Gharni Lakshmi

Author(s): Bhimjibhai Harjivanbhai
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032879/1

Page #1
tesses ઘરની લક્ષ્મી લેખક : સુશીલ - પ્ર કા શ કુe, શ્રી જૈન ધ મેં પ્ર સા 2 ક સ ભા ભાવનગર

Page #2
અસ બહેન સેંઘી ગિરધર લગ્નસ્મારક લેખમાળા, મણકે 10 મે. કમ -- ઘરની લક્ષ્મી લે ખાક આ શ્રીયુત્ ભીમજીભાઈ હરજીવન ( સુશીલ) :: છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર જાગ - શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા. ભાવ ન ગ 2 વીર સંવત 2461] : : [ વિક્રમ સંવત 1991 - - - -- -- --- ---- --નાના નાના નાના આનંદ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ-ભાવનગર.

Page #3
15 26 30 37 Y 47 અનુક્રમણિકા. 1 સ્ત્રી કેળવણીને ઉદ્દેશ..... 2 સૌદર્ય. 3 લજજા. 4 વિનય. ... 5 ગંભીરતા. ... 6 સરલતા. 7 આત્મસંતિષ.... 8 પરિશ્રમ. ... 9 સ્નેહ. 10 ધર્મકરણ. ... 11 સતીત્વ. 12 સ્ત્રી જીવનના કેટલાક દોષો. 13 આળસ. 14 વિલાસિતા. . *** 15 સ્વેચ્છાચાર. .. 16 અવ્યવસ્થા. , 17 વાંધા-વચકા.... 18 કુથલી-નિંદા.... 19 ખોટા ખરચ.... ... 20 સાસુ-સસરાની સેવા. ... 21 પતિભક્તિ. 22 શાસ્ત્રીય કથાનક–ચાર પ્રકારની પુત્રવધૂઓ. 23 ઐતિહાસિક કથા-જોધપુરની રાણી. 24 કોટાની રાજકુમારી. ... ... . 25 વિલાસનું પરિણામ. ... ... 26 જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી. ... ... 27 કૃપણુતા નહી, પણ ઉદારતા. .. 50 54 પ૭ 61 ૭ને 77 119

Page #4
>> રસ્તા વ ના આજથી લગભગ બે-એક વરસ ઉપર, શાંતમૂર્તિ-તપસ્વી સન્મિત્ર શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ સાથે વાર્તાલાપ થતાં એમણે એક સ્ત્રીએપયોગી પુસ્તક લખવાની મને પ્રેરણું કરી. સ્ત્રીઓ અને પુરૂષોનાં આજના નવા યુગમાં, જીવનરંગ કેટલા જોરથી પલટાઈ રહ્યાં છે. પ્રાચીન અને અર્વાચીન આદર્શો વચ્ચે કેવું સંઘર્ષણ જામ્યું છે તે વિષે પણ પ્રસંગોપાત કેટલીક વિચાર-વિષયક આપ-લે થઈ. ગતયુગની નારી અને નવયુગની નારીનાં દષ્ટિકોણની તુલના કરતાં મને લાગ્યું કે મહારાજ સૂચવે છે તેવું સ્ત્રીપયોગી પુસ્તક તૈયાર કરવું એ સામાન્ય વાત નથી. પુસ્તક લખવાનું નકકી થતાં, સૌ પહેલાં, મેં એ વિષય ઉપર લખાએલા હિંદી, બંગાળી, ગુજરાતી કેટલાંક પુસ્તકો વાંચવા માંડયા. " ગૃહલક્ષ્મી” નામનું બંગાળી પુસ્તક, એ સર્વમાં મને અધિક ઉપયોગી લાગ્યું. બંગાળમાં એ પુસ્તકને ખૂબ ખૂબ આદર થયો છે અને થોડા જ વખતમાં એને એટલે બધો પ્રચાર થઈ ચૂકયો છે કે પ્રકાશકે પ્રાયઃ એની ચૌદ-પંદર જેટલી આવૃત્તિઓ બહાર પાડી છે. દેશી ભાષામાં આટલો પ્રચાર અહેભાગ્યની વાત ગણાય.

Page #5
મેં એ પુસ્તકને આધારભૂત માની આ પુસ્તકની રૂપરેખા તૈયાર કરી. ગૃહલક્ષ્મીને બદલે ગુજરાતીમાં એ જ જાતનું બીજું પુસ્તક હોવાથી “ઘરની લક્ષ્મી” એવું આ પુસ્તકનું નામ આપ્યું. પરંતુ મારે અહીં એટલી ચોખવટ કરવી જોઈએ કે આ “ઘરની લક્ષ્મી” એ ગૃહલક્ષ્મીને અક્ષરશ: અનુવાદ નથી. બંગાળના અને આપણું સમાજ વચ્ચે કુદરતી રીતે જ ઘણો ફેર છે. એમના સામાજિક પ્રશ્નો અને આપણા સામાજિક પ્રશ્નો ભિન્ન ભિન્ન છે. મેં વિષયો જે કે તેના તે જ રાખ્યા છે, પણ એની નિરૂપણ શેલીને તે સ્વતંત્ર જ રહેવા દીધી છે. એકલાં નિબંધોના વાંચનથી કંટાળો આવે તો તે દૂર કરવા ગ્રંથના અંત ભાગમાં મેં કેટલાક કથાનકે ઉતાર્યા છે. જૈન સમાજમાં આ પુસ્તકનો પ્રચાર થવાનું હોવાથી, જૈન કથા અને જૈન ઈતિહાસ તરફ સહેજ વધુ ઝુકાવ થયો હેય તે તે ક્ષેતવ્ય ગણાવું જોઈએ. એકંદરે, કોઈ એક સંપ્રદાયની ગૃહિણી માટે નહીં, પણ વસ્તુત: સમસ્ત નારી-સમાજને ઉદ્દેશીને જ, નારીજીવનના કેટલાક પ્રશ્નો આ પુસ્તકમાં ચર્ચા છે. કોઈ પણ માતા, બહેન કે પુત્રીને આ ગ્રંથની સહાયથી, થે પણ માર્ગદર્શન મળશે તે લેખક અને પ્રકાશકનો શ્રમ સાર્થક થશે. સુશીલ

Page #6
આ બેનના લગ્ન પ્રસંગના સ્મરણાર્થે તેમના પિતાએ કાઢેલ આ લગ્ન સ્મારકમાળા છપાવવામાં આવે છે, જેને આ 10 મે મણકો છે. જન્મ. સો, બેન મેઘીબેન ગિરધરલાલ લગ્ન. સ'. 1949 ના અસ વર 11 - સ -1964 નામોદ શુદિ પ આનંદ પ્રેસ-ભાવનગર. -

Page #7
_

Page #8
સ્ત્રીકેળવણીનો * પુત્રને પરણવ અને પુત્રવધૂને ઘરને કારભાર સેપ એ દરેક માત-પિતાને મન એક પ્રકારને સંસારને લ્હા ગણાય છે. પુત્ર કમાતે થાય યા ન થાય, પણ વહુ સાસુ-સસરાને અને સગાં-સંબંધીઓને કારભાર ઉપાડી લે તે એમને ઘણો સંતોષ થાય અને નિશ્ચિંતપણે ધર્મકરણી કરી શકે એ દેખીતી વાત છે. ઘરમાં વહુ આવે એટલે માતા-પિતા પિતાને કૃતકૃત્ય માને છે. એની ખાતર પિતાની વહાલામાં વહાલી સંપત્તિને પણ ભારે ભેગ આપે છે. પુત્રને પરણાવવા ખાતર જ મા-બાપ જીવે છે એમ કહીએ તે પણ કઈ ખોટું નથી. એ જે કે એક સાંસારિક વાસના છે તે પણ માતાપિતાના અંતરમાં ઊંડા ઉતરીને તપાસીએ તે ધમમાં ધમી ગણાતા મા-બાપના દિલમાં પણ એ પ્રકારને આશાદીપક જરૂર પ્રકાશ હશે.

Page #9
[2] :: ઘરની લક્ષ્મી પુત્ર-વધૂનું આગમન, પુત્રનાં લગ્ન એ આપણ સંસારગ્રંથમાં એક નવું જ પ્રકરણ ઉઘાડે છે. એ પ્રકરણ પણ કેટલા ઉલ્લાસ અને આનંદ સાથે શરૂ થાય છે ? મા-બાપ પિતાની પાસેની છેલ્લી પાઈ ખરચી નાખે છે; શક્તિનું છેલ્લું રહ્યું હું ટીપું પણ નીચેવે છે. લગ્નનાં ગીતે અને વાઈના મંગલસૂરમાં સંસારનાં આજ સુધીનાં સંતાપ જાણે કે સમાઈ જતાં હોય એમ એમને લાગે છે. મા-બાપનાં મને રથ એ વખતે સફળ બને છે. વૃદ્ધ અવસ્થામાં પુત્ર અને પુત્રવધૂ સે એ પ્રકારની સેવા-શુશ્રુષા કરશે અને પાછલી જીંદગી સુધરી જશે એવી આશાથી એમનાં હૃદય પ્રફુલ્લ બને છે. સાસુ, સસરાની જેમ નણંદ, દીયર, જેઠ, જેઠાણીનાં અંતરમાં પણ એ વખતે આનંદની લ્હેર છૂટે છે. થોડા દિવસમાં જ એ સ્વપ્નસૃષ્ટિ ઉડી જાય છે. કઈ મેટી મહેલાત તૂટી પડી હોય અને ખંડિયેરમાં જીવતા માણસે દબાઈ ગયા હોય એવું કરૂણ દૃશ્ય ખડું થાય છે. અનેક સ્થળે લગ્નની પછી જે કંકાસ-કલેશની હેળી સળગે છે તેની વાળ નિકટનાં સગાં-સંબંધીઓને પણ સ્પર્શે છે. આશાને પ્રકાશ આથમે છે અને એને સ્થાને અધિકાર છવાય છે. વીજળીના ક્ષણિક ચમકારની જેમ લગ્નના લ્હાવાને બધે આનંદ ઉડી જાય છે. કલ્પનાએ સર્જાવેલું સુંદર ચિત્ર એકાએક માટીમાં મળી જાય છે. આર્ય–સંસારના માનવીએ એવા તે શાં પાપ કર્યો હશે કે આવા શ્રાપ ઉતરતા હશે ?

Page #10
ઉદ્દેશ. :: [ ] પુત્રના માતા-પિતાએ, પુત્રના લગ્ન વખતે રાખેલી આશા ઉડી જાય છે. " હવે ઘરને બધે કારભાર પુત્ર અને પુત્રવધૂ ઉપાડી લેશે અને આપણે વખત દેવ-ગુરૂની ભક્તિમાં વીતશે; હવે સુખેથી સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, તીર્થયાત્રા કરશું,” એ પ્રકારના એમના મને રથ બળીને રાખ થઈ જાય છે. એને અદલે સાસુ અને વહુ, માતા અને પુત્ર, પિતા અને પુત્ર વચ્ચે એક અણધાર્યો અને જેને અંત જ ન આવે એ ઝગડે ઉભે થાય છે. એ ઝગડે એમનાં લેહી ને માંસ ચૂસે છે એટલું જ નહીં પણ કહેવતમાં કહ્યું છે તેમ ગેળાનાં પાણી પણ સૂકાય છે. આ દુર્દશાના મૂળ કારણની તપાસ કરીએ તે કેવળ કેળવણુને જ અભાવ, એ સિવાય બીજું કઈ કારણ નહીં કળાય. કન્યાને એના માતા-પિતાને ત્યાં ગૃહ-વ્યવહાર સંબંધી પૂરતી કેળવણી મળતી હોય અથવા તે પતિના ઘેર આવ્યા પછી એવા પ્રકારના સંસ્કાર મળતાં હોય તે આજના જેવી દુઃખમય-કલેશમય સ્થિતિ ઉભી થવા ન પામે. કેઈ પૂછશે કે હવે તે કન્યાઓને કેળવવાના ખૂબખૂબ પ્રયત્ન થાય છે, છતાં એવી દુર્દશા કેમ જોવામાં આવે છે? કેળવાયેલી કન્યાઓ પણ પોતાના સાસરે સૌથી જૂદી પડી ગયેલી હોય એમ કાં દેખાય છે? આ પ્રશ્નને સંતોષકારક નીકાલ આણુ હોય તે સ્ત્રીએની કેળવણી એટલે શું? એ આપણે વિચારવું પડશે. લખતાં-વાંચતા આવડયું એટલે કેળવણી પૂરી થઈ એમ

