Jain Dharm Prakash 1951 Pustak 067 Ank 12

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 7

પર્યુષણના પ્રાણુ
–પંડિત સુખલાલજી. ધર્મ બે પ્રકાર છે. પહેલે સામાજિક અને બીજે વ્યક્તિગત. સામાજિક ધર્મના મૂળ અને તેનું મુખ બહાર તરફ હોય છે, જ્યારે વ્યક્તિગત ધર્મનાં મૂળ અને તેનું મુખ અંદરની બાજુએ હોય છે. સામાજિક ધર્મ બહિર્મળ અને બહિર્મુખ એટલા માટે છે કે તે ધર્મ મોટે ભાગે જન્મ સાથે જ પ્રાપ્ત થયેલ અને એક બાળપણથી જ આચરાતો આવે છે. વળી એ ધર્મ સમાજમાં એકબીજાની દેખાદેખીથી પિષાય છે, ભય, લાલચ તેમજ નવી સૂઝનો અભાવ અને કેટલીકવાર નવી સૂઝ હોય છતાં પણ તે પ્રમાણે પગલું ભરવા જેટલી હિંમતનો અભાવ વગેરે કારણે સામાજિક ધર્મના પોષક બને છે. તે તે સમાજમાં પ્રચલિત એવાં ક્રિયાકાંડે, વતનિયમે, તપ અનુષાને અને બીજી ધર્મપ્રથાઓને અનુસરી સામાજિક વ્યક્તિ માટે ભાગે સંતોષ અનુભવે છે. તેને એ પ્રમાણે ન વર્તવામાં સામાજિક ટીકાનો અને મોભામાં ઊણપ આવવાનો પણ ઊંડે ઊંડે ભય હોય છે, માટે ભાગે સામાજિક ધર્મની વ્યાપ્તિ આંખ, કાન અને જીભ સુધી રહે છે, કેમકે સામાજિક ધર્મમાં ઉત્સવનું પ્રાધાન્ય હોય છે અને ઉત્સ તે ધમ્ય ગણાતી એવી બધી જ ઈદ્રિયતર્પક કે મનોરંજક પ્રથાઓ વિના નથી પિતા કે નથી આકર્ષક બનતા.
વ્યકિતગત ધર્મનું સ્વરૂપ સાવ જુદુ છે. તેને ઊગમ જીવન વિશેના વિચારમાં રહેલ છે. આ વિચાર ઉમરનો અમુક પરિપાક માગી જ લે છે. માત્ર શ્વાસોશ્વાસ લેવા
અને શરીર નભાવવું એ જ જીવન છે કે ખરું જીવન તેથી પર છે ? વળી વૈયક્તિક ભિન્ન દેખાતાં જીવનને બીજા જીવન સાથે તાત્ત્વિક અને નૈતિક શો સંબંધ છે? એવા સંબંધને વિકસાવવા અને નિર્મળ કરવાના ઉપાયો છે કે નહીં ? અને હોય તો તે ક્યા ? આવા અનેક પ્રશ્નો જ્યારે એક અથવા બીજી રીતે અંતરમાં ઉદ્ભવે છે અને તેને સંતોષકારક ખુલાસો મેળવ્યા વિના તેમજ તે ખુલાસા પ્રમાણે વર્યા વિના અંદરથી અજંપ અકળાવે છે ત્યારે જ તે વ્યક્તિની ચેતનાના આકાશમાં ધર્મનું પ્રભાત ફૂટે છે. આવું પ્રભાત હંમેશા સામાજિક ધર્મે પ્રથાઓનું દાસ કે અનુગાની જ હોય એમ નથી બનતું, કારણ કે તેમાં નવી સૂઝ સાથે તે પ્રમાણે વર્તવાની અને તેમ કરવા જતાં ઈતરજનોની પ્રશંસા કે નિંદાથી તટસ્થ રહેવાની સ્વતઃ સિદ્ધ હિંમત પણ પ્રગટે છે. આચાર્ય હરિભદ્રસુરિજીએ આ જ અંતરમૂળ અને અંતર્મુખ ધર્મને પ્રતિસ્ત્રોતગામી એટલે કે સામાન્ય લોકપ્રવાહની સામે જો–સામે પૂરે ચાલત-ધર્મ કહેલ છે. તેમણે જે ધર્મને અનુસ્ત્રોતગામી કહેલ છે તે જ સામાજિક ધર્મ છે. વિશેષ પ્રચલિત જેને પરિભાષામાં કહેવું હોય તે એકને “ દ્રવ્યધર્મ અને બીજાને “ભાવધર્મ' કહી શકાય.
દ્રવ્ય અને ભાવ એ બે વચ્ચે હંમેશા વિરોધ જ હોવું જોઈએ એમ સમજવાનું નથી. વૃક્ષના બે ભાગ છેઃ એક જમીનની અંદર અને બીજે જમીન બહાર. બહારને ભાગ હોય છે તેવડો મોટો અંદરનો ભાગ નથી હોત. વળી વડ જેવા વૃક્ષને બહાર વિસ્તાર જેટલો આકર્ષક તેમજ આશ્રયપ્રદ હોય છે તેવો અને તેટલે આકર્ષક કે આશ્રયપ્રદ અંદરને ભાગ નથી લેત એ ખરું, પણ આપણે જાણીએ છીએ કે અંદરનાં મૂળ જીવતાં હેય અને પાર્થિવ રસ થી ઉપરના ભાગને પષતા હેય ત્યાં લગી જ એ વૃક્ષની સર્વ