદવી આપી “કીર્તિરત્નસૂરિ' એવું એમનું નામ પાયું. જેમના ઉપદેશથી વિ. સં. ૧૪૯૦માં ઈદેવાનુશાસનવૃત્તિ તાડપત્ર ઉપર લખાઈ તે જિનભદ્રસૂરિ તે આ જ હશે. જે એમ હોય તો કીતિ રત્નસૂરિ પંદરમી સદીના ગણાય. આ શારુ આ હિસાબે આ સદીના ઉત્તરાર્ધની કૃતિ ગણાય. આ આધારે કે કોઈ અન્ય કારણે દશમા પાના ઉપર સંપાદકોએ એને ૧૫મી સદીના શેષાર્થની કૃતિ ગણાવી છે.
આ ફાગના કર્તાનું નામ અપાયેલું નથી. કદાચ એ જયદવ જગણિએ પણ રચી હોય. આ ફાગુની અંતિમ કડી નીચે મુજબ છે –
એ ફાગુ ઉછરંગ રમઈ, જે માસ વસંતે. - તિહિ. મણિ નાણુ પહાણ કિત્તિ મહિયલ પસરત શાયદા ” આ છેલ્લી પંક્તિમાં કર્તાએ પિતાનું નામ સૂચવ્યું હોય એવો પણ શક જાય છે. અત્યારે તો આથી વિશેષ હું કહી શકું તેમ નથી. આ “ફાનું કાવ્ય જૈન ગૂર્જર કવિઓ” માં નોંધાયેલું હોય એમ જણાતું નથી.
[૧૩] સુરંગાભિધાન નેમિનાથ ફાગ કર્તા ધનદેવગણિ ધનદેવગણિએ વિ. સં. ૧૫૦૨માં આ કાવ્ય રચ્યું છે. જૈ. સા. સં. ઇ.

Page #18

૧૭૬ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ (પૃ. ૫૨૧)માં આનું નામ “સુરંગાભિધાન નેમિફાગ” અપાયું છે. આ યુદ્ધમાં આનું એક પદ નીચે મુજબ છે – દેવી દેવી નવી કવીશ્વર તણી વાણી અમીસારણી
વિદ્યાસાયરતારણ મલ ઘણી ઉંચાસણી સામિણી ચંદા દીપતિ પતિ સરસતિ મઈ વીનવી વિનતી
બેલું નેમિકુમાર કલિની રતિ ફાગિઈ કરી જતી " [૧૪] વસંતવિલાસ (ફાગુ) : કર્તા રત્નાકર (?) ઈ. સ. ૧૮૯૨માં “ગુજરાત શાળાપત્ર"ના ૩૧મા પુસ્તકમાં સ્વ. કેશવલાલ ધ્રુવે આ ફાગુ પહેલી વાર પ્રકટ કર્યું હતું અને ત્યારબાદ ઈ. સ. ૧૯૨૭માં “ પંદરમાં શતકમાં પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્ય "માં પૃ. ૧૫-૨૩માં આ કાવ્યના ૮૬ વ્યો કે પ્રાચીન ગુજરાતી ભાષામાં અને સંસ્કૃત–પાય પદ્યો પૃ. ૧૪પ-૧૫૮માં એમણે સંપાદિત કર્યા હતાં. આ કાવ્યની વિ. સં. ૧૫૦૮માં આચાર્ય રત્નાગરને હાથે લખાયેલી પ્રતિ મળી છે. લખાયેલી– નો અર્થ “રચાયેલી’ એમ ન માનનાર આ કાવ્યની રચના સમય વિ. સં. ૧૫૦૦ની આસપાસને ગણે છે. આ મધ્યકાળનું શ્રેષ્ઠ ઋતુકાવ્ય ગણાય છે. શ્રી ફાર્બસ ગુજરાતી સભા ત્રિમાસિક” (પુ. ૧, અં. ૪, પૃ. ૪૩૦-૪૩૨)માં શ્રી. કનૈયાલાલ મુનશીએ
નરસિંહ યુગના કવિઓ "એ નામના પિતાના લેખમાં આ ફાગુ કાવ્યની કેટલીક કડીઓ ગુજરાતી અર્થ સહિત આપી છે. તેઓ ૪૩૨મા પૃષ્ટમાં કહે છે કે “ આ કાવ્ય મૂળ ત્રણ ભાષામાં છે. પહેલો ક સંસ્કૃત, તેની નીચે પ્રાકૃત ગાથા, અને તેની નીચે ગુજરાતી ટુંક, એ પ્રમાણે આખું કાવ્ય ત્રણ ભાષામાં છે......ગુજરાતી ટુંકે ૮૬ છે.....નેમિનાથને ઉદ્દેશીને રચાયેલું એક કાવ્ય બરાબર આને મળતું ત્રણે ભાષામાં છે. ”
ઉપયુંક્ત વિ. સં. ૧૫૦૮ વાળી પ્રતિ સચિત્ર છે અને અત્યારે તે તે વૈશિંગ્ટનન Freer Gallery of Artzi is.
વસંતવિલાસના કર્તા કોણ છે તે જાણવામાં નથી. એ જેને નથી એમ સ્વ. કેશવલાલ ધ્રુવે સૂચવ્યું છે. જ્યારે કેટલાક એને જૈન ગણે છે. શ્રી સારાભાઈ નવાબે આ જેન છે એ સિદ્ધ કરવા કેટલીક દલીલો “જેન સત્ય પ્રકાશ” (વ. ૨, નં. 3, પૃ. ૧૧૪–૧૧૮)માં આપી છે. વિશેષમાં આ સચિત્ર પ્રતિના ચિત્રોનો પ્રથમ પરિચય શ્રી. રવિશંકર રાવળે “હાજી મહમ્મદ સ્મારક ગ્રંથમાં કરાવ્યાને એમણે ઉલ્લેખ કર્યો છે, અને ત્યાર પછી એના શ્રી. નાનાલાલ સી. મહેતાએ આ ચિત્રાને અંગે ત્રણ લેખે અન્માન્ય સામાયિકમાં લખ્યાનો નિર્દેશ કર્યો છે.
જૈન ચિત્ર કલ્પકમમાં ગુજરાતની જૈનાશિત કળા અને તેનો ઇતિહાસ'' એ લેખનાં પૃ. ૪૪-૪૮ માં જે કારણે અપાયેલાં છે તે ઉપરથી સ્વ. મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઇએ જૈન ગૂર્જર કવિએ (ભા.૩, ખં.૧, પૃ.૪૫૫)માં નીચે મુજબ ઉલેખ કર્યો છે –
“ આમ અનેક કારણે છે કે જે પરથી આ કૃતિ ખુદ રત્નાકરસૂરિકૃત હોય એમ પ્રાયઃ પ્રતીત થાય છે.”
૬ વસંતવિલાસ કે જેની વિ સં. ૧૫૦૮માં લખાયેલી પ્રતિ મળે છે, તે આ કૃતિ સિરિત્નવિષ્ય હર્ષરત્ન વિ. સં. ૧૬૯૬ માં રચેલ (મજિનવસંતવિલાસથી ભિન્ન છે.

Page #19

આપણું “ફા” કાવ્ય
[ ૧૭૭ “સ્વ. બાબુ શ્રી બહાદુરસિંહજી સિથી સૃતિગ્રંથ-ભારતીય વિદ્યા (વર્ષ ૩, અંક ૧) નિબન્ધસંગ્રહમાં શુગારશત નામનું એક પ્રાચીન ગુજરાતી કાવ્ય છપાયેલું છે. એના પરિચયમાં ૨૧૧માં પૃષ્ઠમાં એ કાવ્યને ઉદ્દેશીને કહેવાયું છે કે આની ભાષા “વસન્ત વિલાસની ધાટીની ” લગભગ છે. એ વિ. સં. ૧૩૫૦ અને ૧૪૫ની વચ્ચે રચાયેલું છે. વિશેષમાં એ વસંતવિલાસની જ પદ્ધતિનું અને વર્ણનાનું અનુકરણ કરતું " કાવ્ય છે.
વસંતવિલાસ, એક પ્રાચીન ગુજરાતી ફા” એવા શીર્ષક પૂર્વક આ ફાની ૮૪ ગુજરાતી કડી એ, બીજા પરિશિષ્ટ તરીકે એને અંગેનાં સંસ્કૃત અને પાઈયમાં રચાયેલાં ૮૩ પદ્યો અને તેનાં મૂળને ઉલ્લેખ, પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં તેમજ ચોથા પરિશિષ્ટમાં ગુજરાતી ક્રાથનાં પાઠાંતરે, પાંપમાં પરિશિષ્ટમાં સંસ્કૃત અને પાઈય પદ્યનાં પાઠાંતરો, ત્રીજા પરિશિષ્ટ તરીકે સેની રામ દ્વારા બાવન પદ્યોમાં ગુજરાતીમાં રચાયેલ વસંતવિલાસ તેમ જ અંગ્રેજી પ્રસ્તાવના અને ટિપણે તથા શબ્દકેશ એ વિવિધ સામગ્રી પ્રા. કાંતિલાલ વ્યાસે સંપાદિત કરેલ અજ્ઞાતકર્તક (૧) વસંતવિલાસમાં છે. આ સંપાદન જૂની ગુજરાતી ભાષાના અભ્યાસીને ઉપયોગી છે, પણ એ ભાષાથી અપરિચિત જને એને રસાસ્વાદ ભાગ્યે જ લઈ શકે તેમ છે. આથી જેમ સ્વ. ડાહ્યાભાઈ દેરાસરીએ “ કાન્હડદે પ્રબંધ”ને અર્વાચીન ગુજરાતીમાં અનુવાદ આપ્યો હતો તેમ શ્રી રજનીકાન ભટ્ટે આ વસન્તવિલાસને દેહરામાં અનુવાદ આપે છે. શ્રી. ઉમાશંકર જોષીએ એને અંગે પંદર પૃષ્ઠનું “રસદર્શન” લખ્યું છે. આમાં પૃ. ૧૫-૧૬ માં તેઓ લખે છે કે “એક સૂચક હકીકત એ છે કે પ્રસ્તુત કૃતિમાં નાયક તરીકે કૃષ્ણનો સમાદર નથી એટલે તે જૈનતરની ન હોવાના સંભવને પણ અવકાશ છે. નેમિનાથ કે રઘુલિભદ્ર જેવાનું આલંબન લેતાં બધું ડાચું ડાહ્યું થઈ જાય, એટલે જૈન હોવા છતાં કવિએ કાવ્યની શકયતાઓને સાચવી લેવા તેવા નાયકને પડતા મૂક્યા હોય, એ રીતે એ સંભાવના વિચારવા જેવી છે.”
આ વસંતવિલાસ–ફાગુ અને જે ફાગુના કર્તા તરીકે નિયર્ષિ કે નતર્ષિને શ્રી. મુનશીએ ઓળખાવ્યા છે તે એક જ કવિની કૃતિ હોય તે ના નહિ એમ જે શ્રી. કેશવરામ શાસ્ત્રી કવિચરિત (૧, પૃ. ૫૭)માં કહે છે તેને હું મળત થાઉં છું
[૧૫] એક ફાગ કર્તા અજ્ઞાત આ ફાગ ૬૭ પઘોનું કાવ્ય હોય અને એ પૈકી એનાં છેલ્લાં બે પલ્લો સંસ્કૃતમાં હોય એમ શ્રી કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશીને “નરસિંહ યુગના કવિઓ” એ નામને જે લેખ શ્રીફાર્બસ ગુજરાતી સભા વૈમાસિક (પુ. ૧ એ. ૪)માં પ્રકાશિત થયો છે તેના ૪૩૩મા પૃષ્ઠ ઉપરથી જણાય છે. આ પૃષ્ઠ ઉપર નીચે મુજબનું પર્વ છે
“કીરતિ મેરૂ સમાણ કે નવિ લઈ આણ;
તઉ જગિ અતિ સુજાણ, સારંગધર૦ ૪૯” કીર્તિ મેરુના જેવડી છે એ અર્થ શ્રી. મુનશીએ કર્યો છે તે વાસ્તવિક છે, પરંતુ આ ઉપરથી આ ફાગના રચનારના ગુરુ “કીર્તાિમેરું નામના જૈન મુનિ કે જેમની વિ. સં. ૧૪૯૭ માં પોતે લખેલી નેંધમાંથી મળી છે તે હોવાની એમણે જે કલ્પના