Page #11
[4] :: ઘરની લક્ષ્મી. આપણામાંના કેટલાકે માની લે છે. કાગળ-પત્ર લખવામાં, બે-ચાર પુસ્તકે ગોખવામાં કે એક-બે પરીક્ષાઓ પસાર કરવામાં જ બધી કેળવણી સમાઈ જતી નથી. સ્ત્રી-કેળવણુને અર્થ તે એ છે કે જેથી સ્ત્રીઓને પોતાના કર્તવ્યનું ભાન થાય. પિતાને ધર્મ સમજાય અને એને અનુસરીને પોતાનાં આચરણમાં પણ એ સંસ્કારને પ્રકાશ સૌને બતાવી શકાય. પરીક્ષા પાસ કરવાથી કે ડાં ગ્રંથના પઠન-પાઠનથી એક કન્યા ભલે પિતાને સુશિક્ષિતા કહેવડાવી શકે, પણ આર્ય–સન્નારીને જે ગૃહલક્ષ્મીના નામથી ઓળખાવવામાં આવે છે એ પદ તે ભાગ્યે જ મેળવી શકે. કેટલીક વાર એ પ્રકારની કેળવણી જ ગૃહ-સંસારના માર્ગમાં કંટક પાથરે છે. પોતાને કેળવાયેલી માનતી કન્યા જ્યારે અભિમાની બને છે ત્યારે તે આસમાજમાં કણાની જેમ ખૂંચે છે. આપણે સમાજ આદર્શ સ્ત્રી વાંછે છે એને બદલે જ્યારે તે પશ્ચિમના કારખાનામાં તૈયાર થયેલી, પશ્ચિમના જ રીતરિવાજનું આંધળું અનુકરણ કરનારી નારી જુએ છે ત્યારે તેમને અનહદ દુઃખ થાય છે. કેળવણીના અભિમાનવાળી, પિતાના સિવાય બીજા બધાને મૂર્ખ માનનારી તે કન્યા સાસરામાં જે જોઈએ તેવો સત્કાર મેળવી શકતી નથી. સગાં-સંબંધીઓની વચમાં સારું સ્થાન મેળવી શકતી નથી. ઘરના માણસોને મન એ એક મેટી–ન સમજાય તેવીઉપાધિરૂપ બની રહે છે. કેળવણી પતે ખરાબ નથી પણ એને દુરૂપયેગ બહુ માઠાં

Page #12
ઉદેશ : : [5] પરિણામ નીપજાવે છે. કેળવણી જ્યારે સ્વચ્છેદને પિષે, નીતિના નિયમેને પણ તિલાંજલી આપે ત્યારે એ કેળવણું સખત નિંદાને પાત્ર બને. આપણુમાં કહેવત છે કે જ્યારે આમ્રવૃક્ષ ફળ ધારણ કરે છે ત્યારે તે ઉંચે જવાને બદલે ઉલટે નીચે નમે છે. સાચી કેળવણી માણસને નમ્ર બનાવે છે. વિનય, નમ્રતા, સંયમ, સેવાભાવ એ સાચી કેળવણીના સૂચક ચિહ્યો છે. અભિમાન, મદ, નિર્લજજતા એ બધાં અપૂર્ણતાનાં લક્ષણે છે. માણસને સંપૂર્ણ બનાવે તે જ કેળવણીની સાર્થક્તા થઈ ગણાય. કેટલીકવાર જેને સારી કેળવાયેલી કન્યા કહી શકીએ, જેણે માતા-પિતા પાસેથી ધર્મના ને નીતિના સારા સંસ્કાર પ્રાપ્ત કર્યા હોય એવી કન્યાને પણ સાસરે આવ્યા પછી આકરી કસોટીમાંથી પસાર થવું પડે છે. એ ગમે તેવી વિનયશીલ, નમ્ર અને સહનશીલ હોય તે પણ તે વગેવાય છે. એવી વેળાએ સંસ્કારી બાળા બીજા કેઈને દેષ કાઢવાને બદલે પિતાના પ્રારબ્ધને દેષ નિહાળે છે અને કર્મનાં ફળ તે ભોગવવાં જ પડે એમ માની પિતે નવાં કર્મ બાંધતી નથી. દરેક વધૂને દરેક સ્થળે સાસુ, સસરા કે જેઠ વિગેરેને પૂરે સંતેષ જ મળે એમ નથી બનતું. મનુષ્યસ્વભાવ બહુ વિચિત્ર વસ્તુ છે. નવવધૂને જુદા જુદા સગાં-સંબંધીઓના જુદા જુદા પ્રકારના સ્વભાવને લીધે ઘણું સહન કરવું પડે છે, પરંતુ એવા પ્રસંગે સંસ્કારી-કેળવાયેલી બાળા પિતાની શાંતિ અને ધીરજને કસોટીએ ચડાવે છે અને એ કસોટીમાં પિતાને શુદ્ધ કંચન રૂપે પૂરવાર કરે છે.

Page #13
[ 5 ] :: ધરની લક્ષ્મી. પુસ્તકેનાં વાંચન કે અધ્યયનથી બધી ઉપયોગી ને સાચી કેળવણી મળી જાય એ અસંભવિત છે. ગૃહવ્યવસ્થા, કેમળતા, મધુરતા, સેવાભાવ એ નારી-સહજ ગુણો છે. એ ગુણે ઉપર જ કુટુંબ-પરિવાર નભે છે. સ્ત્રી-જાતિ બુદ્ધિને વિકાસ બીજી રીતે ભલે ગમે એટલે સાધે, પણ જે તેનામાં ઘરની વ્યવસ્થા જાળવવાને ગુણ ન હોય, મધુર સ્વભાવવડે આસજનને આનંદ તથા શાંતિ પમાડવાની આવડત ન હોય તે બુદ્ધિમતી સ્ત્રી ઘરને પણ સ્મશાન જેવું બનાવી દે છે. આ ન્હાના પુસ્તકમાં સ્ત્રીઓએ ખાસ કરીને કયા કયા ગુણે કેળવવા જોઈએ અને કયા કયા ન્હાના ન્હાના દુર્ગુણેને પણ ત્યાગ કર જોઈએ તે સંક્ષેપમાં બતાવવાને આશય રાખે છે. સ્ત્રીશિક્ષાને એમાં સંપૂર્ણ સમાવેશ થતે હેવાને અમે દાવે નથી કરતાં, છતાં આછું દિગદર્શન તે આમાંથી જરૂર મળી રહેશે એવી આશા રાખીએ છીએ.

Page #14
સૌન્દર્ય સૌદર્ય સ્ત્રી જાતિને સ્વભાવતઃ વર્યું છે. સ્ત્રીના સૌંદર્યનું વર્ણન કરવામાં કવિઓએ ઉપમા અને અલંકારને ખર્ચ કરતાં પાછું વાળીને જોયું નથી. મહાનું યુધ્ધો અને ભયંકર રાજકાંતિઓમાં પણ હેટે ભાગે સોંદર્યવતી સ્ત્રીઓ જ નિમિત્તરૂપ બની છે. - પ્રાણી માત્ર સૌદર્ય તરફ ખેંચાય છે. એને અર્થ એ છે કે સૌને સારું જ ગમે છે. પણ સૌદર્ય માત્ર શરીરની ચામડીમાં, ઉજળા વસ્ત્રોમાં કે ઝગઝગાટ મારતાં આભૂષણોમાં જ સમાયું છે એમ માનનાર મેટી ભૂલ કરે છે. એ સૌંદર્ય ક્ષણિક છે, ખીલતાની સાથે જ એ. કરમાવા લાગે છે. એ કૃત્રિમ છે. એનું અભિમાન અધઃપાત તરફ લઈ જાય છે. સાચું અને સ્થાયી સૌદર્ય આત્માની અંદર છે. આત્મા

Page #15
[8] :: ઘરની લક્ષ્મી. પિતે જ અનંત સૌદર્યનું ધામ છે. એ પોતે સુદંર છે એટલે જ જ્યાં જ્યાં સુંદરતા જણાય છે ત્યાં ત્યાં તે આકર્ષાય છે. કેટલીકવાર વિલાસિતા તેમજ બહારની ટાપટીપને સૌંદર્ય માની લેવામાં આવે છે. મુલાયમ વસ્ત્રો પહેરવાથી, મહે ઉપર વિલાયતી પાઉડર છાંટવાથી કે હીરા-મોતીના ઘરેણાં પહેરવાથી પિત્ત બહુ સુંદર દેખાશે એમ કેટલીક સ્ત્રીઓ માને છે. આ માન્યતા સાવ બેટી છે. એ ટાપટીપ એક પ્રકારને વિલાસ છે. સાદાઈમાં જે શોભા અને ભવ્યતા છે તે વિલાસથી હણાય છે. ઉછીના માગી લીધેલાં નાણાં એ જેમ આપણી પિતાની મિલકત નથી તેમ ટાપટીપ કે વિલાસિતા એ સ્વાભાવિક સૌદર્ય નથી. ઉછીનાં નાણું કરજના નામથી જ ઓળખાય છે. કરજને જે માણસને કચરી મારે છે. તે જ પ્રમાણે ટાપટીપ કે કૃત્રિમ શૃંગાર, સ્ત્રીના સમય અને દ્રવ્યને પણ વ્યર્થ બનાવી દે છે. જેને આત્મા નિર્મળ હોય, જેનું હૃદય સંસ્કારી હોય, જેનું મન અરીસા જેવું ઉજવળ હોય તે અતિ સામાન્ય વસ્ત્રમાં, વગર અલંકારે પણ દીપી નીકળે છે. પરંતુ આ પ્રકારનું સૌદર્ય જોવાની દ્રષ્ટિ સૌની પાસે નથી હૈતી. કન્યા કેવી સુંદર છે? એમ કન્યાની પસંદગી કરતી વખતે જ પૂછાય છે. કન્યા પરણીને સાસરે આવે છે ત્યારે પણ તે કેટલી સુંદર છે એ જેવા આસપાસની સ્ત્રીઓ એકઠી થાય છે. એ બધાં આત્માનું સૌદય જોઈ શકતા નથી, તેઓ

Page #16
સૌન્દર્ય : : - | [ 9] તે દેહના રંગ અને બોલવા-ચાલવાની ઢબ જોઈને જ પિતાને અભિપ્રાય બાંધે છે. ગુણની પરીક્ષા થાય તે પહેલાં જ નવવધૂને પિતાના સોંદર્યની પરીક્ષામાંથી પાસ થવું પડે છે. એટલા માટે વિવાહિતા કે અવિવાહિતા કન્યાએ પણ વસ્ત્રની પસંદગી અને પહેરવાની ઢબ વિગેરેમાં પૂરૂં લક્ષ આપવું જોઈએ. એમાં કળા ભલે હોય, પણ કૃત્રિમતા ન હેવી જોઈએ. કૃત્રિમતા માણસને છેતરે છે અને એ છેતરપીંડી આખરે ઉઘાડી પડી જાય છે. સાદાઈ સાથે વસ્ત્ર પહેરવાની અને નમ્રતાપૂર્વક બેલવા-ચાલવાની જે તમે કળા કેળવી હશે તે એથી તમારી આસપાસના સગાં-સંબંધીઓનું પણ સારૂં મને રંજન કરી શકશે. સુંદર દેખાવું તે કરતાં સુંદર બનવું એ વધુ શ્રેષ્ઠ છે. પિતાના શરીરના રંગ કે પિતાના દેહના બાંધાને કોઈ બદલાવી શકતું નથી. એ વિષે અભિમાન કે અફસેસ કરે એ કેવળ નકામું છે. કલ્પના કરે કે એક સ્ત્રી ઘણું સુંદર છે. એના શરીરને રંગ ગીર છે. એના વિશાળ વયન અને નમણું નાક ચિત્રકાર જુઓ તે એક સરસ ચિત્ર તૈયાર કરવા ભાગ્યશાળી બને. બહારની બધી સૌદય-સામગ્રી હેવા છતાં એ સ્ત્રી જે અવિનયી, ઉદ્ધત અને સ્વભાવે કર્કશા જેવી હોય તે એ શરીરની સુંદરતા શું કામની? એ પિતાના સગાં-સંબંધીઓમાં

Page #17
[ 10 ] : : ઘરની લક્ષ્મી અળખામણી જ લાગવાની. એટલે જ અમે કહીએ છીએ કે શરીરનું સૌદર્ય એ કંઈ સર્વસ્વ નથી. એ જ પ્રમાણે બીજી પણ એક કલ્પના કરે કે એક સ્ત્રી રંગે શ્યામ છે, શરીરને બાંધે પણ જે જોઈએ તે નથી; છતાં એ વિનયી છે, ઉલ્લાસવતી છે, સેવાભાવી છે અને દુઃખ માત્રને ઘેળીને પી જવાની શક્તિ ધરાવે છે. આવી સ્ત્રી રૂપવતી ન હોવા છતાં સૌ કેઈના આદરને પાત્ર બને છે. તેના તરફ બધા સન્માનથી નજરે નિહાળે છે. તમારા અંતઃકરણમાં જે પવિત્રતા, સદાચારને વાસ હશે તે તમે તમારા શરીરના અણુએ અણુમાં એ પવિત્રતા, પ્રકાશના કિરણની જેમ પ્રકટી નીકળશે; પણ તમારું અંતઃકરણ જે મલીન હશે તે તમારા સુંદર દેહને એ મલીન બનાવી મૂકશે. હંમેશા સારા વિચાર કરવા, ધર્મ અને નીતિના સૂત્રે સંભારવા અને સેવાભાવને ખીલવે એ પરમ સૌદર્યને પિતાને વિષે આમંત્રણ આપવા બરાબર છે. શીલ જેવું બીજું સૌદર્ય નથી એ સિદ્ધાંતમાં એક અક્ષર પણ ખેટ નથી. સુંદર સ્વભાવ, નિર્મલ ચારિત્ર પાસે દુનિયાનાં કીમતીમાં કીમતી આભૂષણે પણ સાવ નિસ્તેજ લાગે છે. શીલના પ્રકાશ પાસે હીરા–મેતી–સુવર્ણને ઝગઝગાટ સૂર્ય આગળ નાચતા આગીયા જે ફિકકે દેખાય છે. તમે જે ખરેખર જ સુંદર બનવા માગતા હે તે તમારે

Page #18
સૌન્દર્ય. : : [ 11 ] અંત:કરણને ખૂબ કેળવવું જોઈએ. સ્વચ્છ મન, દેહની મારફતે પિતાને પ્રભાવ બતાવે છે. ભલે તમે સ્નાન આદિથી શરીરને સાપ રાખે, વસ્ત્રો વિગેરેનું ધ્યાન રાખે, પણ સગુણમાંથી સાચું સૌંદર્ય પ્રકટે છે એ વાત ન ભૂલશે. અંતઃકરણના સૌંદર્ય સાથે જે તમે બાહ્ય સૌદર્યને સંબંધ છેડી શકશે તે એ સંયુક્ત સૌંદર્ય એક દેવદુર્લલા વસ્તુ બનશે. કેટલીક સ્ત્રીઓ બાહ્ય અલંકાર અર્થે ગાંડી-ઘેલી બને છે તે વળી કેટલીક સ્ત્રીઓ આરોગ્ય, સ્વચ્છતા, વ્યવસ્થા તરફ બેદરકાર રહે છે. આ બન્ને દેષ ટાળવાને પ્રયત્ન કરજે. એટલે કે અંતઃકરણને હંમેશા સારા વિચારોથી ભરજે અને બીજી તરફ તમારા આચાર, વહેવાર અને રહેણીમાં પણ સ્વચ્છતા અને પવિત્રતા તેમજ વિવેક પગલે પગલે દેખાય એ ઉદ્યમ કરજે. આટલું કરી શકશે તે એક નવવધૂ તરિકે તમે સૌને સારો ચાહ મેળવી શકશે.

