________________ જગતશેઠના ધરની લક્ષ્મી : : [ 109 ] નવાબે એમનું સ્વાગત કર્યું. રાયણયાને પણ નવાબના મુખ ઉપર ગાઢ ચિંતાની રેખાઓ વાંચી. માણસ પિતાના ભૂતકાળને ભૂલી શક્તિ હેત” મુરશીદકુલી-ખાએ કહેવા માંડયું: “તે હું આજે કેટલી મનોવ્યથાથી બચી ગયે હોત ? જ્યારે જ્યારે મને મારી બાળવયનાં, યુવાનીના આનંદ-ઉત્સવ યાદ આવે છે ત્યારે ત્યારે મારી ઉંઘ ઉડી જાય છે. આ નવાબીની સુંવાળી ગાદી પણ કંટકા છાદિત હોય એમ લાગે છે. " નવાબની આંખમાં આછા બાષ્પબિંદુ ભરાઈ આવ્યા. " નામવર! આપ શું કહેવા માગે છે ?" સમવેદના અનુભવતા રાયરાથાન ગળગળા અવાજે બોલ્યા. “કંઈ નહીં. મને જરા વધુ વિચાર કરવા ઘો.” નવાબ પિતાના અંતરમાં જાણે કે કઈ એક ખેવાયેલું પાનું શોધતા હોય તેમ વિચાર કરવા લાગ્યા. અહીં એટલી વાત કહી દેવી જોઈએ કે મુરશીદ-કુલી-ખાં મુસલમાન હોવા છતાં જન્મથી હિંદુ હતો. હિંદુ ધર્મ અને હિંદુ રીત-રિવાજ વિષે એના ચિત્તમાં બહુમાન હતું. હિંદુ આગેવાને એના ખાસ સલાહકાર હતા. મુરશીદ-કુલી-ખાંની ઉદારતા અને વયવહારદક્ષતાથી પ્રસન્ન થઈ દિલ્હીના શહેનશાહે, એને બંગાળના નવાબ તરિકે નીમણુક કરી હતી. બંગાળ-બિહારમાં ચાંચીયાઓનું એ વખતે બહુ બળ હતું. મુરશીદ-કુલી–ખએ એમને જેર કરી નાંખ્યા. પશ્ચિમ બંગાળના કેટલાક રાજકારસ્થાનીઓને પણ