Page #20

૧૭૮ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
કરી છે તે સાચી નથી એમ આપણા કવિઓ (ભા. ૧, અન્ય જૈનેતરનું અને તે પણ નતિષ કે નચિત્રં નામના કાર્દકનુ સબળ કારણું જણાતાં નથી.
માટે ભાટે-૬૫ કડીએ જેટલા ગુજરાતી લખાણવાળા આ ફાગના ર્તી તે જ વિ. સં. ૧૪૯૫ નો આસપાસમાં વસંતવિલાસ રચનાર હશે એમ શ્રી. મુનશી અનુઞાન કરે છે અને તેનાં કારણ તરીકે કેટલી પંક્તિમાં શબ્દ તેમજ ભાવ પણ. એક છે તેમ જ કેટલીક પંક્તિમાં કેવળ ભાવની એકતા છે એમ અપાયાં છે. શ્રી. મુનશી ઉપર્યુક્ત વસંતવિલાસને જૈન કૃતિ ગણે છે. અને આ કામ “ વસંત વિલાસને જોટા " છે એમ તેઓ કહે છે અને તેની તુલના કરે છે. અનૈના વિષય એક જ, વસ ́તવિલાસમાં પુરુષના વસ'વિદ્વાર કે વિષેગનું વણુન છે, જ્યારે આ ફ્રાગમાં કૃષ્ણ અને એની પટરાણીઓના વિલાસનું વન છે. પહેલામાં ઉછળતા શૃંગાર ૐ તેા ખીજામાં પ્રૌઢ છે. પહેલાને ગાતાં કંઈક સક્રાંચ થાય, જ્યારે ખીજાને નિઃશંક ગાઈ શકાય.
ઉપર્યુ’ક્ત ત્રૈમાસિક (પુ. ૧, અ. ૪, પૃ. ૪૩૪-૩૩૭)માં આ ફ્ાગ લગભગ પૂરેપૂરા અપાયા છે. પહેલું, મ, ૬મું અને ૬૭મું પદ્ય પૂ. ૪૩૩માં અને ૪હ્યુ', રજી અને ૩ ' ૪૩૪મામાં છે. ૪૩૫મા પૃષ્ઠ ઉપર ૮, ૯, ૧૫-૧૭, ૨૧-૨૪, અને ૨૮ ગે અંકવાળાં પદ્મો-કડીએ છે. એવી રીતે ૪૩૬મા પૃષ્ઠ ઉપર ૨૯, ૩૦, ૩૩, ૩૭, ૪૦, ૪૧, ૪૩, ૪૪ ક્રમાંકવાળાં અને ૪૩૭માં પૃષ્ઠ ઉપર ૪૮, ૧૧, ૧૨, ૧૭, ૬, ૬૧ અને ૬૪ ક્રમાંકવાળાં પદો છે. વળી વિષ્ણુ રૂપે આ પદોના તે તે પૃષ્ઠ ઉપર અથ અપાયા છે. વિશેષમાં મહૈયુ, આંદાલા, ફાગ, ફાગુ, રાસ અને રાસક એમ કડીનાં વિવિધ મથાળાં છે.
"
પ્રથમ સારઢ અને પછી સારિકાના વર્ષોંનથી શરૂ થતા આ ફાગ કૃષ્ણના પરાક્રમ અને વૈભવને સારી રીતે વણુવે છે. આના બીજા પદ્યમાં ‘ ફાગ' વડે નારાયણુનું વર્ષોંન કરીશ એમ કવિ કહે છે. પ્રસ્તુત પ`ક્તિ નીચે મુજબ છેઃ---
· વિનસ કિંગ નરાયણુ, રાય ણુમઈ જસુ પાઈ.
"
આ ફાગકાવ્ય કાઈ સ્થળે પૂરેપુરું પસિદ્ધ થયું હાય એમ જાણવામાં નથી. જે એમ જ હે.ય તે। એ કાઈ પ્રસિદ્ધ કરશે ?
[૧૬] નારીનિરાસફાય
કર્તા રત્નમ ડનગણિ
આ ાગમાં ભાવન કહીએ છે. આની પહેલી મે અને કેલ્લી બે કડીઓ જૈન ગૂર્જર કવિઓ। ( ભાગ ૩, ખંડ ૧, પૃ. ૪૪૧)માં અપાયેલી છે. તેમાં પહેલી સંસ્કૃતમાં નીચે મુજબ છેઃ-~~
सकलकमला केलीधामत्वदीयपदाम्बुज
प्रणतिनिरतः श्रीनेमी स्मृतभुतदेवतः ।
[ વર્ષ ૧૧
૩૪૭)માં ઉલ્લેખ છે. આ એમ માનવા માટે મને
છે
प्रथणरज सोल्ले का द्वेषप्रदान्त्यरसास्पदं
रचयति यतिः फागं नारीनिरास इति श्रुतम् ॥१॥"
અંતિમ ડી પણ સસ્કૃતમાં છે અને એમાં કર્તાનું નામ છે. આ ાગના વિષય મિનાથે રાજીમતીના કરેલા ત્યાગ એ છે. આના તત રનમાનગણિ છે.
• એમણે

Page #21

આપણું “ફાગુ' કાવ્યો [ ૧૭૯ રસાગરફાગ યાને નેમિનાથનવરાગ ત્રણ ખંડમાં રચ્યો છે. આ ઉપરાંત
એમણે મુશ્વમેધાકાલકર રચેલ છે. વિશેષમાં એમણે વિ. સં. ૧૫૧૭માં ભેજપ્રબંધ યાને પ્રબંધરાજ રચ્યો છે અને એ અરસામાં ઉપદેશતરંગિણુ રચી છે. એ સેમસુન્દરરિના ચરણકમળને વિષે ભમરસમાન મંદિરત્નના શિષ્ય થાય છે. [૧૭] નેમિનાથનવરફાગ યાને રંગસાગરનેમિફાગુઃ કર્તા રત્નમંડનગણિ
આની પૂર્વે રચાયેલી નેમિનાથફાગુથી આની વિશેષતા એ છે કે એમાં નેમિનાથના જન્મથી માંડીને એમનું ચરિત્ર અપાયું છે. એઓ શિવાદેવીના ગર્ભમાં રહ્યા ત્યારે એ માતાએ જે ચૌદ સ્વપ્ન જયાં તેનું આમાં “ફાગ' એવા શીર્ષકપૂર્વક દેહરામાં વર્ણન છે. આ સંપૂર્ણ કાવ્ય “ કોન્ફરન્સ હેરેડ” નામના માસિકમાં છપાયા બાદ એ “શમામતમ (છાયાનાટક) અને નેમિનાથસ્તવન”ની સાથે વિ. સં. ૧૯૭૯માં મુનિ ધર્મવિજય દ્વારા સંપાદિત થઈ પ્રસિદ્ધ થયું છે. એ ઉપરથી આ કાવ્યની કેટલીક કડીઓ આપણા કવિઓ (પૃ. ૩૩૨-૬)માં ઉદ્ધત કરાઈ છે. વિશેષમાં આ કાવ્યના જે ત્રણ ખંડ પઠાણ છે તેમાં અનુક્રમે કેટલી કડી કયા કયા છંદમાં છે તેને પણ આ પુસ્તક (પૃ. ૩૩૬–૭) માં નિર્દેશ કરાયો છે. એ નિર્દેશ નીચે મુજબ છે –
“ આ કાવ્ય ત્રણ ખંડમાં વિભક્ત છે, જેમાં અનુક્રમે ૩૭, ૪૫ અને ૩૭ કડી છે, જેમાં ૧–૧ (અનુષ્ટ્રબ), ૧-૨ (શાલ૦), ૧-૧૫ (શાર્દૂલ૦), ૧-૨૨ (શાર્દૂલ૦), ૧-૩૭ (શાર્દૂલ૦), ૨-૧ (અનુષ્યબ), ૨-૧૦ (આર્મી), ૨-૨૦ (અનુષ્યબ), ૩-૩૬ (અનુષ્યબો, ૩-૩૭ (શાર્દૂલ) અને ૩-૩૧, ૩ર (રાસક), એ સંસ્કૃત ભાષામાં કે મળે છે, જ્યારે ૨-૧૮ (શાર્દૂલ૦) અને ૨-૩૦ ગાથા એ મહારાષ્ટ્રો પ્રાકૃતમાં છે, બાકીનું કાવ્ય તત્કાલીન ભાષામાં છે. એ ઉપરાંત નીચે મુજબ છે વૈવિધ્ય આપવામાં આવ્યું છે:
ખંડ ૧ લો રાસક-કડી ૩-૪ ૧૬–૧૭, ૨૩-૨૪, ૩૨-૩૩ આંદોલ-કડી ૫-૬, ૧૮-૧૯, ૨૫-૨૬, ૩૪-૩૫ ફાગુ-કડી ૭–૧૪, ૨૦-૨૧, ૨૭–૩૦, ૩૬ શાલવિક્રીડિત-કડી ૩૧મી.
ખંડ ૨ જે રાયકકડી ૨-૩, ૧૧-૧૨, ૨૧-૨૩, ૩૨-૩ અદિલ-કડી ૪-૫, ૧૩-૧૪, ૨૩-૨૪, ૨૪-૩૫ ફાગ-કડી ૬-૯, ૧૫-૧૯૨૫-૨૬, ૨૮-૩૦, ૩૬-૩૭ શાલવિક્રીડિત-કહી ૨૭ મી, ૩૧મી. અહઈબા (=પદ) કડી ૩૮-૪૫
ખંડ ૩ રાસ-કડી ૨-૩, ૯-૧૦, ૨૦-૨૧ માંદલ-કડી ૪-૫, ૧૧-૧૨, ૨૨-૨૩, ૩૩-૩૪ પાણ--કડી ૬-૭, ૧૩ મી, ૧૬-૧૭, ૨૪-૨૮, ૨૫મી