Page #19
લજજા - લજજાથી નમ્ર બનેલી નારી, કાચને મનાઈ છે. એ “ઉપરથી લજા એ સ્ત્રી-જાતિને માટે કેટલી સહજ અને આકર્ષક છે તેની કલ્પના થઈ શકશે. નવવધૂના બીજા ગુણ હાર આવે તે પહેલાં તે કેટલી લજ્જાળુ-શરમાળ છે એ આપોઆપ દેખાઈ આવે છે. સવારના સૂર્યકિરણ જેમ શાંત અને સુકુમાર જણાય છે તેમ લજાશીલા રમણ પણ પિતાની ગંભીરતા અને સુકુમારતાને અંગે બહુ પ્રીતિપાત્ર બને છે. શરમાળપણું અસુંદરને પણ સુંદર બનાવે છે અને નિર્લજ્જતા સુંદરતાને પણ ભરખી જાય છે–નષ્ટ કરે છે. લજા એ એક પ્રકારનું આછું-પાતળું વસ્ત્ર છે. એ અદશ્ય વસ્ત્ર સ્ત્રીનાં વચન અને વહેવારમાં અપૂર્વ લાવણ્ય ભરે છે. રૂપવતી સુંદરી પણ લજજા વગરની હેય તે તે મલીન અને શાહીન બને છે. કેટલીક સ્ત્રીઓ આ લજજાગુણની મહત્તા ઉપગિતા બરાબર સમજી શકતી નથી. લજા સ્ત્રી-જાતિનું ગૌરવ છે

Page #20
લm : : [ 17 ] એ વાત ભૂલી જાય છે. ગમે એની સાથે, ગમે ત્યાં, ગમે તે. વિદ કરે એને કેટલીક સ્ત્રીઓ સ્વતંત્રતા સમજી લે છે. તે એમ માને છે કે પુરૂષની જેમ છૂટથી બોલવા-ચાલવાથી લેકે પિતાને હુંશિયાર અથવા ડહાપણદાર સમજશે, પણ એ માન્યતા અમારા માનવા મુજબ બરાબર નથી. લજજાને લીધે જ સ્ત્રીની વાણું મૃદુ બને છે અને એને લીધે જ પિતાના આસમંડળમાં તે અધિક આદરણીય ગણાય છે. શરમાળ સ્ત્રીની મર્યાદા સી કે પાળે છે, એથી ઉલટ જે સ્ત્રી પિતાને સ્વતંત્ર મનાવવા ચપળતા દાખવે છે તે પિતાનું માન હાથે કરીને ગુમાવી દે છે. ગામડાની કન્યા ભલે એક અક્ષર પણ ન ભણી હોય, પરંતુ જે તે લજજાગુણવાળી હશે તે પિતાની મેળે જ ભક્તિ અને સદ્ભાવ મેળવશે. ભણેલી-ચપળ કન્યા લજાને અનાદર કરી–તેને ભેગ આપ્યા પછી, એ સદ્ભાગ્ય ભાગ્યે જ મેળવી શકે છે. પરન્તુ અહીં એક વાત યાદ રાખવી. વધારા પડતી ટી) શરમ એ પણ એક ભયંકર વસ્તુ છે. શરમને લીધે તમે યથાર્થ વાત પણ ન કહી શકે, શરમને લીધે તમે તમારાં કર્તવ્ય ચૂકે અથવા તે શરમને લીધે તમે પુણ્યપ્રકોપ પણ ન બતાવી શકે તે જે લજજા તમારૂં ગૌરવ છે તે જ લજજા તમને પતન તરફ તાણ જાય. કોઈ વાર નવવધુ અતિશય શરમાળપણુને લીધે પિતાના પતિની પૂરી સેવા પણ કરી શકતી નથી, તેમજ પિતાના મનેભાવ પણ પૂરેપૂરા રજુ કરી શકતી નથી. આવી શરમ

Page #21
[ 14 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. અમંગળરૂપ છે. શરમને લીધે તમારા કર્તવ્યમાં કઈ પણ પ્રકારની ક્ષતિ ન આવવી જોઈએ. અજાણ્યા માણસ સાથે વધુ પડતી છૂટ ન લેવી. કેટલીક સ્ત્રીઓ પોતાના સાસુ-સસરા સાથેના વહેવારમાં તે બહુ જ શરમાળપણું બતાવે છે, પણ બહારનાં માણસો સાથે ઘણું છૂટ લે છે. આ ઠીક ન ગણાય, ઘરનાં આપ્તજને સાથે તમે થોડીઘણી છૂટ લઈ શકે પરંતુ હારનાં માણસો જોડે જ્યારે વહેવાર કરે ત્યારે તમારે તમારી લજજા, મર્યાદા બરાબર પાળવી જોઈએ. પતિ પાસે અતિશય લજજાશીલતા બતાવવામાં કેટલીક સ્ત્રીઓ પિતાનું મહત્વ માને છે પણ એ એક પ્રકારની અજ્ઞાનતા છે. પતિ અને પત્ની બને જુદા જુદા હોવા છતાં વસ્તુતઃ એક જ ગણાય છે. પરસ્પરમાં સ્નેહ, શ્રદ્ધા અને સરલતા હોય તે જ એ ગૃહ-સંસાર સુખમય નીવડે. સાસુ-સસરા તથા જેઠ-જેઠાણી વિગેરે સાથે જે સ્ત્રી નિર્લજપણે કજીયા-કંકાસ કરે છે અને સ્વામી પાસે પોતાના હદયના ભાવ છૂપાવે છે તેને શરમાળ સ્ત્રી કહી શકાય નહીં. એ શરમાળપણું એક ટૅગ ગણાય છે. ઢોંગ અથવા પેટે દેખાવ આખરે તે દુઃખદાયક જ બની રહે છે. લજાશીલતાને બરાબર જાળ પણ એને દુરૂપયેગ ન કરે એ જ નવવધૂઓને અમારો ઉપદેશ છે.

Page #22
વિનય - લજાની જેમ વિનય પણ સ્ત્રી જાતિનું એક આભૂષણ છે. સ્વાભાવિક લજજા અને વિનયની તુલનામાં, સંસારનાં કીમતીમાં કીમતી હીરા અને રત્નજડિત અલંકાર પણ ફીક્કનિસ્તેજ પડી જાય છે. - સ્ત્રી જાતિને કેમળતા વરી છે. પુરૂષ સ્વભાવતઃ કઠેર હોય છે. લજજા, વિનય, પ્રેમ, મમતા, સ્નેહ એ બધી લાગણીઓ કિમળતામાંથી જ જન્મે છે. પુરૂષ ભારે બહાદૂરી સાથે મહેટાં યુદ્ધો લડી શકશે, દુશમનને પિતાના બાહુબળથી વશીભૂત કરી શકશે, પ્રખર બુદ્ધિબળથી તે મોટી સભાઓમાં પિતાને કીર્તિદેવજ ફરકાવી શકશે, સ્ત્રી ભાગ્યે જ એ પ્રબળ પ્રતાપ બતાવી શકે છે. એ તે પિતાની લજજા, વિનય, સેવા અને સુશ્રષા જેવા કેમળ ગુણવડે જન્મવેરીનું-કૂર કસાઈનું પણ કાળજું પીગળાવી શકે છે. પુરૂષમાં જે તેજ, બળ, પરાક્રમ, સાહસ ન હોય તે એની બહુ કીંમત નથી અંકાતી, એ જ

Page #23
[16] :: ઘરની લક્ષ્મી. પ્રમાણે જે સ્ત્રીમાં વિનય, લજજા, સ્નેહ, મમતા વિગેરે ન હોય તે એ પિતાના જીવનને ઉજાળી શકતી નથી. કેમળતાને ગુણ સ્ત્રીઓને કેઈની પાસે શીખવા જવાની જરૂર નથી. એના સ્વભાવમાં જ એ વણાઈ ગયે હોય છે. માત્ર એને ખીલવવે. જોઈએ. કેટલીકવાર માટીમાં વાવેલું બીજ પૂરતું પિષણ નહીં મળવાથી અંદર ને અંદર જ સડી જાય છે તેમ એ કેમળતાનું બીજ તમારી તરફના પિષણના અભાવે અંદર ને અંદર કરમાઈ ન જાય એ પ્રત્યેક કુમારિકાઓ તેમજ સ્ત્રીએ જોવું જોઈએ. ખરેખર જ જે તમે ઘરની લક્ષ્મી બનવા માગતા હો તો ભૂલેચૂકે પણ તમે કેઈની સાથે કઠેરતાથી ન વર્તશે. સ્ત્રીજાતિની વાણું અને વહેવાર હમેશાં કેમળ જ હોય છે. એમાં કોરતાની કાંકરી આવી જાય તે એ કેઈને પણ ખૂચ્યા વિના ન રહે. પરંતુ એ ઉપરથી તમારામાં પુણ્યપ્રકોપ જ ન હોય એમ માની લેવાનું નથી. જ્યારે કઈ દુષ્ટ કે દગાખોરની સામે સ્ત્રી જાતિને ઝૂઝવાને પ્રસંગ આવે છે ત્યારે અબળા પણ વીરાંગના બને છે. એવે ટાણે કે પુણ્યકેપનું રૂપ ધારણ કરે છે. આર્ય રમણીઓએ કેવા કઠિન સગોમાં પિતાના શિયલની રક્ષા કરી છે અને પિતાના પતિ કે પુત્ર ઉપર આપત્તિ આવતાં કેવી રણવીરતા બતાવી છે તેનાં અસંખ્ય ઉદાહરણે આપણા ઈતિહાસમાં છે. જે સ્ત્રી સામાન્ય સ્થિતિમાં વિનય, લજજા આદિ ગુણોને કેળવી જાણે છે તે જ સ્ત્રી આફતના અવસરે સાહસિકતા અને નિયતા પણ બતાવી શકે છે. સંયમથી શક્તિ વધે છે. વિનય પણ એક પ્રકારને સંયમ

Page #24
વિનયઃ : [ 17 ] છે. વાતવાતમાં કઠોરતા અને ઉદ્ધતતા બતાવવાથી સંયમની સાથે સ્વાભાવિક શક્તિ પણ ખરચાઈ જાય છે. કેટલીક સ્ત્રીઓ હોટે અવાજે લડવું-ઝગડવું એમાં પિતાની મેટાઈ માને છે, પણ એ બેટી સમજણ છે. સ્ત્રી ગમે એટલી બનાવટ કરે પણ એ પુરૂષ બની શકે નહીં. પુરૂષની જેમ વર્તવાથી એનું સ્ત્રીત્વ પણ નષ્ટ થાય છે. લાકડામાં–બળતણ માત્રમાં અગ્નિ છુપાયેલું હોય છે, પણ જ્યાં સુધી સીધી રીતે અગ્નિને સ્પર્શ નથી થતું ત્યાં સુધી એ લાકડું સળગતું નથી. પુણ્યપ્રકોપને અગ્નિ પ્રાણી માત્રમાં હવે જોઈએ અને હેય છે પણ ખરે, પરંતુ વિનય અને લજજાથી એ ઢંકાયેલું રહેવું જોઈએ. જુલમ કે અત્યાચાર જેવા કેઈ નિમિત્તે જ એમાંથી ભડકે ઉઠ જોઈએ. જે સ્ત્રી વગર કારણે લીલાં લાકડાં કે છાણની જેમ હમેશા ધુંધવાયેલી જ રહે છે તે પિતાની આસપાસ ઉજળું વાતાવરણ પેદા કરી શકતી નથી. એના પ્રત્યે કોઈને સ્નેહ કે આદરભાવ ઉપજતું નથી. તમારામાં બુદ્ધિબળ હોય, મનોબળ હોય એટલું જ નહીં પણ ન્હાના નોકર-ચાકર પાસે તમારે જરા સખતપણે કામ લેવું પડે એ સમજી શકાય, પરંતુ એ વખતે પણ સંયમ અને વિનયની મર્યાદા ન ભૂલાવી જોઈએ. પુરૂષ કદાચ કઠેર અને તે તે સંતવ્ય ગણાય, કારણ કે એ વસ્તુ એના સ્વભાવમાં

Page #25
[ 18 ] :: ઘરની લક્ષ્મી હોય છે. સ્ત્રીને એવી કરતા શોભા દેતી નથી. તમારી સલાહમાં અને તમારા આદેશમાં પણ કમળભાવની જ મધુરતા રહેવી જોઈએ. ઘરના જયેષ્ઠ અને વડિલો પ્રત્યે તમે વિનયથી વર્તજે. આશ્રિત કે સ્વજને તરફ પણ અમીની નજરે જ જોશે. ધાકધમકીથી કે કડવાં વચનેથી જે કાર્ય નથી સધાતું તે તમે સ્નેહ અને મમતાથી સરસ રીતે સાધી શકશે. સ્ત્રીના એક માત્ર આંસુએ સંસારમાં કેટલી ઉથલપાથલ કરી છે? તમારા સંયમમાં, તમારા સ્નેહમાં જે બળ છે તેની પાસે મોટા લશ્કરે પણ કંઈ બીસાતમાં નથી.

