________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જેનેનું અધ્યાત્મશાસ્ત્ર અને નીતિશાસ્ત્ર.
૩૬૩
સ્યાદ્વાદ શબ્દને જેના પ્રવચનના એક તુત્યાર્થ વાચી તરીકે વારંવાર વાપરવામાં આવે છે. (દાખલા તરીકે સ્યાદ્વાદ-મંજરી તે નામથી જૈન ફીલોસોફીનો એક બહુજ ઉત્તમ ગ્રંથ પછવાડેના કાળમાં બહાર પાડવામાં આવેલ છે), અને હે. - ભાસ (ખરી દેખાતી બેટી તકરારે ) ની ભુલભુલામણીમાંથી પસાર થવા માટેબહાર નીકળવા માટે એક ખરા રક્ષક સત્ય તરીકે તેને ગણવામાં આવે છે. સ્યાદ્વાદ શબ્દમાં શા શા વિચારોનો સમાવેશ થાય છે તે ટુંકાણમાં આ પ્રમાણે છે. આત્માને
સ્વભાવ કુદરતી રીતે જ અસ્તિત્વમાં રહેવાનો છે, અને જન્મ, સ્થિતિ, અને નાશ ( ઉત્પાદ–વ્યય-ધવ ) ના વિરૂદ્ધતાવાળા ગુણ તેમાં રહેલા છે, તેથી કઈ પણ
જીવંત વસ્તુ માટેનો સિદ્ધાંત કોઈ પણ રીતે આત્માનાં અસ્તિત્વને જ અાવે છે, દાખલા તરીકે કોઈ પણ આત્મા સંબંધીની રચના-દરખાસ્ત એક મત પ્રમાણે સાચી હોય છે, અને તેનીજ વિરૂદ્ધની રચના-દરખાસ્ત બીજા મત પ્રમાણે પણ સાચી હોય છે. આ સિદ્ધાંત પ્રમાણે અધ્યાત્મશાસ્ત્રને સાત સ્વરૂપે વર્ણવવામાં આવ્યા છે, અને તે સર્વમાં સ્યાત શબ્દ આવે છે. દાખલા તરીકે સ્યાદ્ અતિ સર્વ-સ્યાદ્ નાસ્તિ સર્વમ્ સ્યાત્ એટલે લેવું, હોઈ શકે, અને તે “કચિત શબ્દથી સ્પષ્ટ સમજાવી શકાય છે, સ્યાત શબ્દ અહિં અસ્તિના ગુણવાચી છે, અને આત્માના અસ્તિત્વને દશાવે છે. દાખલા તરીકે આપણે એમ કહીએ કે એકકથંચિત્ અસ્તિત્વમાં છે અને કથંચિત્ નથી. એટલે કે જે આપણે તેને ઘટ તરીકે લઈએ તે તદ્રુપે તે અસ્તિત્વમાં છે, અને એક કપડું અથવા તો અન્ય તેવીજ બીજી વસ્તુ તરીકે જે તેના પતિ જોઈએ છે તે રૂપે અસ્તિત્વમાં નથી. ઘટ ઘટ રૂપે અસ્તિત્વમાં છે, પણ એક કપ તરીકે તે અસ્તિત્વમાં નથી જ. તે રૂપે તે અસ્તિત્વમાં હોઈ શકે જ નહિ. ' ઉપલક દષ્ટિએ જોતાં અને વિચાર કરતાં સત્ય તરીકે જણાતા આવા સિદ્ધાંત મૂકવાનું એ કારણ હતું કે આત્મા–પરમાત્મા એકજ છે, અન્ય કે તેના જેવું નથી, સર્વ વસ્તુમાં સર્વત્ર તેજ રહેલ છે એવી વેદાંતની પ્રરૂપણ વિદ્ધ દલીલો મૂકી શકાય-તે પ્રરૂપણાને હાર થઈ શકે. આ પ્રમાણે અન્યોન્ય સંબંધ ધરાવબસ તે વિધાન પણી પાસે થય:-- છે (અરિત) અને નથી (નાસ્તિ ). આવું જ એક સ્ત્રીનું વિધાન છે. તેનું નામ “અવક્તવ્ય” (ન બોલી શકાય તેવું છે કારણ કે અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ (સત્ અને અસત) તે બંને વિધાન તો એકજ કાળે
એક જ વસ્તુ માટે બોલી શકાય છે, અને એકબીજાથી તદન વિરૂધ આવાં વાક્ય-વિધાનોનો સહગ ભાષાના કોઈપણ શબ્દથી બોલી શકતો નથીવર્ણવી શકાતો નથી. જુદી જુદી રીતે જોડાયેલા આ ત્રણ વિધાને જુદા જુદા સાત
For Private And Personal Use Only