Page #22

૧૮૦ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ શાર્દૂલવિક્રીડિત–-કડી ૧લી, ૮મી, ૧૮-૧૯ ભાસા--કડી ૧૪-૧૫.”
આ ફાગની છપાવાયેલી આવૃત્તિમાં એના કર્તા તરીકે સેમસુન્દરસૂરિને ઉલ્લેખ છે અને તે એના અંતમાંના પક્ષમાં જે “સોમસુન્દર’ શબ્દ વપરાયેલો છે તેને આભારી હોય એમ લાગે છે. આપણા કવિઓમાં પણ કર્તા તરીકે આ સૂરિને જ નિર્દેશ છે, પણ જેન ગૂર્જર કવિઓ (ભાગ ૩, ખંડ ૧, પૃ. ૪૩૯)માં કર્તા તરીકે સોમસુન્દરસૂરિના શિષ્ય સાધુરાજ મંદિરનના શિષ્ય રત્નમંડનમણિનો ઉલ્લેખ છે. અને તે આ ફાગના અંતમાંની પુપિકામાં રત્નમંડનગણનું કર્તા તરીકે નામ જોતાં સાધાર જણાય છે. પૃ. ૪૪૦માં આ ફાગનો કેટલોક ભાગ અપાયો છે. વિશેષમાં ૫. ૪૩૯માં આ ફાનનું નામ નેમિનાથનવરસફાગ એવા નામાન્તરપૂર્વક અપાયું છે. જે. સા. સં. ઈ. (પૃ. ૪૮૮)માં નેમિનાથનવરસફાગને, સમસુન્દરસૂરિના શિષ્ય રત્નમંડનગણિની કૃતિ તરીકે ઉલ્લેખ છે; પણ એ ભ્રાત છે. ખરી રીતે શિષ્યને બદલે શિષ્યના પ્રશિષ્ય જોઈએ. એવી રીતે નદિરત્ન તો રત્નશેખરસૂરિના રિાષ્ય છે (જુઓ જે. સા સં. છે. પૃ. ૫૧૫), નહિ કે સોમસુન્દરરિના.
[૧૮] નેમિનાથફાગુઃ કર્તા પદ્ય આ ચૌદ કરીનું કાવ્ય છે એને રાગ “મારૂણિ' છે. વિ. સં. ૧૫૧માં લખાલી હાથપોથીમાં આ ફાગુ મળે છે. એના કર્તા પદ્મ છે, એમ સાલિભદ્રકાક અને દુહામાતૃકા રચેલ છે. જેન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૩, ખં, ૧, પૃ. ૪૦૬–૭)માં આ ફાગુની પહેલી અને છેલ્લી બે કડીઓ અપાયેલી છે.
[૧૯] હેમવિમલસૂરિફાગ કર્તા હંસવીર આ ફાગ જૈન ઐતિહાસિક ગૂર્જર કાવ્યસંચયમાં સેમી કર તરીકે છપાયેલ છે. એને સાર આ પુસ્તક (પૃ. ૯૫-૯૬)માં અપાયો છે. વિ સં. ૧૫૫૪ના શ્રાવણ માસમાં દાનવર્ધનના શિષ્ય હંસલરે આ ફાગ ૫૭ કડીઓમાં રહે છે. ૧૦-૧૦ અને ૨૯-૩૫ એ ક્રમાંકવાળી કડી “ દલા માં છે, જયારે ૧૪–૨૮ અને ૩૬-૫૭ એ ક્રમાંકવાળી કડીઓ “ફાયમાં છે.
આ ફાગુ પછી લગભગ પોણે સે વર્ષ સુધી કોઈ જૈન ગ્રંથકારે ફાગુકાવ્ય રચ્યું હોય છે તે જાણવા જેવામાં નથી. બાકી વિ. સં. ૧૫૭૭માં વિદ્યમાન ચતુર્ભુજ નામના અજેન લેખકે એક “ફા” કાવ્ય રચ્યું છે. ગુજરાતી સાહિત્યની રૂપરેખા (પ. ૫)ના ત્રીજા ટિપ્પણમાં આ લેખકને “યુવાન ને છટાદાર એક “ફાગુ' કાવ્યકાર” તરીકે ઓળખાવેલ છે.
[૨૦] સ્થૂલભદ્રપ્રેમવિલાસફાગ કર્તા જયવંતસૂરિ “જે. સા. સં. ઈ. ” (પૃ. ૬૦૬) પ્રમાણે આ સૂરિને કાવ્યકાલ વિ. સં. ૧૬૧૪ થા વિ. સં. ૧૬૪૩ સુધીનો છે. એમણે સ્થૂલભદ્રપ્રેમવિલાસફાગ રચેલ છે.
[૨૧] સ્થૂલિભદ્રાગધમાલિઃ કર્તા માલદેવ આ ૧૦૭ કડીનું કાવ્ય છે. વિ. સં. ૧૬૫૦માં લખાયેલી હાથપથીમાં એ છે એ ઉપરથી એને રચનાકાળ આથી પ્રાચીન ગણાય. માલદેય એના કત છે, એમણે વિ.

Page #23

[ ૧૮૧
અંક ૬ ].
આપણું “ફાગુ” કાવ્યો ૪. ૧૫ર પહેલાં પુરંદરકુમારચોપાઈ રચી છે. એઓ “વડ' ગ૭ના ભાદેવસૂરિને શિષ્ય થાય છે.
આ ફાગુની બબ્બે લીટીની પહેલી બે કડી અને છેલી ત્રણ કડી જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૩, ખંડ ૧, પૃ. ૮૧૫)માં અપાયેલી છે. આના અંતમાં જે “ધમાલિ' શખ છે તે લબ્ધિકૃત નેમિજિનકાગધમાલિનું તેમજ જૈન ગુર્જર કવિએ (મા. ૩, ખં. ૧, પૃ. ૭૪૫)માં નોંધાયેલ વિ. સં. ૧૬૪૪માંના આદ્રકુમારધમાલ, વિ. સં. ૧૬૩૮ના આષાઢભૂતિધમાલ, અને માલદેવે વિ. સં. ૧૬૫૯ પહેલાં રચેલ રાજુલ• નેમિનાથધમાલનું પણ સ્મરણ કરાવે છે.
જે. સા, સં. ઇ. (પૃ. ૬૧૩) પ્રમાણે આ માલદેવ અને જયવંતરિ એક જ તકમાં થયાં છે.
[૨૨] નેમિરાજુલફાગ : કર્તા મહિમામેર જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૩, ખં. , પૃ. ૯૬૫)માં આ ફાગ નોંધાયેલો છે. એની રચના વિ. સં. ૧૬૭૩ની આસપાસમાં “ખરતર” ગ૭ને સુખનિધાનના શિષ્ય મહિમામેરુએ કરી છે. આ ફામની પહેલી અને પંદરમી તેમજ સોળમી કડીઓ પૃ. ૯૬પ.. માં અપાયેલી છે એ જોતાં આ ફાગ ૬૫ કડીને નહિ, પણ ૧૬ કડીને હોવો જોઇએ.
[૨૩] શીલફાગ: કર્તા લબ્ધિરાજ ખરતરગચ્છના ધર્મ મેરુના શિષ્ય લબ્ધિરાજે નવહરમાં વિ. સં. ૧૬૭૬માં આ જાય રો છે. આનું કઈ અવતરણું જોવામાં આવ્યું નથી એટલે આ સ્થૂલભદ્ર વિષેનું કાવ્ય છે કે નેમિનાથને અંગેનું છે તે જાણવું બાકી રહે છે. વિશેષમાં જો એ નેમિનાથને અંગેનું કાવ્ય હોય તો શું નેમિજિનકાગધમાલિથી એ અભિન્ન છે કે કેમ?
[] નેમિનિફાગ: કર્તા ગુણવિજય તપગચ્છના કમલવિજયના સેવક અને વિદ્યાવિજયના શિષ્ય ગુણવિજયે વિ. સં. ૧૬૮૧માં ૫ કડીને આ ફાગ રમ્યો છે. એની પહેલી બે કડીઓ અને છેલ્લી પાંચ કડીઓ જૈન ગૂર્જર કવિએ (ભા. ૩, નં. ૧, પૃ. ૯૪૭)માં અપાયેલી છે.
રિ૫] “ભણવાડમંડન મહાવીરફાસ્તવન : કર્તા ગુણવિજય
વિ. સં. ૧૬૮૧માં નેમિજિનકાગ અને વિ. સં. ૧૬૮૩માં “વિજયસિંહસૂરિવિજયપ્રકાશરાસ રચનારા અને વિવાવિજયના શિષ્ય ગુણવિજયે “ફાગ ” રાગમાં બા સ્તવન રચ્યું છે. આ ચેયસી કડીનું સુંદર કાવ્ય છે. એની છેલ્લી કડી કળશરૂપ છે અને તે ચાર લીટીની છે, જ્યારે બાકીની બબે લીટીની છે. જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૭, નં. ૧, પૃ. ૯૫૦)માં પહેલી અને છેલ્લી ચાર ચાર કડીઓ અપાયેલી છે. આ કાવ્યને વિષય બંભણવાડના શણગારરૂપી મહાવીર સ્વામીના ચરિત્રનું નિરૂપણ છે.
[૨૬] નેમિફાગ કર્તા રાજહર્ષ આ ત્રીસ કડીને ફાગ છે, અને એ “ખરતરગચ્છના લલિતકીતિના શિષ્ય રાજ* રચ્યો છે. એની પહેલી અને છેલ્લી કડી જૈન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૩, ખં, ૨, ૫. ૧૧૮૨)માં અપાયેલી છે. લલિતકીતિએ વિ. સં. ૧૯૭૯માં અગડદત્તમુનિરાસ રઓ છે. આ ફાગના કતી તે એમના જ શિષ્ય હોય એમ લાગે છે.