Page #26
ગંભીરતા નારી જાતિ બહુ ચંચળ સ્વભાવની હોય છે એ એમની ઉપર કેટલાકે આક્ષેપ મૂકે છે, પણ એ વાત બરાબર નથી. ઘણું ગૃહલક્ષમીઓ ગંભીરપણે એવો વહેવાર કરે છે કે એમને માટે આપણને માન ઉપજ્યા વિના ન રહે. કેટલીકવાર ગંભીરતાના ગુણ બરાબર ન સમજાયા હોય અને એને લીધે ગંભીરતા કેળવાઈ ન હોય એમ પણ બને. ચંચળતા અને ગંભીરતા એક-બીજાથી વિરૂદ્ધ ગુણ છે. મન ચંચળ હોય છે ત્યારે તે શાંતપણે–સ્થિરપણે કઈ વાતને પૂરતો વિચાર કરી શકતું નથી. પવનમાં જેમ ધજાને છેડે ફરક્યા કરે છે તેમ સ્ત્રી કે પુરૂષનું મન પણ જે ચંચળ જ રહે તે તેઓ કઈ પ્રકારને નિશ્ચય ન કરી શકે અને એથી કરીને એમનાં મન પણ ચિંતાતુર તથા વ્યગ્ર રહે. તેઓ પિતાને કે બીજા કેઈને સંતોષ આપી શકે નહીં. માસામાં ન્હાની ન્હાની નદીઓ જ્યારે પાણીથી ઉભરાય છે ત્યારે તે ચંચળ બને છે. જાણે કે પિતાને આ વાવ કાયમને માટે રહેવાનું હોય એમ ધારી ઉદ્ધતાઈ ધારણ કરે છે, પરંતુ એ

Page #27
[ 20 ] :: ઘરની લક્ષ્મી. વૈભવ વધુ વખત નથી ટકતે. એથી ઉલટું સાગરમાં ગમે એટલે પાણીને પ્રવાહ ઠલવાય તે પણ તે ગંભીર જ રહે છે. એ ગંભીર છે એટલે જ એની સ્તુતિ થાય છે, અને એ પિતાની મર્યાદા નથી છોડતે એટલે જ એ સંસારની અનેક પ્રકારની સેવાઓ કરી શકે છે. છીછરી નદીના જેવું નહીં, પણ સાગર જેવો ગંભીર સ્વભાવ કેળવજે. સાગર પિતે સઘળાં કષ્ટ સહન કરીને સંસારને તે કીમતી મતીઓ જ અર્પે છે. ઘરની લક્ષ્મી પણ ઘરનાં સઘળાં સંતાપ મુંગે મહેઠે વેઠી લઈને શાંતિ અને આનંદને છંટકાવ કરે છે. તમે એવી રીતે વર્તતા છે કે જેથી કેઇને માઠું લાગવાને પ્રસંગ સરખો પણ ન મળે, તમે એવી મર્યાદાથી રહેતા હો કે કેઈને પણ તમારી નિંદા કરવાનું ન સૂઝે અને છતાં એમ બને કે તમારી ઉપર કવચિત્ કડવાં વચન નેની વર્ષા થાય અથવા તે તમારે વિષે ગેરસમજ પણ ફેલાય. આવા પ્રસંગે તમારી ગંભીરતાની ખરી કસેટી થાય છે. શાંતિથી એ બધું સહન કરશે તો આજે નહીં તે બે દિવસ પછી પણ એ આફતનું વાદળ વીખરાશે અને તમને પિતાને કેઈ પ્રકારની ઝાંખપ નહીં લાગે. ગંભીરતા એ સંસ્કારનું ફળ છે. તમે ભલે ગમે એટલા સારા સંસ્કાર મેળવ્યા હોય, તમે ભલે સારા કેળવાયેલાં છે તે પણ જે તમારામાં ગંભીરતાને ગુણ નહીં આવ્યા હેય તે સંસ્કાર અને કેળવણીની કઈ જ કીમત નહીં રહે. અક્ષરજ્ઞાન જેને નથી એવી સ્ત્રીઓ ગંભીરતાને લીધે પિતાની

Page #28
ગંભીરતા : : [ 21 ] સારી છાપ પાડે છે. એમનાં માન-મર્યાદા બરાબર સચવાય છે. તમે જે તમારું સ્થાન ટકાવી રાખવા માગતા હો તે તમારે જેમ બને તેમ ગંભીર બનવું જોઈએ. | સ્વભાવે જે ગંભીર છે તે સ્ત્રી એકદમ અકળાઈ કે ઉશ્કેરાઈ જતી નથી. ગંભીરતા બુદ્ધિને સ્થિર કરે છે. દુઃખના સમયમાં પણ એ પિતાની સહિસલામતીને માર્ગ શોધી કાઢે છે. ચંચળ સ્વભાવવાળી સ્ત્રી પિતે મુંઝાય છે અને સાથે બીજાઓને પણ મુંઝવે છે. ફાવે એમ બેલી નાંખવું અથવા કેઈને બૂરૂં લગાડવું એ ગૃહલક્ષ્મીને ન શોભે. તમે તે ઘરની શોભારૂપ છે. બીજાઓએ કરેલી ભૂલ સુધારવી અને સંસાર-રથને સીધી રીતે ચલાવો એ તમારૂં કર્તવ્ય છે. કઈ પણ કહેવાને અવસર આવે ત્યારે ગંભીરપણે, તમારે શું કહેવાનું છે તેને વિચાર કરજે. કહેવાનું હોય તે થોડા પણ મધુર શબ્દોમાં પ્રકટ કરજે. જે સ્ત્રી પોતાની વાણું ઉપર કાબૂ રાખે છે તેના ચેડા શબ્દો પણ ઘણું અસરકારક નીવડે છે. બહુ બેલ બોલ કરનારી સ્ત્રીનું વજન ઘટી જાય છે. તે કદાચ કેળવાયેલી હેય તે પણ ગંભીરતાનો અભાવે એ અણઘડ જ મનાય છે. ગંભીરતાને ગુણ કેળવશે તે તમારું મન પણ શાંત રહેશે. સ્વચ્છ પાણીમાં ચંદ્રનું પ્રતિબિંબ ઝળહળી ઉઠે તેમ તમારા શાંત મનમાં શુદ્ધ વિચારના પ્રતિબિંબ ઝળકશે. તમારા પ્રત્યે સૌ કેઈ સન્માનની લાગણી બતાવશે. ખરેખર જ તમે ઘરની લક્ષ્મીરૂપ છે એમ તમારા વડીલે અને મુરબ્બીઓ પણ મુક્તકંઠે કહેશે.

Page #29
સરીતા સ્ત્રી એટલે જ નરી સરળતા. એને ભાગ્યે જ કંઈ છુપાવવા જેવું હોય છે. એને કઈ દિવસ બનાવટી વાત કરવાની જરૂર નથી હોતી. સ્ત્રીની નરી સરળતા એ એના આત્માને શુદ્ધ પ્રકાશ છે. ધારે કે તમારે બે બહેનપણું હોય. એકને વાતવાતમાં અતિશયોક્તિ કરવાની ટેવ હોય અને બીજી સરળતાની મૂર્તિ જેવી હોય તો તમે તમારાં સુખ-દુઃખના ઉભરા કેની પાસે ઠલવશે? જે સરળ બહેનપણી છે તે તમને શાંતિથી સાંભળશે અને સાચે રાહ બતાવશે, તમારા દુઃખમાં ભાગ લેશે; પરંતુ જે બહેનપણું વકે છે, પેટમાં જુદું ને જીભમાં જુદું રાખે છે તે તે તમારી પાસેથી સાંભળેલી વાતમાં ખૂબ મીઠુંમરચું ભેળવી લેકેમાં તેને પ્રચાર કરશે અને તમારા દુઃખમાં ભાગ લેવાને બદલે ઉલટું નવું દુઃખ ઉભું કરશે. એ જ પ્રમાણે ધારો કે તમને તમારા પતિ કે સાસુ કંઈ વાત કહે અને તમે એને ખેટે અર્થ કરે અથવા તે એ વાતમાં બીજી બે વાતે ભેળવી એને પ્રચાર કરે તે પતિ, સાસુ કે બીજા સગાં-સંબંધીઓને કેવું માઠું લાગે ? એમને કેટલું શરમાવું પડે?

Page #30
સરળતા : : [ 23 ] તમે પોતે સરળ હશે તે તમે સીધી સારી વાતને બે અર્થ નહીં કરે, અને એથી કરીને ઘણી નકામી ઉપાધિઓમાંથી બચી જશે. કેટલીક સ્ત્રીઓ વગર જાણ્ય–વગર સમયે વકતા રાખે છે. એમાં પિતાની હેટાઈ માને છે. એમને સલાહ કે સૂચનારૂપે સીધી સાદી વાત કહેવામાં આવે તે પણ પોતાના સ્વભાવદષને લીધે એને અવળે અર્થ કરે છે. એથી ઘરમાં એક ન જ કંકાસ ઉભે થાય છે. તમને કઈ વાત ઠીક ન લાગતી હોય તે ખુશીથી તમે તમારા પતિને વિવેકથી કહી શકે છે. તમારી અનુકૂળતા કે પ્રતિકૂળતાને પ્રશ્ન પણ એ જ રીતે સરળતાથી ચચી શકે છે, પરન્તુ એ સીધે સરળ માર્ગ ગ્રહણ કરવાને બદલે જે અંતરથી જુદું બતાવવાનો પ્રયાસ કરે તો સમજજો કે તમે જાણી જોઈને કંકાસની આગમાં ઘી હોમી રહ્યા છે. મનમાં પ્રસન્નતા હેર, છતાં વાત કરતી વખતે અપ્રસન્નતાને દેખાવ કરે એ વકતા છે. દિલમાં અસંતોષ હોય અને છતાં ખુલાસો કરતી વેળાએ ભાવોને છુપાવવા એ પણ એક પ્રકારની છેતરપીંડી છે. ગૃહલક્ષ્મીને સારૂ એ ઠીક ન કહેવાય. વક સ્વભાવવાળી સ્ત્રીને વાતવાતમાં જુઠું બોલવું પડે છે અને પછી તે એના સ્વભાવમાં જ એ દોષ વણાઈ જાય છે. બીજાને છેતરવાને સારૂ અથવા તો પોતાને વાંક છુપાવવાને સારૂ જુઠું બોલવું એ લાયંકર મહાપાપ છે. શરમને લીધે જુઠું બેલે એ પણ એવું જ પાપ છે. ગમે ત્યારે પણ સરલભાવે સાચી વાત જ કહી દેવી જોઈએ. તમારાથી કંઈ ભૂલ થવા પામી હેય તો તે પણ તમારે

