________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેનોનું અધ્યાત્મશાસ્ત્ર અને નીતિશાસ્ત્ર.
ઉપનિષદ્રના રચનારાઓ જે એક મહાન સત્ય શોધી કાઢવાનું ધારતા હતા અને જે માટે તેઓ વારંવાર આત્મવખાણ કરવામાં તત્પર થઈ જતા હતા તે સત્ય એ તેઓ દર્શાવતા હતા કે સર્વ વસ્તુઓની અંદર રહેલ અને સર્વ વસ્તુઓને ટેકો આપનાર-અવલંબન આપનાર, શારીરિક અને માનસિક સર્વ વસ્તુઓને ટકાવી રાખનાર એક તદન સ્વતંત્ર અને શાશ્વત પુરૂષ છે, કે જે પુરૂષમાં કઈ પણ વખત કશે ફેરફાર થતો નથી, અને અખિલ સૃષ્ટિમાં તેના સદશ બીજી કોઈ વ્યક્તિ નથી. આ સ્વતંત્ર પુરૂષ અને બીજી અસ્તિત્વ ધરાવતી અન્ય વસ્તુઓ વચ્ચે શું સંબંધ છે તે ઉપનિષદકાએ સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવેલ નથી, પણ કોઈપણ જાતના દુરાગ્રહ રહિત-નિષ્પક્ષપાત વાંચક તરત જ કબુલ કરશે કે તેઓ આ દશ્ય જગતેને સત્ય તરીકે સ્વીકારતા હતા. આ દષ્ટિબિંદુ ઉપર વેદાંત ધર્મના જુદા જુદા અનુયાયીઓ જુદા જુદા નિર્ણય ઉપર આવેલા છે, પણ તે બાબત આ સ્થળે ઉપયેગી નહિ હોવાથી અત્રે તેની ઉપર વિશેષ બેલી કાળક્ષેપ કરવાની જરૂર નથી.
આ સ્વતંત્ર અને શાશ્વત્ પુરૂષ-પરમેશ્વરના બ્રાહ્મણ ધર્મના સિદ્ધાંતની વિરૂદ્ધ બુધ શીખવ્યું કે સર્વ વસ્તુઓ નાશવંત છે, ખરેખર બુદ્ધના ભરતી વખતના તેજ શબ્દો હતા કે જે કાંઈ નિપજ્યું છે-ઉત્પન્ન થયું છે તેનો નાશ થ જ જોઈએ. બુદ્ધધર્મના મત પ્રમાણે ખરેખર નાસ્તિકવાદ તે આમવાદ જ છે, એટલે કે સર્વ વસ્તુઓના મૂળ પાયારૂપે એક શાશ્વત પુરૂષ આત્મા–પરમેશ્વર છે તેવી માન્યતા–તે આત્મવાદ તે ખરેખરે નાસ્તિક મત છે. આ સર્વ વસ્તુઓ તે જેમ બુદ્ધ તેને કહે છે તેમ ધર્મ છે, પણ તેની માન્યતા પ્રમાણે જ્યારે કોઈ ધર્મિનું એક શાશ્વત પ્રાણુ જ ન હોય ત્યારે જેના તે ગુણો કહી શકાય તેવા મૂળ વસ્તુના અાવે તે ધર્મો પણ રહેતા નથી-સારાંશ કે ધમિન-એક શાશ્વત પ્રાણીના અભાવે ધર્મો તેના ગુણ પણ હોય જ નહિ તેવી બુદ્ધની માન્યતા હતી.
આ પ્રમાણે બ્રાહ્મણ અને બુદ્ધો પરમેશ્વરના સિદ્ધાંત ઉપર એક બીજાથી તદન વિરૂદ્ધ મત ધરાવતા હતા, કારણ કે બંને જણા તદન જુદીજ દષ્ટિથી તે સવાલ તરફ જતા હતા. બ્રાહ્મણે સશે બુદ્ધિવાદના નિર્ણયો ઉપર જ કાર્ય કરતા હતા, કે જે નિર્ણયાનુસાર તેઓ પરમેશ્વરને શાશ્વત, સ્વતંત્ર, સર્વથી ભિન્ન અને સર્વ સાથે ત૮૫પણે માનતા હતા. આની વિરૂદ્ધ બુદ્ધ લોકે ચાલુ સામાન્ય અનુભવના એકદેશીય શિક્ષણાનુસાર વર્તનારા હતા, જે શિક્ષણ પ્રમાણે સંસારમાંનું અસ્તિત્વ-જન્મ અને મરણ–ઉપજવું અને વિનાશ પામવું તેના કમથી ભરપૂર હતું. બ્રાહાણનો પૂર્વકાલિન મત અને બુદ્ધિનો પછીથી ઉદ્દભવેલે મત, જ્યારે આપણું અંત:કરણને જે પ્રમાણે તે દર્શાવવામાં આવે છે તદનુસાર સ્પષ્ટ રીતે સમજાવવાનું
For Private And Personal Use Only