Page #24

૧૮૨] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[[વર્ષ ૧૧ [૨૭] મિજિનરાસફાગ કર્તા વિજયદેવસૂરિ જૈન ગૂર્જર કવિઓ ( મા. ૩, નં. ૧, પૃ. ૫૯૬ )માં આની નેધ છે. આ શિવાય આ સંબંધમાં કશી વિશેષ માહિતી મળતી નથી. અત્યારે તે આ કામના કર્તાને હું સત્તરમી સદીના ગણું છું.
[૨૮] મિનિફાગધમાલિ: કર્તા લબ્ધિ આ અગ્યાર કડીનું ફાગુ કાવ્ય છે. એ શુદ્ધ ગુજરાતીમાં નથી. એમાં મારવાડી અને હિન્દી અંશે છે. એ સરસ રીતે ગાઈ શકાય તેમ છે. એને વિષય એના નામ દ્વારા સુવ્યક્ત છે. એના કતાં લબ્ધિ છે, પણ એ કોણ છે તે નિર્ણય કર બાકી રહે છે એટલે આ કાવ્યને ૧૭ મી સદીનું માની લઈ એને અહીં કામચલાઉ સ્થાન આપ્યું છે. આ ફાગુની પહેલી અને કેટલી કડી અનુક્રમે નીચે મુજબ છે –
“સારિગનયન સબે સષિ મિલાઈ, આઈ એમ દુવારિ કાહે છિપાત ફાગ અબ આપો, લડોની કંઇ ભારિ,
યાદરાય ! જેલન આઈઈ હે.” ૧ છે અહિ રંગ ભરિ ફાગ મઈ ગાશે, પાયા પરમાણુંદ
વદતિ લબ્ધિ કર ઘોર્ય કઈ જિનબરમનકજચંદ યા ૧૧ આ સંપૂર્ણ ફાગુની નકલ મેં એક હાથપોથી ઉપરથી ઉતારી લીધી છે. તે આગળ ઉપર પ્રકાશિત કરાશે.
રિલી અમરત્નસુરિફાગ: કર્તા ? આ કામના નામ સિવાય વિશેષ માહિતી મને નથી. એને ઉલેખ “જૈન સત્ય પ્રકાશ” ( વ. ૧૧, અં. ૪, પૃ. ૧૧૯)માં છે.
આ કૃતિઓ ઉપરાંત બીજા પણ જૈન ફાગુમાવ્યો હોય એમ લાગે છે. “લોબડીના જૈન જ્ઞાનભંડારની હસ્તલિખિત પ્રતિઓનું સૂચીપત્ર” જતાં તેમાંથી નીચે મુજબની હકીકત મળે છે –
(૧) ગુજરાતીમાં કર્તાના નામ વિનાને નેમિજિનફાગ છે.-ક્રમાંક ૧૪૧૮
(૨) ઇન્ડસૌ ભાગ્યે ગુજરાતીમાં નેમિજિનફાગવસંતગર્ભિતસ્વાધ્યાય રઓ છે-ક્રમાંક ૧૪૧૯.
(૩) અજ્ઞાતકર્તા: ગુજરાતી ફાગ–ક્રમાંક ૧૮૧૪
(૪) વિ. સં. ૧૭૬૩માં લખાયેલું અને ગુજરાતીમાં માણિકરિએ રચેલું ફાગબદ્ધનેમિચરિત્ર.
ઇન્ડસૌભાગ્ય નામના એક ગ્રંથકાર અરાઢમા શતકના પૂર્વાર્ધમાં થયા છે તે જ ઉપર્યુક્ત સ્વાધ્યાયના કર્તા છે કે કેમ તે જાણુનું બાકી રહે છે.
વિ. સં. ૧૩૨૮માં શકનારે દ્વાર રચનારનું નામ માણિજ્યસૂરિ છે. શું એમણે ફાગબદ્ધનેમિચરિત્ર રચ્યું છે?
આ અને આવા બીજા કેટલાક પ્રશ્નોના ઉત્તર આગળ ઉપર વિશેષ સાધન મળતાં વિચારાશે. આથી હાલ તુરત તે “ફારુકાવ્યો” વિષે કેટલીક બાબતને ઇસારે કરી અને આ કાવ્યોની. અકારાદિકમે યાદી રજુ કરી આ લેખ પૂર્ણ કરીશ,

Page #25

અંક ૬ ] આપણાં “ફાગુ' કાવ્યો
[ ૧૮૩ - (૧) ગુજરાતીમાં ફાગુકાવ્યને પ્રારંભ કરનાર જૈન મુનિ છે અને એ પ્રારંભ વિકમની ચૌદમી સદીની છેલી પચ્ચીસીમાં થયો છે એમ ગુજરાતીમાં મળેલાં ફાગકાવ્યો જેમાં જણાય છે.
(૨) અપભ્રંશમાં, પાઇયમાં કે સંસ્કૃતમાં કઈ જાશુકાવ્ય છે? અને જે હેય તો તે કેટલું પ્રાચીન છે?
() નેમિનાથને અંગે જેટલાં કાણુકાવ્યો છે એટલાં બીજા કોઈ જૈન તીર્થકરને અંગે નથી. એવી રીતે મુનિરાજ પૂલભદ્ર માટે સમજી લેવું.
(૪) શ્રીકૃષ્ણને અંગે જે ફાગ હેય તેના લેખક અજેન જ હેય એમ નથી, કેમકે શ્રીકૃષ્ણનાં ચરિત્ર જૈન મુનિવરેએ પણ આલેખ્યાં છે. અને ગુણાનુરાગિતા માટે તે એમને દષ્ટાંતરૂ૫ ગયા છે. વિશેષમાં એમને ઉત્તમ પુરુષ, પ્રધાન પુરુષ, શલાકાપુરુષ ઇત્યાદિરૂપે નિર્દેશ કર્યો છે.
(૫) ફાગુનો વિષય વધારે પડતો શૃંગારિક હોય છે એના કર્તા જૈન મુનિ સંભવે જ નહિ એ માન્યતા ભૂલભરેલી છે, કેમકે જેન ગૂર્જર કવિઓ (ભા. ૨, પૃ. ૧૪) ઉપરથી એ જાણી શકાય છે કે ઉદયરત્ન નામના મુનિને શૃંગારરસથી અતિપૂર્ણ કૃતિઓ રચવા બદલ એક વેળા સંધાડ બહાર કરવામાં આવ્યા હતા. જે પ્રસંગે જે રસ જમાવવાને હોય તે એક વાર જમાવી અંતે વૈરાગ્ય ભાવના તરફ જનતાને વાળવી એ પણ કઈક વાર ગ્રહણ કરવા લાયક માગ છે.
(૬) મારવાડ જેવા પ્રદેશમાં બીભત્સ ફટાણું જેવાં ફાગકાવ્ય લેકમાં પ્રચલિત બનતાં એ તરફ બાલવર્ગને આકર્ષીત જે એને સન્માર્ગે વાળવા માટે “ફા' બંધમાં કાવ્ય રચવા જૈન મુનિઓ પ્રેરાયા હોય એમ લાગે છે. હાલમાં જે કેટલાક મુનિએ નાટકીય ઢબના “સિનેમા”માંનાં ગાયને રાહનાં સ્તવને રચે છે તે લગભગ આ અનુમાનને સમર્થિત કરે છે એમ કહેવામાં કોઈ વાંધો ખરો?
(૭) વિ. સં. ૧૫૫૫ થી લગભગ વિ. સં. ૧૬૧૩ સુધીમાં કેઈ જેન ફાગુકાબ રચાયું હોય એમ જબુતું નથી.
(૮) તમામ ફાગુકાવ્યોના સંગ્રહરૂ૫ સમીક્ષાત્મક આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ થાય તે દરમ્યાન જે પ્રસિહ ફાગુકા હેાય તે કટકે કટકે પ્રસિદ્ધ થાય અને કંઈ નહિ તો છેવટે એવાં કાવ્યો વિશે ટૂંકો નેધ પણ પ્રસિદ્ધ કરાય તે કંઈક સેવા કરેલી ગણાશે.
યાદી નામ.
કર્તા
વૈમીય રચનાવમાં અમરરત્નસરિફાગ
અજ્ઞાત
લગભગ ૧૪૯૫
કીર્તિરત્નમરિફાગુ જંબુસ્વામીફાગુ જીરાઉલીપાર્શ્વનાથ ફાગુ ભલભલાશ
૧૫મી સદીને ઉત્તરાર્ધ ૧૪૩૦ ૧૪૩૨ ૧૪૯
મેરુનન્દન હલરાજ

Page #26

૫%
૧૮૪ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ દેવરત્નસુરિફાગ
દેવરત્નસૂરિના શિષ્ય ૧૪૯૯ નારી નિરાસફાગ રત્નમંડનમણિ
૧૫૧૭ની આસપાસ નેમિનિફામ
ગુણવિજય
૧૬૮૧ અજ્ઞાત મજિનફાગધમાલ લબ્ધિ નેમિનિફાગ વસંત ગર્ભિતસ્વાધ્યાય ઇન્દસૌભાગ્ય નેમિજિનરાસફાગ વિજયદેવસૂરિ
૧૭મી સદી નેમિનાથનવરસફાગ યાને રંગસાગરનેમિફાગુ રત્નમંડનગણિ
૧૫૧ની આસપાસ નેમિનાથ ફાગ
સમર
૧૫મી સદી નેમિનાથ ફાગુ
રાજશેખરસૂરિ
૧૪મી અને ૧૫મી
સદીને સંધિકાળ જયશેખરસૂરિ
૧૪૨ પૂર્વે
૧૫૧૯ નેમિફાગ રાજહર્ષ
૧૭મી સદી નેમિરાજુલફામ
મહિમામેરુ
લગભગ ૧૬૭ નેશ્વરચરિતફાગબંધ માણિજ્યસુંદરસૂરિ
લગભગ ૧૪૭૮ ફાગબદ્ધનેમિચરિત્ર ‘ફાગુ' કાવ્ય ૮ચતુર્ભુજ
સોળમી સદી બંભણવાડમંડનમહાવીરફાગસ્તવન ગુણવિજય
લગભગ ૧૬૮૧ ભરતેશ્વરચક્રવર્તીકામ
અજ્ઞાત
૧૫મી સદી વસંતવિલાસ
રનાકર (3) ' લગભગ ૧૫૦૦
સોની રામ ૧°શીલફાગ
લબ્ધિરાજ
१६७६ રિલિભદ્દફાગુ
જિનપદ્યસૂરિ
૧૪મી સદીની છેલ્લી પચ્ચીસી સુરંગાભિધાનનેમિનાથફાગ ધનદેવગણિ
૧૫૦૨ સ્થૂલભદ્રપ્રેમવિલાયફામ જયવંતરિ
૧૭મી સદીને પૂર્વાધ ૧fસ્થલિભદ્રફાગ
સોમસુન્દરસૂરિ
૧૪૮૧ સ્થલિભદ્રસાગધમાલિ
માલદેવ
૧૬૫૦ પહેલાં હેમવિમલસરિફાન
હંસધીર
૧૫૫૪ અંતમાં વિશેષને મારી સાદર વિજ્ઞપ્તિ છે કે અહીં કોઈ ક્ષતિ કે ન્યૂનતા જણાતી હોય તો તેઓ સપ્રમાણુ એ મને સૂચવે
ગોપીપુરા, સુરત, મકરસંક્રાતિ, તા. ૧૪-૧-૪૬ ૭, ૧૦ અને સ્વતંત્ર કૃતિ ગણવી કે કેમ એ જાણવું બાકી રહે છે. ૮-૨ આ બંને અજેન છે.
૧૧ શું પાલે આ નામને કે અન્ય કોઈ ફાગ રમે છે? આ પ્રશ્ન ઉત્નવલલભને અંગે પણ હું પૂછું?