Page #31
[ 24 ]. : : ઘરની લક્ષ્મી. સરલપણે કહી દેવી જોઈએ એથી બીજી ભૂલ કરવાને તમારો માર્ગ બંધ થશે અને તમારે આત્મા અધિક શુદ્ધ બનશે. સત્યને મહિમા અને સત્યને આનંદ પણ કઈ અનેરે જ છે. તમે જ્યારે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે ત્યારે સરળપણે સત્ય વાત કહી દે. કેઈથી પણ શરમાયા કે ભરમાયા વિના મધુરભાવે સાચેસાચું કહેવાની ટેવ કેળવે તો તમે એક દેવીની જેમ જ આદર-સત્કાર પામો. તમારી નિંદા કરવાની કેઈની હિંમત ન ચાલે. સત્ય બોલનારને કેઈથી ક્યારેય પણ હીવાપણું નથી હોતું. અસત્ય બોલનારને હંમેશા ભયભીત રહેવું પડે છે–રખેને પાપને ઘડે ભરાય ને ફૂટી જાય એવી એને બીક રહ્યા કરે છે. જ્યાં બીક, ભય હોય ત્યાં આનંદ, સંતોષ શી રીતે રહી શકે? તમે નિર્ભય રહેવા માગતા હે તે સરળતા સેવજે. સરળતાને બદલે જે થેડી પણ વકતા સેવતા થયા કે તરત જ તમે અસત્યના જડબામાં જઈ પડવાના એ વાત ધ્યાનમાં રાખજે. વકતા, આડાઈ અને અસત્ય એ બન્ને બહુ નજીકના સંબંધી છે. સરલતા અને સત્ય બન્ને સરખા સરખી સહીયરની જેમ હાથમાં હાથ મીલાવીને કલેલ કરતી આગળ વધે છે. જે સ્ત્રી આ સરળતા અને સત્યને આનંદ ભેગવવાને ભાગ્યશાળી નથી તે જ કુટિલતા, કૃત્રિમતા અને જુઠાણાના કંટકમય માર્ગો પળે છે. એ માર્ગમાં પાપ અને પાયમાલી સિવાય બીજું કંઈ નથી હોતું. તમે સરળ બને અને સરળતાની મૂર્તિ રૂપે બીજાને પણ એ માગે આવવાને લલચાવે. સ્ત્રી–જાતિ સ્વભાવે સરલ છે, પણ એ જ્યારે વક બનવા

Page #32
સરળતા :: |[ 25 ] લાગે છે ત્યારે પુષ્પની શય્યા નીચે સાપ છુપાયે હોય એમ ભયંકર બને છે. આપણુમાં એવી સ્ત્રીને અવળચંડી કહેવામાં આવે છે. કેઈ કંઈ કહે એનાથી ઉધું જ કરવું એ અવળચંડી નારીનું મુખ્ય લક્ષણ હોય છે. તમે કેટલે અંશે સરળ છે તે જાણવું હોય તે તમને પિતાને કઈ વખતે પણ કઈ વાત છુપાવવાનું મન થાય છે કે નહીં ? તે તમે તમારા પિતાના ન્યાયાધીશ બનીને તપાસજો. આત્મ-પરીક્ષા કરવી હોય ત્યારે દરેકે પોતાની જાતે પિતાના ન્યાયાધીશ બનવું જોઈએ, કારણ કે એવી બાબતમાં બીજાને ઈસાપ કામ નથી આવતું. આત્મશુદ્ધિના કાર્યમાં આપણે પોતે જેટલી કાળજી લેવા ધારીએ તેટલી લઈ શકીએ. હવે જે તમને કઈ વખતે કઈ વાત છુપાવવાનું દિલ થઈ આવે, વાતને દાબી દેવા સારૂ અસત્યને અથવા અર્ધસત્યને આશરે લેવું પડે તે સમજજો કે એટલે અંશે તમે તમારી સ્વાભાવિક સરળતા ગુમાવી દીધી છે, પણ એને અર્થ એ ન કર કે સરળ સ્ત્રી કે સરળ પુરૂષ ગાંડાની જેમ જે મનમાં આવે તે વગર વિચાર્યું બેલી નાખે. વાણીમાં સરળતા હોય તેમ સંયમ અને મીઠાશ સરળ વાણીમાં જ મનમાં પણ હેવી - પતિ-પત્નીને સંબંધ બીજા બધા સંબંધ કરતાં જુદી કેટીને છે. પતિ સંબંધી વાતમાં તમારી સરળતાને કેઈટે ઉપયોગ ન કરે એ પણ તમારે ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ. પતિને પ્રેમ, પતિને વહેવાર એ દરેકે દરેક પાસે પ્રકટ કરવાની કઈ જરૂર નથી.

Page #33
આત્મસંતોષ માણસ: માત્રને પિતાની સ્થિતિમાં પૂરતે સંતેષ રહે જોઈએ. જે સમયે જે સ્થિતિ હોય તે સમયે તે સ્થિતિમાં સંતોષ માનવે તે સ્ત્રી અથવા પુરૂષનું મુખ્ય કર્તવ્ય છે. અસંતોષ, આસપાસના આનંદને, શાંતિ અને સુખને પણ સૂકાવી દે છે. જેમણે આત્મસંતોષ નથી કેળવે તે તે દેવતાઓની સમૃદ્ધિ મળવા છતાં પોતાને પરમ દુઃખી જ માનવાના. વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં જે સાચું સુખ કે શાંતિ હેત તે સંતોષ સર્વ સુખનું મૂળ છે એમ શાસ્ત્રકારે શા સારૂ કહેત? શાસ્ત્રો તેમ અનુભવી જ્ઞાનીઓ સંતેષનું મહાભ્ય ગાઈ રહ્યા છે તે નિરર્થક નથી. લે. અને તૃષ્ણને સ્વછંદપણે વધવા દેવાથી સુખ-શાંતિ હંમેશાં દૂર દૂર જ રહેવાના. સામાન્ય વિચાર કરો. જેને પૂરતું ખાવાનું નથી મળતું તે માત્ર અન્નની પ્રાપ્તિ માટે ટળવળે છે. એ માણસને પૂરતું અન્ન મળે તે તે વધુ સંગ્રહ કરવાની વૃતિ દાખવશે. ધારો કે એને સારી નેકરી મળે, ખાવાપીવાની ચિંતા ન રહે તે સ્વાભાવિક

Page #34
આત્મસતિષ: : [ 27 ] રીતે જ તેને પૈસાદાર બનવાને લેમ લાગશે. પૈસાદાર બનવા છતાં એને સંતોષ નહીં થાય. દુનિયા આખીની સંપત્તિ પિતાને ત્યાં એકઠી થાય તે કેવું સારું? એવા સ્વમ સેવશે અને તે માટે અનેકવિધ પ્રપંચે પણ કરશે. આવી સ્થિતિમાં એના દુઃખ ને અશાંતિમાં સરવાળા અને ગુણાકાર જ થતાં રહેવાના. ચકવતી પણ સુખી નથી, કારણ કે એને આત્મસંતોષ નથી. એક નિસ્પૃહી ભિક્ષુ, ચકવાત કરતા વધારે સુખી છે વધુ સ્વતંત્ર છે, કારણ કે તે આત્મસંતુષ્ટ છે. વસ્તુમાં કંઈ જ સુખ નથી, વૃત્તિ ઉપર જ સુખ-દુઃખને આધાર છે. તમે જે આત્મસંતોષની વૃત્તિ કેળવશે તો સાચા સુખની, સાચી શાંતિની વધુ ને વધુ નજીક પહોંચી શકશે. તૃષ્ણા અથવા લોલ આકાશ જેટલા અનંત છે. વૃત્તિઓને જેમ પંપાળીએ તેમ તેમ તે નિરંકુશ બને છે. આત્મસંતેષ જેવું બીજું એકે સુખ નથી. કુબેર સરખા શ્રીમતે અને રાજસમૃદ્ધિવાળા પણ આખરે જ્યારે સંતોષ તરફ વળ્યા છે ત્યારે જ સુખ અથવા આનંદને વર્યા છે “મારા કરતાં....હેન વધુ સુખી છે. મારા કરતાં....હેન વધુ માનીતા છે. એવી કલપના કરી કેટલીક બહેને નકામી દુઃખી થાય છે. પોતાના કરતાં બીજાં વધારે સુખી છે, પોતે જ એકલાં દુઃખી છે, એ માન્યતામાંથી ધીમે ધીમે ઈર્ષા, કષ, અસંતેષ વિગેરે ઉત્પન્ન થાય છે, અને જે પૂરેપૂરી સાવચેતી રાખવામાં ન આવે તે એ વૃત્તિઓ આપણને ખબર ન પડે એવી રીતે અવનતિ તર તાણી જાય છે.

Page #35
[ 28 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. સ્ત્રી જાતિનાં સુખ-દુઃખ ઘણે ભાગે એમના પતિ, સાસરા કે પિતા-માતાના ભાગ્ય સાથે સંકળાયેલાં હોય છે. પતિના સગે સારા ન હોય તે સ્ત્રીને એ સગો શૈર્ય અને સંતોષથી સહી લેવાં જ રહ્યાં. એવે વખતે એ મુંઝાયા કરે, મનમાં બળ્યા કરે છે તે અજ્ઞાનતા જ ગણાય. તે જ પ્રમાણે માતાપિતાની સ્થિતિ સારી ન હોય, છતાં એમની તરફથી હેટી આશા રાખવી અને એ ન ફળે એટલે ખેદ ધર. એ નરી મૂર્ખતા છે. એવે સમયે આત્મસંતેષને જ એક એવો મંત્ર છે કે જે સર્વ માનસિક સંતાપને દૂર કરે છે. ખાસ કરીને જે સ્ત્રી જાતિ હંમેશા આશ્રિત છે, એટલે કે જે પતિ તેમ જ માતપિતાને આશ્રયીને જ રહે છે તેને સારૂ આત્મસંતોષ જે સુખદાયક મંત્ર બીજે નથી. ભલભલી રાજકુમારીઓએ, પતિના ગૃહે ગયા પછી અનેક પ્રકારનાં દુઃખ અને કષ્ટ સહ્યાં છે. એવી સહનશીલ, સંતોષી, બૈર્યશાલી રમણીઓનાં પવિત્ર જીવનચરિત્રે આજે પણ આપણે સંભારીએ છીએ. અતિ દુઃખના, અતિ કસોટીના સમયમાં જે સ્ત્રીઓએ પિતાના પતિને સાથ નથી છેડ્યો, દુઃખમાત્રને પુલના હારની જેમ કઠે ધારી લીધા છે તે સ્ત્રીઓ આર્યરમણીઓમાં દેવીઓની જેમ પૂજાય છે. એમનામાં પૂરેપૂરો આત્મસંતોષ ન હેત, દુઃખને પણ પિતાના સંતોષને પ્રતાપે પીગળાવવાની શક્તિ ન હોત તો તેઓ આવાં કષ્ટ કઈ રીતે ખમી શકત? પતિએ પિતાની સતી સ્ત્રીને, અમુક સગેમાં તજી - દીધી હેવાનાં વૃતાંત આપણે પ્રાચીન ગ્રંથમાં વાંચીએ છીએ.

Page #36
આત્મસતિષ : : [ 29 ] વનમાં એકાકી રઝળતી અને મહાકઝે દિવસે વીતાવતી વિરાંગનાઓની વાતે પણ આપણે વ્યાખ્યામાં સાંભળી છે. એવાં એવાં કન્ટેની પાસે આપણું સામાન્ય દુઃખ કઈ બીસાતમાં છે? આત્મસંતેષ કેળવ એ તમને બહુ મહટી વાત લાગે છે? આટલું યાદ રાખજો કે સુખ–દુખને આધાર કેઈ પણ પ્રકારની અવસ્થા ઉપર નથી; વૃત્તિ ઉપર છે. સત્તાધારીઓ પણ પિતાની અવસ્થામાં સુખી નથી. શ્રીમંતે પણ શ્રીમં. તાઈ માત્રથી પિતાને સુખી નથી માનતા. સુખને સાચે આધાર વૃત્તિ છે. વૃત્તિમાં સંતોષ હોય તે આખો સંસાર સુખમય બની જાય. દુનિયાને ચામડાથી મઢી ન શકાય, પરંતુ માણસ પગરખા પહેરી લે એટલે એને સારૂ સારી દુનિયા ચામડાથી જ મઢેલી બની જાય. રાજા-મહારાજાઓએ પણ પોતાના વૈભવવાળા વિલાસભવનમાં જે સુખ હેતું માણ્યું તે સુખ તેઓ, આત્મસંતોષના પ્રતાપે ત્યાગદશામાં મેળવી શક્યા હતા. એને અર્થ એ જ કે અમુક પ્રકારની સ્થિતિ કે અમુક પ્રકારના સંગમાં સુખ-દુઃખ સમાયેલાં છે, એ કલ્પના ઠગારી છે. સંતેષી વૃત્તિ ગમે ત્યાંથી સુખ, આનંદ, તૃપ્તિ મેળવી શકે છે; અસંતોષી વૃત્તિ, એક માત્ર અસંતોષને અંગે આસપાસનાં સુખ–આનંદને પણ સળગાવી દે છે. સ્ત્રીના આત્મસંતોષ ઉપર આખાયે કુટુંબના સુખને આધાર છે, એ વાત ન ભૂલતા.

