Jain Dharm Prakash 1951 Pustak 067 Ank 12

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 8

અં; ૧૨ મ.]
પર્યુષના પ્રાણ.
૨૫૭
શાભા અને જીવનશક્તિ રહે છે. ઉપરનો ભાગ ગમે તેટલા પાણીથી સિંચાય કે ગમે તેટલા હવા પ્રકાશ આદિ તો તેને લાધતા રહે, છતાં જે અંદરના મૂળિયાં કેહયાં કે એની રસ શોષવાની અને ઉપરના ભાગ સુધી રસ પહેચાડવાની શકિત ન રહી તે ખાતરીથી એ ઉપરનો ભાગ પણ વૃક્ષ મટી જઈ માત્ર સૂંઠ બનવાનો. દ્રવ્ય અને ભાવ એ ધર્મો વચ્ચે પણ કાંઇક આવો જ સંબંધ છે. જે દ્રવ્યધર્મ ભાવધર્મ માંથી બળ મેળવે કે પોષાય તેને ભાવધર્મ સાથે વિરોધ છે જ નહીં, પણ જે દ્રશ્યધર્મ ભાવધર્મના મૂળ વિનાને હોય છે તેને વિરોધ અવશ્યભાવી છે. જીવનમાં અનેક ક્ષણે એવી આવે છે કે જયારે આત્મગત અને સામાજિક ધર્મો વચ્ચે એકની પસંદગીને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે. આ વખતે નબળો માણસ સામાજિક ધર્મ પ્રથાને અનુસરતો રહેશે અને એ જ માર્ગે જવાનું પસંદ કરશે, તેમ કરવા જતાં તે નીતિ, પ્રમાણિકતા, સત્ય અને સરળતાના પાયા ઉપર ઊભેલા ભાવધર્મને જ પણ કરશે; જ્યારે વિરલ એવો કંઇક જ સબળે માણસ ભાવધર્મને જતા કરવાનું જોખમ કદી પણ નહી ખેડે-ભલે એમ કરવા જતાં તેને ગમે તેટલું સહવું પડે.
પજુસણનું કલેવર સામાજિક ધર્મથી અર્થાત્ કાવ્ય ધર્મથી ઘડાયેલું હોય છે, પણ તેને પ્રાણુ અગર તેનું જવાનુભૂત આત્મતત્વ એ તે ભાવધર્મ જ છે. હવે જોવાનું એ રહે છે કે-ત્યારે એ પજુસણુને પ્રાણ એટલે શું ? એને ખરે અર્થ આધ્યાત્મિક જાગૃતિ થાય છે. આધ્યાત્મિક જાગૃતિ પ્રગટે ત્યારે તેને પરિણામે નીચેનાં લક્ષણો અવશ્ય ઉદ્દભવવાના જઃ (૧) માત્ર વર્તમાન અહિક અદ્યતન જીવનમાં જ દષ્ટિમર્યાદાબહ ને રહેતા જીવનદષ્ટિ પિતાના ભૂત અને ભાવી ભણી લંબાય છે. એટલે જીવનદષ્ટિ કાળભેદે ખંડિત ન થતાં ત્રણેય કાળમાં એકતા અનુભવે છે. (૨) એવી જ રીતે પિતાના ચૈતન્યોને બીજા ચિતોથી ભેદ હેવા છતાં બધામાં કઈ એકતાની ગુઢ કડી હોવાનું ભાન પ્રગટે છે.
ભૂતકાળ ગયો તે તે ગમે જ, પણ તેમાંથી પસાર થઈ ચાલ્યા આવતા પિતાના ચૈતન્યનાં ભાન કે શ્રદ્ધાને પરિણામે સૌથી પહેલાં આધ્યાત્મિક જાગૃતિ વખતે પિતામાં રહેલા વિકારો કે દોષનાં બીજે શોધવાની પ્રેરણા જાગે છે. આવી અન્તઃ પ્રેરણા જ વાસનાઓને વેગ પકડતાં રોકે છે. આનું જ નામ ઉપશમ. જ્યાં એક વાર વિકારોનું બળ શમ્યું ત્યાં સારાસારને વિવેક કરવાની કળા પણ પ્રગટવાની. ભવિષ્યમાં પણ મારું અસ્તિત્વ છે જ એવી ચક્કસ માન્યતા બંધાતાં કે તેવું ભાન પ્રગટતાં જ હવે પછીના જીવનમાં અશુદ્ધિ ન આવે તે માટે ચોકિયાત પ્રયત્ન પણ શરૂ થવાને, જે સંવર કહેવાય છે. ઉપશમ, વિવેક અને સંવરની ત્રિપુટી એ પજુસણના આત્માનો એક ભાગ થયો. એનો બીજો ભાગ ઈતર છ સાથેની પિતાની ગુઢ તાદામ્યની કડીના ભાનમાં સમાય છે. મારા પિતાના અને બીજાના ચૈતન્ય વચ્ચે દેખાય છે અગર મનાય છે તે ભેદ કે જુદાઈ નથી જ-એવું ભાન ન થાય ત્યાં લગી ઇતર જીવના દુઃખમાં ભાગીદાર થવાની અને પિતાના સુખમાં બીજાને ભાગીદાર બનાવવાની ધગશ જાગી જ ન શકે. ઇતર સાથે પિતાના ઐકયનું અનુસંધાન એ જ એક એવું આધ્યાત્મિક બળ છે કે જેને લીધે માણસ અનેક બાબતોમાં બીજા સાથેના કરાતા ચકાભેદ ભૂંસી સમાનતાના અનુભવને આનંદ માણે છે. મૈત્રી અને કર એ એવી સમાનતાનાં પાસાં છે.