Page #27

સંક્ષિપ્ત શંખાસ્નાય.
(અનુવાદક : પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી મહારાજ શ્રી સિદ્ધિમુનિજી) (આજકાલ વર્તમાનપત્રોનાં પાને વિજ્ઞાનથી સાબિત થતી જડ વસ્તુઓની અગાધ શક્તિઓનું પ્રાબલ્ય સાંભળતાં જગત ચકિત થઈ જાય છે, પણ ઘણું લાંબા કાળથી જૈન સિદ્ધાંત કહી રહ્યો છે. કે, “જડ પરમાણુમાં પણ અનંત શકિત છે.' આ શક્તિ પરમશ્રેયઃ સાધવામાં કવચિત પ્રોજક બને છે, પણ તેમાં સાક્ષાત્ કારણું તો ચૈતન્ય શક્તિ જ હોય છે, તેથી તેનો જ વિકાસ કરવાને જગતના પરમ શ્રેષ્ઠ પુરષોએ ઉપદેશ કર્યો છે. તેઓ કહે છે કે, જડ શકિત બધા વિનાશને જ નોતરે છે, માટે તેને ઉપયોગ કરતાં વ્યવહારમાં બહુ જ સાવચેત રહેવું જોઈએ. આધ્યાત્મિક પરમધ્યેયના ધ્યેયને સાધવામાં એ જશકિતની પ્રયોજક્તા હોય ત્યાં સુધી જ તેને ખીલવવાનું લક્ષ્ય મહાનુભાવ માનવનું હોવું જોઈએ, પણ તેને ઉલ્લંધન કરીને તો નહીં જ. આથી જ એ શક્તિઓની સિદ્ધિના માટે આલેખાયેલા ઉલેખો તેને દુરુપયોગ ન થાય માટે ગુપ્ત રાખવામાં આવતા હતા અથવા તો અધૂરા અક્ષરોમાં તેનાં ટાંચણ કરી તેને આખાયગત રાખવામાં આવતા હતા. મંત્ર, યંત્ર અને તંત્ર વિષયના ઉલ્લેખ છે આજ કારણથી આપણી નજરે અધૂરા જ પડે છે અને એ ઉલ્લેખમાં આખાયના શરણે જવાની વાતો થાય છે.
मन्त्रहोनाक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम् ।
निद्रव्या पृथिवी नास्ति, आम्नामः खलु दुर्लभः॥ (મત્રહીન અક્ષર નથી, ઔષધ વિનાનું મૂળ નથી, દ્રવ્ય વગરની ભૂમિ નથી. ફક્ત તે સમજવાને આખાય-પરંપરાગત જ્ઞાનની દૂર્લભતા છે.)
આવા પ્રકારનું જે કથન છે તેને અભિપ્રાય પણ આમ્નાયના શરણે જ જડ શકિતએનું જ્ઞાન થાય છે, એમ કહેવાનો છે.
કમાં અક્ષર, મૂળ અને વિધાન વિષે જ કહેવામાં આવ્યું છે; પણ ઉપલક્ષણથી મણિ, રત્ન, શંખ, વનસ્પતિ, જલ, મૃત્તિકા, પાષાણુ વગેરે સર્વ જડ વસ્તુઓની પણ અમાધ શકિતઓનું તેમાં સુચન હોઈ તેના આખ્યાયની દુર્લભતા કહેવામાં આવી છે. વિજ્ઞાને આજે વગર આખાયે તે શકિતઓમાંની કોઈ કોઈ પ્રકાશિત કરવાને જમ્બર શોધન આરંવ્યું છે. અને તેમાં અમુકશે સિદ્ધિ પણ મેળવી છે. પણ જગત જોઈ શકે છે કે, તેમાંથી મહતી ભયંકરતા ઉત્પન્ન થઈ ચૂકી છે. એ ભયંકરતાનો ભોગ પોતાને ન થવું પડે એટલા પૂરતી જ સૌને ભાવના હોય છે. પણ એ ભાવના ભાગ્યે જ સફળ થશે. અને એક વખત એ પણ કદાચ આવે કે એ શેધનના સઘળાય પ્રયોગોને અને તેના જ્ઞાનને પરંપરાગત થતાં અટકાવવામાં આવે અથવા તો તેને સમૂળ નાશ કરવામાં આવે તો તેમાં ભયભીત જગતને આશ્ચર્ય લાગશે નહી, કે જેવી રીતે જડ શક્તિ ના જ્ઞાનને મહાનુભાવોએ પૂર્વે અલ્પ આમ્નાયમાં કે આમ્નાયના ઉચ્છેદમાં લઈ જવાથી તે સમયના જગતને આશ્રય લાગ્યું ન હતું.
આજકાલની જેમ પછીથી નહિ, પણ પહેલેથી જ પાળ બાંધવાની નીતિરીતિના પરિણામે જ જડ શક્તિઓની સિદ્ધિના સાધન-આખાય મેળવવાની આજે મુશ્કેલી નડે છે.
જ્યાં ત્યાં અક્ષરોથી લખેલ આમ્નાય મળે છે પણ તે પ્રાયઃ અધૂરો જ હોય છે, અને તેમાં વિશેષ આમ્નાયની અપેક્ષા હોય છે, કે જે કઈ ભાગ્યશાળી મહાનુભાવને જ મળી શકે છે.

Page #28

શ્રી જેને સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ આમ્નાય વેત્તાઓની યોગ્યતા વિષયક પરીક્ષામાંથી પસાર થવું સર્વને માટે સજિત હતું નથી, છતાં પરમશ્રયના ધ્યેયને લક્ષ્યમાં રાખી સૌ કોઈ પ્રયત્ન કરે અને જડ સિદ્ધિઓના આમ્નાયને મેળવવા મથે એ કર્તવ્ય તો પ્રાથમિક દશામાં છે જ. આ વિચાર સરણીને અનુસરી હું એવા જ એક જડ વિષયક શંખાસ્નાયને અક્ષરના અધૂરા રૂપમાં સંક્ષેપથી રજુ કરું છું. મહાનુભાવો એનો વિસ્તાર અને વિશેષ વિધિ આમ્નાયથી સંપાદન કરે અને પ્રયોજક ભાવે પરમશ્રેય સાધવામાં તેને ઉપયોગ કરે, એ જ સુભેચ્છા!-અનુવાદક). વિતરમાણ (દક્ષિણાવર્ત શેખ વિષે કહે છે)
खीरोदहिसंभूयं, विभूसणं सिरिनिहाण रायाण ॥
સાવિત્ત સંë, કાન સુરક્રિયા છે ? (ક્ષીર સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલો, ભારૂ૫, રાજાઓને લક્ષ્મીનું નિધાન, મંગલનું થર, સમૃદ્ધિને કારક દક્ષિણવત શંખ છે.)
वर्ल्ड तिरेहकलियं, पंचमुह तह य सोलसावत्तं ।
इअ संखं विद्धिकरं संखिणि दीहायहाणिकरी ॥२॥ (વૃત્ત, ત્રણ રેખાયુકત, પંચમુખ અને સેલે આવને ધારણ કરે એ શંખ વૃદ્ધિને કરનાર છે. શંખિણી દીર્ઘ આયુને ઘટાડનારી છે.)
सिरिकणयमेहल-जुयं काऊण दुद्धीहाविऊण सया ।
मंतुच्चारण, चंदणकुसुमेहि पूइजा ॥३॥ - ( તેને સુંદર સોનાની મેખલા-કંદોરા-યુકત બનાવી દૂધે નિરંતર સ્નાન કરાવીને મંત્રના ઉચ્ચારણ પૂર્વક ચંદન કુસુમથી પૂજા કરવી. ).
q=ામામ્ (આ પૂજાને મંત્ર છે. ) ॐ ह्री श्री श्रीधरकरस्थाय पयोनिधिजाताय लक्ष्मीसेहोदराय । चिन्तितार्थलम्प्रदानाय श्रीदक्षिणावर्तशंखाय ॐ हूँ। श्री जनपूज्याय नमः॥
( વિષ્ણુના હાથમાં રહેલો, સમુદ્રમાં જન્મેલ, લક્ષ્મીને સહેદર, ચિતિત અર્થને દેનાર, મનુષ્યોને પૂજ્ય શ્રી દક્ષિણાવર્તી શંખ તેને ૐ હ્રી શ્રી નમસ્કાર કરું છું)
दक्खिणावत्तसंखो य, जस्स गेहम्मि चिट्ठई ।
लच्छी सयंवरा तस्स, जायइ मंगलं सया ॥ १ ॥ ( આ દક્ષિણાવર્તી શંખ જેના ઘેર રહે છે તેને પોતાની મેળે જ લક્ષ્મી આવીને વર છે ને તેને નિરંતર મંગલ થાય છે.)
जो नियमाले तिलयं, खिविऊण तत्थ चंदणं कुणइ ।
તરત જ પતિ સધા, દાળ-વિઝામુદાજિ ૨ ! (તે શંખમાં એટલે શંખના સ્નાત્ર જલમાં ચંદન નાખી તેનાથી જે પિતાના કપાળે તિલક કરે તેને કઈ વખતે સાપ, શાકિની, વીજળી વગેરે (ઉપદ્રવ) થતા નથી.
नरनाहगिहे संखं, वुद्धिकरं रजरभंडारे ।
इयराण य रिद्धिकरं, अंतिमजाइण हानिकरं ॥३॥ (આ શંખ રાજાને ઘેર રાજા, રાષ્ટ્રને ભંડારની વૃદ્ધિ કરનારે થાય, બીજી વૈશ્યાદિ પ્રજાને ઋદ્ધિ કરનારે થાય છે, પણ અંતિમ હલકી જાતીવાળાને હાનિકર થાય.)