Page #37
પરિશ્રમ “સ્ત્રીઓને મહેનત કરવાની જરૂર જ કયાં છે?” કેટલાકે આવી મતલબની શંકાઓ ઉઠાવે છે. સ્ત્રી–જાતિ કમળાંગી ગણાય છે, પણ એને અર્થ એ નથી થતું કે એમણે કોઈ પ્રકારનું મહેનતનું કંઈ કામકાજ ન જ કરવું જોઈએ. આજે ઘણાખરા કુટુંબોમાં દાસ-દાસીઓ અથવા નેકરચાકરે હોય છે. ઘરનું ઘણું કામ તેઓ કરે છે. સ્ત્રીઓના નહીસ્સામાં થોડું જ કામ આવે છે. એનું પરિણામ કેટલું અનિષ્ટ આવ્યું છે, તેને જરા વિચાર કરે. મૃત્યુની સંખ્યામાં મોટે ભાગે સ્ત્રીઓ અને બાળકનાં જ નામ આપણે સાંભવીએ છીએ. એક તે એમને ઘરના ખૂણામાં ભરાઈ રહેવું પડે છે અને કેટલેક સ્થળે પડદાના વધારે પડતા રિવાજને અગે, શુદ્ધ હવા-પ્રકાશ પણ મળી શકતાં નથી. બીજું સ્ત્રીઓને મહેનત-પરિશ્રમનું કામકાજ કરવું પડતું નથી એટલે એમનાં શરીર નિર્બળ અને નિસ્તેજ બની જાય છે. સ્વાભાવિક રીતે જ રેગ એ સ્થળે પિતાને હુમલે લઈ

Page #38
પરિશ્રમ :: [ 31 ] જાય છે. ક્ષય જેવા દર્દી માટે ભાગે સ્ત્રીઓમાં વધુ જોવાય છે અને અકાળ મૃત્યુની ભયંકરતા પણ ત્યાં જ અનુભવાય છે. અજ્ઞાનતા એમાં મેટે ભાગ ભજવે છે. સ્ત્રીઓ જે મહેનતને મહિમા સમજતી થાય, આરોગ્યની કીંમત આંકતી થાય, તે બાળકો અને સ્ત્રીઓ પોતે પણ રેગની સામે પિતાને સરસ બચાવ કરી શકે. એક જમાને એ હતો કે જે વખતે સારા સારા કુટુંબની સ્ત્રીઓ પણ રેજ સવારે વહેલી ઉઠી, દેવદર્શન, ગુરુવંદન વિગેરે ધર્મક્રિયાઓથી પરવારી ઘરનાં બધાં મહેનતનાં કામકાજ આટેપી લેતી. મહેનત કરવાથી એમનું સ્વાથ્ય પણ ઘણું સારું રહેતું. વૈદ્ય કે દાક્તરનાં પગલાં એમને ત્યાં ભાગ્યે જ થતા. એમના કસાએલાં શરીરને દવાદારૂની પણ કવચિત્ જ જરૂર પડતી. આજે તે સામાન્ય કુટુંબોમાં પણ શારીરિક પરિશ્રમની અવગણના કરવામાં આવે છે. મહેનતનાં કામ બીજાની પાસે કરાવવામાં આવે છે. એક તે એથી શરીર દુર્બળ બને છે અને બીજું વૈઘ અને દવા પાછળ સારી એવી રકમ ખરચાઈ જાય છે. શારીરિક મહેનત ગરીબ જ કરે એ માન્યતા, તમારા મનમાંથી કાઢી નાખજે. શરીર એ યંત્ર છે. યંત્ર જે નકામું પડયું રહે છે તે કટાયા વિના ન રહે. શરીરનું પણ એમ જ સમજજે. તમારે શરીરની પાસેથી, એના ગજાના પ્રમામાં કામ લેવું જ જોઈએ. નેકરને બહુ મહેઠે ચડાવવાથી

Page #39
[ 32 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. એ જેમ ઉદ્ધત બને તેમ શરીરને જે વધારે પડતું કમળ બનાવીએ તે પછી એ છેક બળવાર બની જાય. શરીર ઉપર જૂલ્મ કરે એમ કહેવાને અહીં આશય નથી, પણ યથાશક્તિ મહેનત અથવા મજુરી કરવામાં કઈ પ્રકારને સંકેચ ન રાખવું જોઈએ, એ જ અમારો કહેવાને મુખ્ય આશય છે. આરોગ્ય વૈદ્યની દવાથી જ મળી શકે, એના જેવી બીજી એકે બેટી ભ્રમણા નથી. તમે પિતે આરોગ્યના ભંડારરૂપ છે. જેમ જેમ તમે મહેનતનાં કામ કરશે તેમ તેમ તમારાં શરીર અને મન વધુ પ્રફુલ્લિત રહેશે. દવાથી નહીં, પણ પરિશ્રમથી તમે આરોગ્યના ભંડાર ઉઘાડી શકશે. જેઓ શરીરની શક્તિના પ્રમાણમાં દેહને કસે છે તેમના મુખ ઉપર આરોગ્યનું તેજ છવાયેલું રહે છે. એમનાં મન પણ ઉલ્લાસથી ભરેલાં હોય છે. એથી ઉલટું જેઓ આળસુની જેમ પગ ઉપર પગ ચઢાવીને બેસી રહે છે, માત્ર જીભ જ હલાવે છે તેઓ આરોગ્યના આનંદને પૂરેપૂરો ઉપગ કરી શક્તા નથી. શરીર અને મનને ઘણે નિકટને સંબંધ છે. શરીર નબળું બને એટલે મન પણ નબળાઈની અસરથી મુક્ત ન રહી શકે, નબળું મન નકામા કલેશ-કંકાસ ઊભા કરે છે, મનની નબળાઈ બીજા અનેક વહેમેને-મિથ્યાભાવને ઉત્તેજન આપવા વળે છે, એ રીતે વધારે પડતી કે મળતા શરીર અને મનને બગાડે છે, એટલું જ નહીં પણ આખા કુટુંબમાં શેરી વાતાવરણ પેદા કરે છે.

Page #40
પરિશ્રમ : : [ 73 ] સાચી સેવાભાવી સ્ત્રી, મહેનત કરવી પડે તે તે વખતે પિતાના ભાગ્યને નિંદતી નથી, પણ ઉલટી પ્રમેદ અનુભવે છે. પિતાના શરીરથી પિતાના કુટુંબની, વડીલેની સેવા કરી શકે છે, એમ સમજી પોતાની મહેનતને સપૂળ થયેલી માને છે. શરીરને આળસુ રાખવાની આદત પડે છે ત્યાં નજીવી વાતમાં કલેશ થાય છે. અલંકાર કે કિમતી વ કરતાં પણ તમારા આરોગ્યને પ્રભાવ અનેકગણું વધારે છે, અને આરોગ્ય મહેનતથી જ મળે છે, એ વાત યાદ રાખજે. ઘરમાં નેકર-ચાકર હોય તે ભલે, પણ એમની ઉપર જ તમારો બધે આધાર ન રહેવું જોઈએ. ઘરના કામકાજમાં જેમ જેમ તમે વધુ મન પરાવશે તેમ તેમ બીજી ઘણું નકામી કુથલીઓ, નિંદાઓ, કજીઆએમાંથી બચી જશે. જે કુટુંબમાં શારીરિક મહેનતનું કામકાજ સ્ત્રીઓને કરવાનું નથી હતું ત્યાં તેમને પુષ્કળ નવરાશ મળે છે. એ નવરાશ નખોદ વાળે છે. પરિશ્રમમાં રોકાયેલું મન એવી બૂરાઈઓમાંથી બચી જાય છે. નવરાશ મળે ત્યારે પણ તમારા મનને ઉદ્યોગમાં રેકી રાખે એવું કામ શેધી કાઢજે. મહેનત કરવાથી તમે નિંદાશે, તમે ગરીબ ગણાશે એવી શંકા મનમાંથી કાઢી નાખજે. શરીર અને મનને સુખી રાખવાને સારૂ મહેનત-મજુરી—પરિશ્રમ એક રામબાણ ઉપાય છે. ર

Page #41
સ્નેહ પુરૂષની શોભા એના પુરૂષાર્થમાં છે. બળ, પરાકમ, વીરતા વિગેરે ગુણે પુરૂષને વર્યા છે, જ્યારે નેહ, મમતા, સેવા, સુશ્રુષા એ સ્ત્રીના સદ્ગુણે છે. એ સદ્ગુણથી જ સ્ત્રીનું સ્ત્રી વ દપે છે. નેહ, પ્રીતિ, ભક્તિ વિનાની સ્ત્રી કલ્પી શકાતી નથી. એક સ્ત્રીને નેહ, સમસ્ત કુટુંબમાં વેગવાળી નદીની જેમ બધે ફરી વળે છે, આખાયે કુટુંબને સહામણું બનાવે છે. સ્ત્રીમાંથી સ્નેહને બાદ કરે તે બાકી શું રહે ? સ્ત્રીના સ્નેહાદિ ગુણ સૂકાયા પછી કુટુંબ જાણે કે સૂકા રણ જેવું સંતાપમય અને શુષ્ક બની જાય છે. | સ્વભાવથી જ સ્ત્રીમાં સ્નેહને ગુણ ઘર કરીને રહે છે. એ સ્નેહની સરિતામાંથી સર્વ કુટુંબીજને સ્નેહપાન કરે છે. સંસારના ઘણાખરા સંતાપ એ નેહ-સરિતા આગળ પહોંચતા જ અદશ્ય થઈ જાય છે. ' કુટુંબમાં કઈ બીમાર થાય છે ત્યારે કુળલમને સ્નેહ એ બીમાર તરફ આપોઆપ વહે છે. પુરૂષે બહારના કામકાજમાં ગુંથાયેલા હોય છે ત્યારે સ્ત્રી જ એ બીમારની પથારી પાસે બેસી, યથાશક્તિ સેવા-સુશ્રષા કરતી હોય છે. કુટુંબના દુઃખી રેગી માણસને માટે સ્ત્રીને સ્નેહ એક અમૃતવેલી

Page #42
સ્નેહ : : | [ 35 ] જેટલે સુખદાયક બને છે. દુઃખીઓનાં અર્ધ દુખ તે સ્ત્રી પિતાની સ્નેહશક્તિ વડે જ દૂર કરી શકે છે. સનેહ વિનાની સ્ત્રી વસ્તુતઃ સ્ત્રીના નામને પણ ચગ્ય નથી. - પતિ કે પુત્રની સગવડતા સાચવવામાં સ્ત્રીઓ જે પૈર્ય અને સહનશક્તિ બતાવે છે, તે બધાનું મૂળ આ રને જ છે. જે એને પિતાના પતિ કે પુત્ર માટે અગાધ નેહ ન હોય તે આટલું ધૈર્ય બતાવી શકે નહીં. સ્ત્રી નેહના અણુથી જ ઘડાએલી છે, એ સ્નેહમૂર્તિ છે એટલે જ તે પિતાના સુખના ભેગે બીજાને સુખી કરે છે, પિતાની સગવડતાના લેગે અન્યને આનંદમાં રાખી શકે છે. જે સ્ત્રી પિતાણા સ્વાભાવિક સ્નેહને કેળવે છે તે સ્ત્રી આખાયે કુટુંબને શાંતિથી ઉભરાવી દે છે. જ્યાં સ્નેહ વસે છે ત્યાં કુરતા, નિષ્ફરતા, અભિમાન અને ક્રોધ રહી શક્તા નથી. એક જણે તમારૂં કદાચ થોડું નુકસાન કર્યું હોય તે પણ જે તમારા વિશુદ્ધ હૃદયમાં નેહ હશે તે તમે એને હેલાઈથી માફ કરી શકશે. સનેહ વિનાનાં હૈયાં વેર, બદલે અને ક્રોધથી હમેશાં ધમધમતાં જ રહે છે. કેટલીકવાર ક્રોધના પ્રસંગે બને, પણ જે અંતઃકરણમાં નેહ હોય, સ્નેહની આંખે એનું અવલોકન કરવામાં આવે તે ક્રોધ પણ શાંત બની જાય. સનેહ જ વેરીને પિતાને મિત્ર બનાવે છે. ક્રોધ કે કુરતા જે કાંઈ કરી શકતા નથી તે નેહ કરી શકે છે. નેહ જંગલી જનાવરને પણ વશીભૂત કરે છે. આવો અલૌકિક સગુણ સ્ત્રી–જાતિને વર્યો છે, એ શું એક પરમ સૌભાગ્ય નથી ?

Page #43
[ 36 ] :: ઘરની લક્ષ્મી કેટલીક સ્ત્રીઓ દમામ, ક્રોધ અને અભિમાનને પિતાની મહત્તાના સાક્ષીરૂપ માને છે, પણ એ ખેટા સાક્ષીઓ છે. એનાથી સ્ત્રીની મહત્તા કે ગૈરવ વધવાને બદલે ઉલટા ઘટે છે. એ સાક્ષીઓ જ જાહેર કરી દે છે કે કેધ, અભિમાન કે મીજાજમાં સાચું સ્ત્રીત્વ હેતું નથી. સ્ત્રીને સ્નેહ પૂર્ણિમાના શીતળ પ્રકાશની જેમ બધે ફરી વળે છે, એ નેહ દુશ્મનને પણ તરળ કરે છે, દુષ્ટમાં દુષ્ટ ગણાતા મનુષ્યને પણ એ પિતાના પવિત્ર સ્નેહના રસાયણથી સજજ બનાવી શકે છે. આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાથિી ભરેલા સંસારમાં સ્ત્રી જ સાચી સેવિકા છે. પુત્રીરૂપે, પત્ની, માતારૂપે એ સ્ત્રી સંસા રના દુઃખીઓ-દદીઓને આશ્વાસન આપી એમના દુઃખબાર હલકા કરે છે. સંગ્રામ સમયે કે મહામારીની ભયંકર આફત બધે ત્રાસ વર્તાવતી હોય છે તે વખતે સ્ત્રી જ દયાની દેવી રૂપે બહાર પડે છે, ઘવાયેલાઓની તેમજ બીમારની વિવિધ પ્રકારે સેવા કરે છે. | સ્નેહની શક્તિ કુરૂપને પણ સુરૂપ બનાવે છે. નેહની દષ્ટિને સર્વત્ર નિર્દોષ આનંદ ઉભરાતે દેખાય છે. સ્નેહથી ભરેલા આત્માને કટુતા, ધ કે અભિમાન સ્પશી શકતાં નથી. તમે તમારા કુટુંબમાં સૌને આવી સ્નેહની નજરે નીહાળશે અને સ્નેહથી સૌની યથાશકિત સેવા કરશે તે તમારી આસપાસનું વિશ્વ સ્વર્ગીય ઉદ્યાન જેવું રમણીય બનશે. સ્નેહનું આંજણ આંજશે તે નરી સ્વચ્છતા, નિર્મળતા જ કલેલ કરતી દેખાશે.