Page #29

કે હું ]
શિવજહાજ–તીથાધિરાજ
दाहिणवत्ते संखे, खोरं खविऊण पियइ जा नारी । वंझा विसा पसुयई, गुणलक्खणसंजुयं पुत्तं ॥ ४ ॥
( દક્ષિણાવત` શંખમાં દૂધ નાખીને જે સ્ત્રી પીએ, તે વાંઝી હેય તેા પશુ ગુણ. વાન તે લક્ષણવાન પુત્રને જન્મ આપે.)
શવિધિ સમાપ્ત
શિવજહાજ—તીર્થાધિરાજ
[ ૧૮૭
[ લેખકઃ—પૂજ્ય મુનિમહારાજ શ્રીમહિમાપ્રભવિજયજી ]
જેમ મહાપુરુષોએ સંસારને સાગરની ઉપમાવડે અન્નકૃત કરેલ છે; તેમ પવિત્ર તીથૅ - ભૂમિઓને એ તીરથ તારુ” ઇત્યાદી વયનાથી તાને' નૌકાની ઉપમાવડે શંકૃત કરેલ પણ સંસારને સર સમજી, પુદ્ગલવિશ્વાસની તમન્નાવાળા પ્રાણીએ ૫૪ આવી સુપરિચિત વસ્તુને પણ ન સમજી શકે અથવા શતિના નિકેતન ન બતે એ બનવા જેવું છે, સાંસારિક પરિશ્રમથી કંટાળેલા માનવીના મગજને પરિશ્રમ રહિત કરી; તિના સાચા ખ્યાલ કરાવનારાં અનેક સાધના પૈકી તી’યાત્રા પણ એક અજોડ સાધન છે. આ વસ્તુ ખરેખર આજના અનુભવે સચોટ કરી આપી છે.
૫.પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિષયામ્રસૂરીશ્વર મહારાજ તથા પ. પૂ. આચાય મહારાજ શ્રી વિજયલાવણ્યસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબે સાથે કબરીથી કંદગિરિવરની યાત્રા માટે પ્રયાજી પગલાં ભર્યા, લગભગ અરધા માધ પસાર થતાં ગિરિવરની વિત્રામ તળેટી આવી. ત્યાંથી ગળ ભક્તિરસની આંતર પ્રેરણાથી ઊંચા એવા ગિરિવરનાં સેાપાને પાધ્યુગલે પસાર કરવા શરૂ કર્યો. ક્રમશઃ માઇલ ચડતા ગિરિવરના ઉત્તુંગ શિખર પહેાંચ્યા અને પૂ. બગણુધર ભગવંતની પુનિત પાદુકાનાં દર્શીત કર્યાં. ત્યારબાદ તે દેવકુલિકાની વિશાલ કુટ્ટિમપર ઊભા રહી પરીતઃનિરીક્ષણ કર્યું, બસ નિરીક્ષણ કરતાંની સાથે જ સિદ્ધ ગિરિ, હસ્તગિરિ, તાલધ્વજગિર તથા ભાડવાના ડુંગર વગેરે તી ભૂમિએ નૌકાની જેમ ભાસવા લામી, તેની આસપાસના પ્રદેશ પણુ સમુદ્રનું ભાન કરાવવા લાગ્યા. વિષમાન્નત ભાવે શાભતી નાની ટેકરીઓ-વિશ્વવારિધિના ઘેાડાપુરનું ભાન કરાવતી હતી; સુરભિ એવા રેસા ળાની તૃષ્ણશયા, શેત્રાલટસને ખ્યાલ કરાવતાં હતાં; શેત્રુજીનાં શ્વેતજલો સાગરના શીશુના ખ્યાલ કરાવતાં હતાં; ઉત્તર દિશામાં ત્રુંજય ગિરિવરને રાજનૌકાનો અભિષેક કરાયેલ જણાતા હતા; જેના મુખ્ય સુકાની આદીશ્વરવિભુ અને નાના સુકાની પુંડરીક ગણુધર ભગવંત વગેરે હતા; જેનાં મંદિરનાં ચ્ચ શિખરા કૂપસ્થભનું અને અંદરના કિલ્લાએ સઢનું ભાન કરવાતા હતા.પરીતઃ શોભતા ભાડવાના ડુ'ગર, તાલ - ધ્વજ ગિરિ, હસ્તગિરિ વગેરે લઘુ નૌકાનાં સ્થાન ભાગવતા હતા. ગિરિવરના પિરવાર પણ . સહચારી ભાવને ભજી શત્રુંજયની શાભામાં એર વધારા કરી રહેલ હતા. આા પવિત્ર શત્રુંજય ગિરિવરની જેમ કગિરિવરનું પણ મહાનૌકા તરીકેનું ભાન થતું હતું,
આ પરમ પવિત્ર તીર્થાધિરાજ રૂપી મહાનૌકામાં આરૂઢ થઈ મુક્તિબંદરે પહેોંચવા યત્રિરૂપી મુસાફા શુભ ભાવના રૂપી ભાડુ આપી આરૂઢ થાય છે અને વળી જેવા રૂપમાં ભાડું આપ્યુ હાય તેવા રૂપમાં માત્ર કાપી આગળ વધે છે.
જે ભ્રષ્ટ આત્માઓને આ વિષયરૂપી જલથી ભરેલ અને કષાયરૂપી મગરથી ભય કર એવા ભવજલધિને પેલે પાર પહેાંચવા અભિલાષાઢાય, તે અવશ્ય આ મહાનૌઢારૂપ તીર્થોધિરાજના આશ્રય લે એ જ અભિલાષા.

Page #30

निर्धान्त-तत्त्वालोक [ दान-शील-तप-भावनादिधार्मिकविशिष्टव्याख्यानरूपो निबन्धः]
प्रणेताः-पूज मुनिमहाराज श्रीवल्लभावजयजी, बीकानेर । करामलकवद्विश्वं कलयन्तं शिवश्रिया । शरण्यं सर्वलोकानां सर्वशं समुपाश्रये ॥ अनन्तलब्धिनिधये स्याद्वादाम्बुजभास्वते ।
सर्वविद्यैक गुरवे गौतमस्वामिने नमः ॥ . भावार्थः-कल्याणरूपी श्री ( सम्पत्ति वा शोभा ) से संसार को करतलमें स्थित आमलेके जैसे कलना ( गणना) करनेवाले, सभी लोगों के शरण लायक सर्वज्ञ भगवानका अच्छी तरह आश्रय लेता हुं। अनन्त लब्धि (ज्ञान) के भण्डार, स्याद्वादरूपी कमल के विकास करने में सूर्यसमान सब विद्याओं के एक ही गुरु श्री गौतमस्वामी को प्रणाम हो।
अथ विश्वदुरध्वानां साधूनां सितवाससाम् । नामाहद्धर्मधतृणां दद्यादानादिदुहृदाम् । अधिकेष्वपि सूत्रेषु द्वात्रिंशत्सूत्रमानिनाम् । द्वादशाङ्गदुरूहार्थतात्पर्यभ्रान्तचेतसाम् ॥ कृते नियसपथप्रदर्शी युक्तिसंगतः ।
निर्धान्ततत्त्वालोकाख्यो निबन्धोऽयं प्रणीयते ॥ .. विश्वकुपथ में चक्कर खानेवाले, दया दान आदि सत्कार्य के दुश्मन, अधिक ( उपलब्ध ४५) आगमों-सूत्रों-के होते हुए भी केवल ३२ सूत्रों के माननेवाले, द्वादशांगी के कठिन तात्पर्यार्थ में भ्रान्त चित्तवाले श्वेत वस्त्र धारण करनेवाले नामधारी जैन साधुओं के लिये कल्याणपथ को दिखानेवाला युक्ति आगम प्रमाण से पूर्ण यह 'निर्भ्रान्त-तत्वालोक ' नामका निबन्ध रचा जाता है।
जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आश्रव, संवर, निर्जरा, बन्ध और मोक्ष ये नव तत्त्व हैं । सन्देहरहित इन नवों तत्त्वों के प्रकाश को “ निर्धान्त-तत्त्वालोक " कहते हैं । अथवा सम्यक् ज्ञान-दर्शन-चारित्र के तत्त्वों का जिसमें प्रकाश ( निरूपण ) हो उसे 'निर्धान्त तत्वालोक' कहते हैं । किंवा मिथ्या-ज्ञान-दर्शन-चारित्र का खण्डन एवं जीवरक्षा अनुकम्पादान आदि के विरोधी सिद्धान्तों का सयुक्तिक सोपपत्तिक शास्त्रीय प्रमाणों के द्वारा इस ग्रन्थ में खण्डन किया जाता है इस लिए इसका नाम “निर्धान्त तत्त्वालोक" रक्खा है।
भक्त्या यत्स्मरण सुशान्तकरणं दुष्कर्मनिःसारण माङ्गल्याभरणं विपत्तिहरणं हृत्स्वच्छताकारणम् । निर्धान्तं शुचि सर्वलोकशरणं शोकाम्बुधेस्तारणम् ल श्री वोरजिनस्तनोतु भवतां चित्ते मति निर्मलाम् ॥

Page #31

४६ ]
નિર્ભ્રાન્ત-તત્ત્વાલેક
[ १८७
भक्तिपूर्वक जिनका स्मरण ( नामोच्चारण, जप ) सुख शान्ति को करता है, दुष्ट कर्मों को निकालकर बाहर फेंकता है, मंगल के अलंकार है, विपत्तिओं के हरण करनेवाला है, शंकारहित है, पवित्र है, सब लोकके शरण है, शोकरूपी समुद्रसे अर्थात् सांसारिक जनन मरण क्लेशरूप सागर से तारनेवाला है, वे भगवान् श्री महावीर जिनेश्वर आप लोगों के हृदय में निर्मल ( धर्म ग्रहण करनेवाली ) बुद्धि को विस्तार करे ।
सूचीकटाहन्यायेन वक्तव्यासु बहूक्तिषु । प्रथमं जीववैशिष्ट्यं धर्ममेव निरूप्यते ॥ धर्मार्थकाममोक्षाख्याश्चत्वारः पुरुषार्थकाः । मनुष्याणां कृते पूर्वैर्धर्मविद्भिरुदाहृताः ॥
" सूचीकटाह 'न्याय से बहुत कहने योग्य विषयों में पहले जीव - विशिष्टत्वरूप धर्म का ही निरूपण किया जाता है ।
तर्कवादियों के अनेक सिद्धान्तों के अन्दर ' सूचीकटाह न्याय नामका भी एक सिद्धान्त है । इस के मानी यह है कि सूई और कडाह ये दोनों चीजें बनानी हैं, तो पहके सूई बना ली जाय या कडाह हा बनाया जाय ? यह शंका हो सकती है। ऐसी शंका को निवारण करने के लिये तर्ककर्कश बुद्धिशाली न्यायशास्त्रविशारदोंने " सूचीकटाह न्याय "का सन्निवेश किया है। चूंकि इस विशाल विश्व प्रपञ्च में लाघव सभी जगह अपेक्षित है अतः पहले सूई का बनाना ही अच्छा होगा और बाद में कटाह का बनाना अच्छा होगा ।
1
इसी लिये पहले सूची शब्दा का प्रयोग किया गया है और बाद में कटाह शब्द का । प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान और शाब्द ( आगम ) ये चार प्रकार के प्रमाण कहे गये हैं, इन प्रमाणों के द्वारा पदार्थों को अच्छी तरह देखने का नाम (6 न्याय " है । संस्कृतमें भो न्याय शब्द की व्युत्पत्ति इसी तरह है, जैसे -- " प्रमाणैः अर्थपरीक्षणं न्याय:" इसका भावार्थ ऊपर के समान ही है, अतः सूचीकटाह न्याय से प्रथम धर्मका ही कुछ लक्षणादि कहा जाता है । क्यों कि प्रकृत निबन्ध में दान, शील, तप और भावना आदि के विषय में बहुत कुछ कहना है । जी मात्रमें किसी विशेषरूप से रहनेवाला धर्म है, इसी लिये धर्म को जीववैशिष्ट्य कहा गया है । मनुष्ययोनिके लिए तो इस लोकमें कल्पवृक्ष, चारु चिन्तामणि, मनवांछितदायक, सर्वथा उपास्य देव, सर्वस्व धर्म ही है। शास्त्रकारों ने भी प्राकृतिक साधारण धर्मों को अनेक जीवें। में सामान्य दृष्टि से देखते हुये विशेष दृष्टिसे मानव जाति के विशेष धर्मको ही दर्शाया है ।
1
आहारनिद्राभयमैथुनं च सामान्यमेतत्यशुभिर्नराणाम् । धर्मो हि तेषामधिको विशेषो धर्मेण होना पशुभिः समानाः ॥

Page #32

१६. ] શ્રી જૈન સત્યપ્રકાશ
[वर्ष ११ __ अर्थात् , भोजन, नींद, भय और मैथुन ये चारों प्रायः मनुष्य और पशु में समान ही हैं। तो क्या मनुष्य और पशु दोनों समान है ? इसी प्रश्न के उत्तरमें उत्तरार्ध है कि मनुष्य
और पशु में धर्म ही एक ऐसी विशेष वस्तु है, जो दोनों को कुछ कुछ अंशोमें एक क्रिया के होते हुये भी दो बनाती है, अतः मनुष्य हो कर भी जो धर्म से हीन है वह पशुके समान है अर्थात् नरपशु है । पशुका अर्थ है सबको अविशेष रूपसे देखनेवाला प्राणी । संस्कृत साहित्य में भी इसकी व्युत्पत्ति इसी तरह है-"सर्व अविशेषेण पश्यतीति पशुः"। जब धर्म से हीन मनुष्य को पशु कहते हैं तो इसीसे यह सिद्ध हो गया कि मननशील ( विचार करनेवालों ) को मनुष्य कहते है, अथवा संस्कृत साहित्यमें इसको यो स्थान दे सकते हैं कि-" मन्-ज्ञाने, मन्यते इति मनुः, मनोरपत्यं पुमान् मनुष्यः अर्थात् सर्व सविशेषेण पश्यतीति मननशीलो मनुष्यः । " सारांश यह निकला कि सम्यग् दर्शन का नाम धर्म है। धर्म के विशेष रूपसे लक्षण आगे कहेंगे। यह प्रथम श्लोककी विवेचना हुई। दूसरे श्लोकमें चार प्रकारके पुरुषार्थ कहे गये हैं । प्रथम धर्म, दूसरा अर्थ, तीसरा काम और चौथा मोक्ष-ये चारों बातें पुरुष के प्रयोजन (जरूरत) की हैं अतः इसका नाम चार पुरुषार्थ अथवा पुरुषार्थचतुष्टय है। अर्थात् इस दुनियामें कोई भी ऐसा पुरुष न होगा जो इन चारोंमें किसी एकका सेवन न करता हो । कोई धर्मके लिये सर्वस्व समर्पण करता है तो कोई अर्थ के लिये प्राणके मोहको और प्रिय परिवार तकको भी छोड देता है तो कोई काम में अन्ध होकर बेशुध हो जाता है तो कोई मोक्षके लिये विश्व के विभव-लौकिक ऐश्वर्य को तृणके समान जानता हुआ परम पद का जिज्ञासु होता है । कहनेका मतलब यह कि मनुष्य उपर्युक्त चारों प्रयोजनोंमें से किसी न किसी एक प्रयोजन में अवश्य ही रहता है। हां, यह दूसरी बात है कि किसी में अधिकतर एक ही रहता, किसी में दो और किसी में तीन की भी न्यूनाधिकता देखी जाती है। और ये धर्मादिक चारों प्रयोजन मनुष्य के ही लिये कहे गये है, क्यों कि मनुष्यके अतिरिक्त प्राणीमें ये चारों के चारों किसी तरह भी लागू नहीं हो सकते हैं । अतः धर्मके मर्मको जाननेवाले विदुरदर्शी ऋषि मुनियोंने मनुष्य के लिये धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष ये चार प्रयोजन बतलाये हैं। यह दूसरे श्लोक का सारांश निकला । फिर
तत्र सर्वप्रधानं हि शश्वत्कल्याणमन्दिरम् । कैवल्यं केवलिप्राप्तं सन्तः प्रोचुः सुदुर्लभम् । परं सुदुर्लभस्यापि मोक्षस्य प्राप्तिरिष्यते । धर्मेणैव तथार्थस्य कामस्य च सुखेन हि ॥

Page #33

म નિબ્રન્ત-તત્ત્વાક
[१६१ उन चारों धर्मादिक प्रयोजनो में संर्व प्रधान कैवल्य (मोक्ष) ही है, वह कैवल्य (परमपद ) शश्वत्कल्याणका मन्दिर है और वह मोक्षपद केवलियों कि कृपा से प्राप्त होता है वा सर्वज्ञ होने पर ही मोक्ष पदकी प्राप्ति होती है। वस्तुतत्त्वदर्शी संत, मुनि, महात्मा उस मोक्ष पद को अत्यन्त दुर्लभ बतलाते हैं।
यहां मोक्ष को चारों पदार्थों में प्रधान माना जाता है और यह सर्वथा युक्त है। क्यों कि दुनिया में जितनी भी प्रवृत्तियां हैं किसी न किसी रूपमें किसी के सुख के लिये ही हैं, किन्तु जिनते भी सांसारिक सुख हैं प्रायः सभी नाशवान् है अस्थिर हैं। सांसारिक सभी सुखों में राग द्वेष रहता है इस लिये ये सुख सच्चे सुख नहीं; किसी समय दुःख के कारण हो जाते हैं। वास्तविक सुख तो वह है जो हमेंशा एक रस में रहनेवाला है अविनाशी है। इसी लिये मोक्षको सर्वप्रधान कहा गया है । उस कैवल्य पदको मुनियोंने अत्यन्त दुर्लभ कहा है, क्यों कि एक देश विशेष के कारावास से, जहां कि जेलर आदि का विशेष प्रबन्ध रहता है, निकलना कठिन है तो फिर इस अनन्त संसाररूप महाकारावाससे, जहां कि कर्मफल रूप जेलखाने के असंख्य पहेरेदार सिपाही दिन रात खड़े रहते हैं निकलना असंभव नहीं तो महाकठिन और अत्यन्त दुर्लभ अवश्य है । वह मोक्षपद केवली ( भगवान ) की कृपासे प्राप्त किया जा सकता है वा केवलपनेसे प्राप्त हो सकता है किंवा केवलीके द्वारा प्राप्त किया जाता है । केवलका मतलब है अनन्य-मुख्य-एक, उससे दूसरा कोई नहीं ऐसा । और जिसमें केवलपना है वह केवली कहलाता है। अर्थात् वह सर्वोपरि एक ही ज्ञानी है उससे परे ज्ञानी कोई नहीं है इस लिये उसका नाम केवली है। इसी तरह वह सर्वोपरि एक ही सम्यग्दशी है इसी लिये उसका नाम केवली है, और कोशादिकों में केवल शब्द का कृत्स्न ( समग्र) भी पर्याय है इसी लिये केवली को सर्वज्ञ भी कहते है; ज्ञान का अनन्तत्व होने से ज्ञेय अल्प हो जाता है इस लिये उस केवली (भगवान् ) को सवेज्ञ कहते है । उस सर्वज्ञ प्रभु -केवली को " अणोरणीयान् महतो महीयान् " यानी सूक्ष्म से भी सूक्ष्म और स्थूल से भी स्थूल कालका बोध रहता है इस लिए उमे त्रिकालाबाधितबोध वीतराग सर्वज्ञ आदि नाम से सभ्य लोग पुकारते हैं। उपर्युक्त विशेषणयुक्त सुदुर्लभ मोक्षकी भी प्राप्ति धर्मसे ही होती है तथा अर्थ (धन) और काम इन दोनोंकी भी प्राप्ति धर्मसे ही अच्छी तरह सुखपूर्वक होती है, इसलिये धर्मका महत्व उच्चतम है। वास्तवमें इस असार संसारमें धर्मके समान श्रेष्ठ और सच्ची सहायक कोई चीज नहीं है। धर्म ही लोगोंकी विपत्तियोंमें सच्चा सहायक होकर दुःखको दूर करता है, धर्म हो सच्चा मित्र है,
और धर्म ही माता-पिताके समान सच्चा पालक और रक्षक है । संसारके सभी सम्बन्धी सभी पदार्थ इस नश्वर शरीरके साथ यहीं रह जाते हैं, किन्तु धर्म जन्मान्तरमें भी जीवके साथ जाता है और अपने पुण्यप्रभावसे विपत्तिको हटाकर जीवोंको सुख शान्तिका प्रदान करता है। शास्त्रकारोंने भी कहा है कि