Page #44
ધર્મકરણું સી કે પિતાનું સુખ વાંછે છે. પિતાના કુટુંબ-પરિવારનું થાય એવી વૃત્તિ પણ સો રાખે છે. પોતાના સુખ અને કુટુંબનાં કલ્યાણ અર્થે માણસ જાત રાતદિવસ તનતેડ પ્રયત્ન કરે છે. સ્વભાવે સ્વતંત્ર એવા માણસો પણ સમાજના, આરોગ્યના, રાજ્યના ઘણું ઘણું કાયદા-બંધને રાજીખુશીથી સ્વીકારે છે. સુખ, સહિસલામતી અને શાંતિ માટે મનુષ્ય માત્ર ઉત્કંઠ રહે છે. * પરન્તુ સુખ એ જ માનવ જીવનનું એક માત્ર સાધ્ય નથી. દેવ, ગુરૂ, ધર્મમાં નહિં માનનાર નાસ્તિક પણ વહેવારના કેટલાક નિયમે સારી રીતે પાળવાથી દેખીતી રીતે સુખી બની શકે છે. સ્થલ દષ્ટિએ એ વૈભવને ઉપભેગ કરતે દેખાય છે. આપણે એને સુખી માણસની સંખ્યામાં મૂકીએ છીએ, પણ જરા ઊંડા ઉતરીને જોઈશું તે બહારથી સુખી દેખાતે માણસ પણ જે ધર્મકરણીથી વિમુખ હશે તે તે પૂરતી શાંતિ મેળવી શકશે નહિ. એથી ઉલટું, બહારથી જેઓ ગરીબ જેવા દેખાય છે, જેઓ રોજનું રોજ કમાય છે અને એ રીતે માંડમાંડ પિતાની આજીવિકા ચલાવે છે તેઓ જે અંતરમાં ધર્મવૃત્તિ

Page #45
[ 38 ] :: ઘરની લક્ષ્મી રાખતા હશે તે તેમના સુખ પાસે બીજા બધાં સુખ તુચછવત બની રહે છેએમના અંતરને આનંદ, એમની આત્મશાંતિ સંસારના સુખ-પ્રભેદ કરતાં અસંખ્ય ગણું વધારે કિમતી હોય છે. સંસારમાં ઘણીવાર અચાનક દુઃખના દાવાનળ સળગી ઉઠે છે. અણધારી આપતના ભયંકર તેફાન જાગે છે. કદિ પણ કલયું ન હોય એવી દિશામાંથી દુઃખના વાદળ ચડી આવે છે. એવે વખતે ભલભલા કાર્યકુશળ ગણતા બુદ્ધિવાની બુદ્ધિશક્તિ પણ બુઠી બની જાય છે, એમની ગભરામણને પાર રહેતો નથી. તેઓ પોતે મુંઝાય છે અને પિતાની આસપાસના માણસને પણ મુંઝવે છે. સંસારની અનિત્યતા, રાગ-દ્વેષની અકળ લીલા અને મેહ-મહારાજાને પ્રબળ પ્રતાપ સમજી શકનારા સ્ત્રી-પુરૂષોને સંસારના દાવાનળ બેચેન બનાવી શકતા નથી. જેઓ નિરંતર દેવદર્શન, પ્રભુસ્તવન, વ્યાખ્યાનશ્રવણ અને વિવિધ વ્રતનિયમમાં ઉમંગથી રસ લેતા હોય છે, વિધિ અને કિયાના અર્થ તેમજ રહસ્ય સમજવાનો પ્રયત્ન કરતા રહી ધર્મકિયાઓનું યથાશક્તિ પાલન કરતા હોય છે. તેમની અંતરની શાંતિ, દ્રઢતા કેઈ અજબ પ્રકારની હોય છે. જિતેંદ્ર ભગવાનના દર્શન-સ્તવન વિગેરેના રોજે-રોજના અભ્યાસને લીધે એમના આત્મા રેજ-રોજ અધિકાધિક નિર્મળ બનવા પામે છે. ગુરૂવંદન અને વ્યાખ્યાનશ્રવણના પ્રતાપે તેઓ સ્વપરને તેમજ યથાર્થ સુખ-દુઃખને વિવેક કરી શકે છે. વ્રતનિયમથી એમનાં સહનશીલતા અને વૈર્ય કેળવાય છે.

Page #46
ધર્મકરણી ; ; [ 39 ] ધર્મકરણ એટલે આંખ વીંચીને વગરવિચારે કરાતાં કેટલાક કૃત્યે એવી સમજણ ખોટી છે. એકે-એક ધર્મકરણીમાં ઉંડું રહસ્ય ભર્યું છે. એ રહસ્ય સમજવાનો પ્રયત્ન કરશે તે તમને પોતાને આનંદ થશે, એટલું જ નહીં પણ સંસારના બધા તેફાનેમાંથી તમે તમારી નૌકાને બચાવી શકશે. ધર્મમાં જે એક પ્રકારનું બળ છે તેને તમને પિતાને પણ અનુભવ થશે. | તીર્થકર ભગવાનનાં અને પ્રાતઃ સ્મરણીય સતીઓનાં જીવનચરિત્ર લક્ષપૂર્વક વાંચશે તે એમણે દુઃખ કે ઉપસર્ગ માત્રને સહન કરતાં. એ દુઃખ-ઉપસર્ગ ઉપર પિતાને વિજયસ્તંભ કેવી રીતે રાખે તે તમને સમજાશે. એ ચરિત્રમાંથી દુઃખ માત્રને ઓગળાવવાનો કીમીઓ તમને મળી આવશે. જિનદેવદર્શન અને સ્તવનમાં એ ચરિત્ર ચિંતવશે. એમ સમજણુપૂર્વક ધર્મક્રિયા કરવાથી તમારા આત્મામાં કઈ એક પ્રકારને અપૂર્વ આહલાદ અનુભવશે. ધર્મક્રિયાને હેતુ, સંસારની અનેકવિધ વાસનાઓ ઉપર વિજય મેળવવાને, આત્માનું શુદ્ધ-વાસ્તવિક સ્વરૂપ પામવાને છે. તપશ્ચર્યા વખતે પણ એ હેતુ વિસરશો નહીં. ધર્મકરણીથી તમારી વૃત્તિઓ કેળવાશે અને સ્નાનથી જેમ દેહ શુદ્ધ થાય તેમ ધર્મકરણીથી તમારું અંતઃકરણ નિર્મળ બનશે. કેટલીકવાર ધર્મકરણી કરનારી બહેનને પણ રાગ-દ્વેષ– કલેશ-કંકાસના કીચડથી લેપાયેલી જોઈ લેકોને આશ્ચર્ય થાય છે. એનું કારણ એટલું જ હોય છે કે ધર્મકરણ કરવા છતાં એમના અંતરમાં જે એક પ્રકારની શુદ્ધિ આવવી જોઈએ તે

Page #47
[ 40 ]. : : ઘરની લક્ષ્મી આવેલી હતી નથી. દેરાસરમાં જવાથી દેવદર્શનને આપણે નિયમ ભલે જળવાય, એ નિયમ નિરૂપયેગી નથી, પણ જે અંતર રોજ-રેજ નિર્મળ થતું ન લાગે તે ધર્મકરણને આશય હજુ સિદ્ધ નથી થયે એમ સમજી વધુ જાગૃત રહેતાં શિખજે. ધર્મ ક્રિયા કે દિવસમાં વખત જ ચાલે છે, પણ એની અસર આપણું આખા દિવસના જીવનમાં વ્યાપી રહેવી જોઈએ. સંસારમાં એવા ઘણા પ્રસંગે બને છે કે જે વખતે ચિત્તની શાંતિ જાળવવી મુશ્કેલ થઈ પડે, પરન્તુ જેઓ ધર્મકરણ કરે છે તેમને સારૂ તો એ પરીક્ષાની ઘડીઓ છે. કલેશ તેમજ અશાંતિની પળમાં જે બહેન પિતાની શાંતિ, સમતા, ધીરજને બેઈ ન બેસે, કોધના પ્રસંગમાં પણ જે સમજીને શાંત રહે તે ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર છે. એવી હેનની ધર્મકરણી સાર્થક બની છે એમ જ કહેવાય. ધર્મ આત્માના ઉદ્ધાર માટે છે. ધર્મને નામે વહેમ, મિથ્યાત્વ કે એવી પ્રપંચજાળમાં ન ફસાઈ જવાય તે પણ તમારે લક્ષમાં રાખવાનું છે. ધર્મને નામે કેટલીક હેને ઘણું આડા માર્ગે વળી જાય છે, સ્વાથીઓ એ પ્રકારની શ્રદ્ધાને દુરૂપયોગ કરે છે અને એથી ધર્મ નિંદાને પાત્ર બને છે. ધર્મને અને આત્મકલ્યાણને સીધે સંબધ છે. જ્યાં એ પ્રકારને સંબંધ ન જણાય ત્યાં વસ્તુતઃ ધર્મ નથી; ધર્મને આડંબર માત્ર છે એમ સમજજે. સ્ત્રીનાં હૃદયમાં ભક્તિ, શ્રદ્ધા સ્વભાવથી જ રહે છે. એ શક્તિ અને શ્રદ્ધાવડે કેમે ક્રમે તમારે તમારી આત્મશક્તિ ખીલવવાની છે એ ન ભૂલશે. ચમત્કાર કે આશ્ચર્યોથી ભેળવાઈ જશે મા.

Page #48
સતીત્વ સતીત્વ અથવા શીલરક્ષા એ સ્ત્રી જાતિને મુખ્ય અને સર્વશ્રેષ્ઠ ગુણ છે. શાળામાં તે સંબંધે ઘણું ઘણું વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. સ્ત્રીના બીજા ગુણે ભલે તેજસ્વી નક્ષત્રની જેમ ચમક્યા કરે પણ સૂર્ય વિના જેમ અંધારી રાત્રિને અંધકાર ઓગળતું નથી તેમ એક સતીત્વ વગર બીજા ગુણે કંઈ પ્રકાશમાં આવી શકતા નથી. શીલ જ સ્ત્રી–જાતિને ગૌરવશાળી તેમજ આદરણુય બનાવી મૂકે છે. મતલબ કે શીલ ન હોય તે બીજા બધા ગુણો આગીયાની જેમ ચમકી પાછા ઉડી જાય છે. જે જે સ્ત્રીઓએ કટીના સમયે પોતાના શીલનું રક્ષણ કર્યું છે, તેમના સ્તુતિગાન આજે હજારે વરસ વીતવા છતાં આપણે ગાઈએ છીએ. જે જે સતી સ્ત્રીઓએ ભયંકર આફતના વખતમાં પણ પિતાના પતિને સંગાત નથી છોડ્યો, ક્ષણિક વૈભવથી નથી લેભાઈ એને ઉદેશી નાસ્તિક મનુષ્ય પણ પ્રણામ કરે છે. જે જે સતી સ્ત્રીઓએ

Page #49
[ કર ]. : : ઘરની લક્ષ્મી એક માત્ર શીલરક્ષાની ખાતર પિતાના પ્રાણની આહુતિઓ આપી છે, તેમનાં જીવનચરિત્રેથી ઈતિહાસ પણ પિતાને ભાગ્યશાળી માને છે. સતીત્વ એક એવું રત્ન છે કે જેની કિંમત કેઈ આંકી શકયું નથી. એ રત્નના પ્રકાશ પાસે બીજા પ્રકાશ નિસ્તેજ બની જાય છે. શીલરક્ષાના એક જ સગુણથી સ્ત્રી–જાતિ અમર નામના મેળવે છે. સતીત્વ એ નારીજીવનને મૂળ પાયે છે. એ પાયા ઉપર જ બીજા સગુણે મહેલની જેમ ખડા રહે છે. સતીએનાં પવિત્ર નામનું સ્મરણ કરતાં આજે પણ આપણે કહીએ છીએ કે - इच्चाइ महासइयो, जयंति अकलंकसीलकलित्राओ। अज वि वजइ जासिं, जसपडहो तिहुअणे सयले // એટલે કે સુલસા, ચંદનબાળા આદિ સતીઓ જેમણે પિતાના શિયલ નિર્મળ રાખ્યા તેમને યશરૂપી પડહ આજે પણ ત્રણે ભુવનને વિષે વાગી રહ્યો છે. સુલસાની પરીક્ષા કરવા હરિણેગમેલી દેવે સાધુનું રૂપ લીધું અને તુલસાની ધીરજ ખૂટી જાય તેવું કર્યું, છતાં સુલસાએ પિતાની દ્રઢતા ન મૂકી. તેનાં બત્રીશ બત્રીશ પુત્ર શ્રેણિક રાજાને બચાવવા જતા મરી ખૂટ્યા એટલું છતાં સુલસા નિર્વિકાર રહી. ભગવાન મહાવીરે એને પરમ શ્રાવિકા માની, ધર્મલાભ કહેવડાવ્યા હતા. સતી નારીનું આ સૌભાગ્ય કાંઈ જેવું તેવું ન ગણાય. ચંદનબાળા રાજકુંવરી હતી, કીશાંબીની બજારમાં એ વેચાઈ, એનાં પગમાં બેડીઓ પડી, એના મસ્તકે મુંડન થયું છતાં એ પોતાના શીલથી ના