Page #34

१६२] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૧ . धनानि भूमौ पशवश्च गोष्ठे भार्या गृहद्वारि जनाः श्मशाने ।
देहश्चितायां परलोकमार्ग धर्मानुगो गच्छति जीव एकः ॥ धन पृथिवी पर पड़े रह जाते हैं, पशु गोष्ठ (पशुस्थान )में रह जाते हैं, स्त्री घरके द्वार पर रह जाती है, लोग (सम्बन्धी) श्मशानमें रह जाते हैं, देह चितामें जल जाता है, ये सबके सब ज्योंके त्यों यहीं रहते हैं लेकिन धर्म परलोकमें भी जीवके साथ जाता है।
इसी तरह धर्मके महत्वको वर्णन करते हुये एक धर्ममर्मज्ञ कवि कहते हैं कि. न जातु कामान्न भयान्न लोभाद् धर्म जहेजीवितस्यापि हेतोः ।
धर्मो नित्यः सुखदुःखे त्वनित्ये जीवो नित्यो हेतुरस्य त्वनित्यः ॥ - कामसे या भयसे वा लोभसे वा जीवनके लिये भी किसी समयमें किसी तरह भी धर्मको नहीं छोड़ना चाहिये, क्योंकि धर्म नित्य है और काम क्रोध लोभ मोह आदिसे उत्पन्न सुख दुःख अनित्य हैं तथा जीव नित्य है यार इस जीवका कारण (कर्मफल) अनित्य है। सारांश यह निकला कि जीव और धर्म ये नित्य हैं और काम क्रोधादिसे उत्पन्न सांसारिक सुख दुःख अनित्य हैं।
(क्रमशः) नडियादके प्रतिमालेखौके स्पष्टीकरणकी कुछ भ्रामक बातें
लेखक:-श्रीयुत अगरचंदजी नाहटा 'श्री जैन सत्य प्रकाश 'के गत अंक (क्रमांक १२५)में नडियादके प्रतिमालेखों के सम्बन्धमें स्पष्टीकरण करते हुए वैद्यजीने कई गलत अनुमान किये हैं उनपर प्रकाश डालना आवश्यक समझकर कुछ संशोधन उपस्थित करता हूं, आशा है उससे गलतफहमियां दूर होंगी।
१. नागेन्द्रगच्छके साथ नागदह ग्राम एवं नागर ज्ञातिका कोई सम्बन्ध नहीं है।
२. सिद्धसेनसूरि सिद्धसेन दिवाकरसे भिन्न प्रतीत होते हैं; इनकी एकताके लिए अन्य प्रमाण अपेक्षित हैं।
३. रुद्रपल्लीय गच्छकी आचार्यपरम्पराका सं. १६८५ तक होने का व भावतिलकसूरि आचार्यका नाम बतलानेका आधार क्या है ? वैद्यजी इस पर प्रकाश डालें ।
४. 'अमरकोश'को आगमगच्छीय अमरसिंहसूरि (सं. १४७५)की कृति बतलाना सर्वथा ऐतिहासिक सत्यसे विपरीत है, 'अमरकोश' बहुत प्राचीन ग्रन्थ है। उसके निर्माता अमरसिंह भिन्न ही हैं।
लेखकका सुमतिनाथ सत्यदेव प्रबन्ध' कहां प्रकाशित है ? ६. श्री श्रीवंशको प्राचीन लिच्छवी उर्फे हैहयवंशसे सम्बन्धित बतलाना भी सही नहीं है। लेखमें निदर्शित श्रीश्रीवंश मेरे नम्र मतानुसार अंचलगच्छके आचार्योंसे सम्बन्धित है एवं १५ वौं शताब्दिसे ही प्रकाशमें आया है, जैसाकि वैद्यजी बतलाते हैं। यह वंश इतना प्राचीन होता तो कहीं तो इसका प्राचीन उल्लेख पाया जाता, पर उसका सर्वथा अभाव है।

Page #35

(Rasीन पानानु अनुसंधान) आराधिता जिना देवा भावतो गुरवोऽपि यः । सावितो जैनधर्म व तेषां मृत्योर्भयं कथम् ? ॥२७॥ पंचापि विषयाल्यकाः कषाया यैर्विरागिभिः । क्षामिताः सकला जीवा भाविता भावनाः शुभाः। जिनागमाः समभ्यस्ताः विधिना गुरुसंनिधौ । तत्प्रधानप्रयोगा ये तेषां मृत्योर्भयं कथम् ।।२९। सत्पात्रेभ्यो दद नानां दानं सब्रह्मचारिणाम् ।तपस्यासाम्ययोगानां तेषां मृत्योर्भयं कथम् ॥३०॥ उद्दिश्यात्मानमाचारसाधनाऽध्यात्ममीरितम् । तत्र निश्चलचित्तानां तेषां मृत्योभयं कथम् ।।३१। धर्मकर्ता गुरुवैद्यः धर्मज्ञो धर्मदेशकः । सदौषधं मोक्षमार्गसाधना ज्ञानपूर्विका ३२॥ पथ्यं सद्भावना योगात् त्रयाणां च प्रणश्यति । भावामयों मिलन्तु मे त्रये एते भवे भवे ।३३।
(युग्मम् ) श्रुताभ्यासो नतिर्देवे सत्कथाचार्यसंगतिः । दोषप्रकाशने मौनं प्रियावागात्मभावना ३४॥ वैराग्यं गुणदृष्टिश्च विंशतिस्थानसेवना । अंतरा उभवेष्वेते संपयन्तां भवे भवे ॥३५॥ अत्मवादादिभिस्तत्वैर्जयति जिनशासनम् । उत्कृष्टं सर्वधर्मेषु साधकाः संतु निर्मलाः ३६। निर्लेपाः पनवजाता अनंता अधुनाङ्गिनः । भवन्ति च भविष्यंति जैनधर्मस्य साधनात् ॥३७॥ जैनधर्मो रत्नतुल्यो धर्माश्चान्ये न तादृशाः । यथार्थकरणं जैने धर्मेऽन्यत्रैव भाषणम् ।३८ जैनधर्मरताः सर्वे भवन्तु सुखिनः सदा । मैत्रीप्रमोदकारुण्यसन्माध्यस्थ्यान्वितास्तथा ।३९। मंगलं तीर्थराजो में मारुदेवप्रभुस्तथा । शांतिनेमिपार्श्ववीराः देवाः कुर्वन्तु मंगलम् 1801 वर्षेऽत्र वैक्रमे श्रेठे निधिनंदनवेन्दुगे । फाल्गुने सितपञ्चम्यां ग्रामे बोटादनामनि ४१॥ नेमिसूरीशशिष्येण कृतेयं पनमूरिणा । लक्ष्मीप्रभस्य विज्ञप्त्या श्रीतत्वामृतभावना (युग्मम्)।४२॥
મુનિ શ્રી હર્ષવિજ્યજીવિરચિત
' શીલની સજઝાય | હઠ-પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રીરમણિકવિજયજી તે બલિએ ભાઈ તે બલિએ, જે વિષય કષાય નવિ છલિઓ છે. ( આંકણી ) સુમતિ રુપતિ સુદ્ધી પરિપાલિ, દોષ મિતાલિસ ટાલ રે; આપિ આપ સરૂપ નિહાલિ, અષ્ટ મહામઃ ગાલિ રે. તે બલિએ, ૧ શીયલ ધારિ કાયા અજુ આલિ, નારી અંગ ન ભાલિ રે; સદ્દગુરૂ આપિ શીખ સંભાલઈ, તે સડી પાપ પખાલઈ રે. તે બલિઓ. ૨ આપિ આપ છતા ગુણ ગાઈ, ગાલઈ દીન વિકૅપિ રે; ઉત્તમ કુલની રીત ન લેપઈ, પુરુષ રમણ તે ઓપિ ૨. તે ખલિઓ. ૩ ઊવટ જાતા જે મન વાલિઈ તપણે તપી કર્મ આલઈ રે; ન્યાય ભણિ જે મારશિ ચાલઈ, મુક્તિ જઈ તે માહાલઈ રે, તે બલિએ. ૪ જે નરનારી વિષય નિવારી, આપિ આપ સંભારી રે, શીલ પાલઈ તેહની બલિહારી, હર્ષવિજય હિતકારિ છે. તે બલિએ. ૫

Page #36
| Shri Jaina Satya Prakasha Regd. No. B. 38) 1 શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ. | 10 દરેકે વસાવવા યોગ્ય : શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશના ત્રણ વિશેષાંક : (1) શ્રી મહાવીર નિર્વાણ વિશેષાંક ભગવાન મહાવીરસ્વામીના જીવન સંબંધી અનેક લેખે થી 'સમૃદ્ધ અ'ક : મૂલ્ય છે આના (ટપાલખર્ચના એકે આને વધું). (2) દીપોત્સવી અંક ભગવાન મહાવીરસ્વામી પછીનાં 1000 વર્ષ પછીનાં સાતસો વર્ષની જૈન છે " ( ઈતિહાસને લગતા લેખાથી સમૃદ્ધ સચિત્ર અક : મૂલ્ય સવા રૂપિયા. ' (5) ક્રમાંક 100 : વિક્રમ–વિશેષાંક : {.' ? : સમ્રાટ વિંક્રમાદિત્ય સંબંધી ઐતિહાસિક ભિન્નભિન્ન લેખોથી છે . | ? સમૃદ્ધ 24 , પાનીના દળદાર સચિત્ર અંક ? મૂલ્ય દાઢ રૂપિયે. . ' શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશના બે વિશિષ્ટ અકા : [1] ક્રમાંક ૪૩-કૌનદર્શનમાં માંસાહાર હોવાના આક્ષેપોના 1 = જવાબરૂપ લેખાથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય ચાર આનાં, } ! | " [2] ક્રમાંક ૪પ-કે, સ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના જીવન સંબંધી છે , અનેક લેખાથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય ત્રણ, આના. ' 3 - કું? (અ) કાચી તથા પાકી ફાઇલ , , , * શ્રી જેન 'સત્ય પર પ્રકાશ ની ત્રીજm, ચોથા, પાંચમા, આઠમા, દસમા વર્ષની કાચી તથા પાકી ફાર્બલ તૈયાર છે. મૂલ્ય દરેકનું ક્રાચીના બે રૂપિયા, પાણીના અઢી રૂપિયા, ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું ત્રિરંગી ચિત્ર ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર શ્રી કનુભાઈ દેસાઈએ દોરેલું સુંદર ચિત્ર. 10''81 ૪”ની ચાઈd, સોનેરી બેડ 2. મૂલ્ય ચાર આના ( ટપાલ ખર્ચને દેઢ આને ). e : " . 2 3: ', - શ્રી જેનલમ ' સત્યપ્રકાશક સમિતિ - શિગશાઈની વાડી, દીકટ અમદાવાદ - - : ' ' સુદ્રકઃ-મગનભાઈ છોટાભાઈ દેસાઈ. શ્રી વીરવિજય પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, સલાપસ ક્રોસરોડ, પ. બા. નં. 6 શ્રી ભક્તિમાર્ગ કાર્યાલય-અમદાવાદ. પ્રકાશક: ચીમનલા એ ગાકાળીદાસ શાહ શ્રી જૈનધર્મ સત્યપ્રકાશક સમિતિ કાર્યાલય, જેથિ ગભાઇની વાડી, ઘી કટા રેગડ- અમદાવાદ. For Private And Personal Use Only