Page #50
સતીત્વ : : _[ 8 ] ડગી. મદનરેખાને એના પિતાના જેઠ ઘણી ઘણી રીતે હેરાન કરી, મદનરેખાના પતિનું ખૂન કરવામાં આવ્યું, એ વિકટ અરણ્યમાં એકલી રઝળી, છતાં પિતાનું શિયલ ન છોડયું. નર્મદા સુંદરી વેશ્યાના આવાસમાં આવી ચડવા છતાં પોતાના શિયલને અખંડિત રાખી શકી. સુભદ્રા, પિતાના પતિની શંકાને ભેગ બની, પણ જ્યારે સુભદ્રાએ પિતાના શીલના પ્રભાવે નગરીના દરવાજા ઉઘડાવ્યા ત્યારે સૌની ખાત્રી થઈ કે સુભદ્રા સતી–શિરોમણિ હતી. સતીધર્મની વ્યાખ્યાન કરતાં, ઉપદેશરત્નાકરમાં એક સ્થળે કહ્યું છે કે - या शीलभंगसामग्रीसंभवे निश्चला मतिः / सा सती स्वपतौ रक्तेतरा: संति गृहे गृहे // શીલને ભંગ થવાની સામગ્રીને સંભવ છતાં પણ જેની બુદ્ધિ નિશ્ચળ રહે, પોતાના પતિને વિષે જ અનુરકત રહે તે સ્ત્રી સતી કહેવાય, બાકી તે બીજી સ્ત્રીઓ ઘેર ઘેર છે. એ પછી એના અનુસંધાનમાં સતી શીલવતીની કથા આપવામાં આવી છે. સતી શીલવતીને લેભાવવા, સતીધર્મની પરીક્ષા કરવા મહારાજાએ પોતે ઘણુ ઘણુ યુક્તિઓ કરી પણ એ યુતિની જાળમાં મહારાજા, મંત્રી, સેનાપતિ ને કેટવાળ ફસાઈ પડયા. મહારાજા અને તેમના મંત્રીઓ વિગેરે હાસ્યાસ્પદ બન્યા. સતી શીલવતીએ મહારાજાની લાલચેને લાત મારી પિતાની પવિત્રતા જગજાહેર કરી. લલચાવનારા સંગમાં કોઈ પણ સ્ત્રી ફસાયા વિના ન રહે, એમ જે મનાતું હતું તે માન્યતા શીલવતીએ બેટી પાડી. સ્ત્રી-જાતિમાં

Page #51
[ જ ] : : ઘરની લક્ષ્મી પણ પર્વત જેવી અચળતા હોય છે, અને તે પોતાનાં સતીત્વના તેથી અશક્યને શકય બનાવી શકે છે, એ વાત શીલવતીએ પુરવાર કરી આપી. સ્ત્રી–જાતિ ઘણી નિર્બળ હોય છે, સ્ત્રી–જાતિને ફસાવવા સારૂં અમુક પ્રકારના અનુકૂળ સંગે બસ છે, એમ જે કહેવામાં આવે છે તે કેટલું બધું નિર્તુળ અને ભ્રામક છે તે આ સતીઓએ પિતાના જીવનચરિત્રથી સિદ્ધ કર્યું છે. સ્ત્રી ભલે બીજી રીતે પુરૂષથી નબળી હેય પણ જે તે દ્રઢ નિશ્ચયવાળી હોય, પતિને વિષે આસ્થાવાળી હોય તે મનુષ્ય તે શું પણ દેવે પણ એમને ચલિત કરી શકે નહીં. ગમે એવા કપરા સંજોગોમાં પણ અબળા પિતાની વિશુદ્ધિને ઝાંખપ લાગવા ન દે. પ્રાચીન તેમજ અર્વાચીન સતીઓના જીવનને એ એક અમૂલ્ય બોધપાઠ છે. શીલરક્ષાને અંગે સ્ત્રીઓએ જે સાહસ ખેડ્યાં છે, જે રીતે પોતાના દેહને અગ્નિને અર્પી દીધાં છે તે જોતાં સ્ત્રી એક મહાશકિત જ છે, એમ કહેવું પડે. સ્વભાવે મૃદુ-કમળ છતાં પણ શીલરક્ષાને વખતે સ્ત્રી કરાળ સ્વરૂપ ધરી શકે છે. સતીત્વ એ જ ગૃહસ્થ ધર્મને આધારસ્તંભ છે. જે પિતાના પતિને વિષે સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા ધરાવે છે, દુખ કે શોકના અવસરમાં પતિની પડખે ઉભી રહે છે, દુષ્ટ પુરૂ નાં છળપ્રપંચને પિતાની શકિતના બળે ભેદી નાખે છે, તે જીવનમાં મેટી કમાણી કરી જાય છે. શીલનાં રક્ષણમાં બીજાં અનેક સગુણેનું પાલન આવી જાય છે. પ્રાણના

Page #52
સતીત્વ : : [ 45 ] સર્વસ્વના ભેગે પણ સતીત્વની રક્ષા કરજે. નિષ્કલંક સતીત્વ, છેદાયેલા અંગેને પણ પાછા પિતાને સ્થાને સ્થાપે છે. સતી કલાવતીના સંબંધમાં કહેવામાં આવે છે કે - छेदात् पुनः प्ररोहंति, ये साधारणशाखीनां / तद्वच्छीन्नानि चांगानि, प्रादुर्योति सुशीलतः // જેમ અનંતકાય વનસ્પતિને છેદવાથી પાછી ફરીને ઉગે છે, તેમ ઉત્તમ શીલથી છેદાયલા અંગો પણ પાછા ઉત્પન્ન થાય છે. કલાવતીના વિષયમાં એના પતિને જ શંકા ઉપજી હતી, તેથી તેણે કલાવતીના બન્ને કાંડા કપાવી નાખ્યા હતા. આખરે તે શંકા ખોટી હતી તેમ સમજાયું. કલાવતીએ પિતાની પવિત્રતાના પ્રભાવે પૂરી હાથના કાંડા મેળવ્યા. શંકાશીલ પતિએ અંતે ઘણે પશ્ચાત્તાપ કર્યો. શિયલને એ પ્રભાવ છે. શૂળીમાંથી સિંહાસન ઉપજાવવાની શકિત શિયલમાં જ છે. શીલવતી નારી કુટુંબ અને સમાજને સારૂ નહીં પણ, સમસ્ત સંસારને સારૂ એક આદર્શ દૃષ્ટાંત મૂકી જાય છે.

Page #53
સ્ત્રી–જીવનના કેટલાક દોષો ઘરની લક્ષ્મી જેવી ગણાતી સ્ત્રીઓએ કયા કયા ગુણ મેળવવા જોઈએ, એ ટૂંકામાં ઉપર કહેવાયું છે. હવે ખાસ કરીને કયા કયા દેથી સાવચેત રહેવું જોઈએ, ક્યા ક્યા દેષ ધઈ નાખવા જોઈએ, તે ટૂંકામાં કહેવા પ્રયત્ન કરશું. ગુણોને અભાવ એ પણ એક દેષ જ છે. જે જે ગુણ અમે વર્ણવી ગયા તેને અભાવ હોય તે તેને પૂરવાને પ્રયત્ન કરજો. સત્ય બોલવું એ એક સણ છે, અસત્ય બલવાની ટેવ એ એક દુર્ગુણ છે. તમે સત્ય બોલવાની ટેવ પાડશે તે બીજા દેષ આપેઆપ વિદાય માગશે, પણ એ સિવાય કેટલાક એવા દે છે કે જે એકદમ નજરે ન આવે. દાખલા તરીકે વાતવાતમાં કજીયા-કંકાસ કરવાની વૃત્તિ થઈ આવે, કેઈની નિંદા કરવાનું મન થાય, કેઈની અદેખાઈ ઉપજે, એ બધા દોષ એવા છે કે શરૂઆતમાં અંકુરરૂપે જ દેખાય, પણ જે પૂરતી સાવચેતી રાખવામાં ન આવે તે વખત જતાં એ વિષવૃક્ષરૂપ બની જાય. દેનું નિકંદન કાઢવું હોય તે એ દેશની સામે એવા જ સદ્દગુણનું સૈન્ય તૈયાર રાખવું જોઇએ. સદ્ગુણેની સેના સામે દુર્ગુણથી માથું ઉચકી શકાતું નથી, છતાં એ દુશ્મને કયા કયા છે, તે અહીં ટૂંકામાં જ વર્ણવીશું.

Page #54
આ વીસ આળસ અથવા પ્રમાદ એ મનુષ્યજાતિને મોટામાં મોટે દુશમન છે. એ હરદમ આપણા દેહમાં છુપી રીતે કરાઈ બેસે છે. સ્ત્રીઓ તથા પુરૂષોને પણ એ પ્રકારનું આળસ પાયમાલ આળસુ સ્ત્રી ઘરનું કામકાજ બરાબર કરી શકતી નથી, તેથી તે પોતાના પરિવારને, સગાં-સંબંધીઓને સંપૂર્ણ સંતોષ આપી શકતી નથી. જેના અંગમાં આળસ નથી તે આગળ પડીને ઘરનું કામકાજ કરે છે, તેથી પોતાના વેરીઓમાં પણ તે માનવંતુ સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે. - આળસુ સ્ત્રી પિતાના એદીપણાને લીધે મોટાભાગે પિતાની સાસુ, જેઠાણી, નણંદ વિગેરેની સાથે અહોનિશ લડતી-ઝગડતી રહે છે. સાસુ-સસરે બહુ આકળા સ્વભાવના હોય એ સંભવિત છે, પણ જે કુળની લક્ષમી પોતે મહેનતુ હોય તે વખત જતાં એમના મન ઉપર પિતાની સારી છાપ પડ્યા વિના ન રહે. વિનય અને ઉદ્યોગ તે ગમે તેવા વિરોધીને પણ જીતી લે છે. ' . . . કેળવાયેલી કન્યાઓ ઉપર ઘણેભાગે આળસનો આક્ષેપ મૂકવામાં આવે છે, ઘરનાં કામકાજ કરવામાં જે કંઈ પિતાની

Page #55
48 ] : : ઘરની લક્ષ્મી ન્હાનપ સમજતું હોય તો તે અજ્ઞાનતા છે. રાંધવા માત્રથી જ ગૃહિણીનું કામ પૂરું થઈ જતું નથી. ઘરનાં બની શકે તેટલાં બધાં નાના–મેટાં કામકાજ તેણે કરવાં જોઈએ. આળસમાં આનંદ માનનારી સ્ત્રી એકદમ વિલાસ તરફ ઢળી પડે છે. અને વિલાસને પ્રવાહ એટલે તે વેગવાળો હોય છે કે સામાન્ય સ્ત્રી કે સામાન્ય પુરૂષ પણ અધઃપતનમાંથી પિતાને બચાવ કરી શકતા નથી. આળસુ મન, આળસુ શરીર અનેક પ્રકારના ઘોડા દોડાવે છે, એથી શરીર અને મનની શક્તિ બરબાદ થાય છે. આળસુ સ્ત્રી ઘરની વ્યવસ્થા બરાબર જાળવી શકતી નથી. આળસુ સ્ત્રીના નોકર-ચાકર પણ વખત જોઈને સ્વચ્છેદી તથા ઉછુંબલ બને છે. નેકરે ઉપર જ આધાર રાખનારી સ્ત્રી પરવશ બને છે. તે પિતાના ખોટા ખર્ચ ઉપર અંકુશ રાખી શકતી નથી. પરાશ્રયી માણસ ઘરની, વડીલેની અને મહેમાનોની પણ જેવી જોઈએ તેવી સેવા શી રીતે કરે ? આળસ દેખાવમાં બહુ ન દુર્ગણ લાગે છે, પણ પરિણામે એ બહુ ભયંકર નીવડે છે. આળસથી મન બગડે છે, શરીરનું આરોગ્ય પણ જળવાતું નથી. આળસુ સ્ત્રીઓ હેટે ભાગે જીવલેણ દર્દીને ભેગ બનેલી જોવામાં આવે છે. મહેનતુ સ્ત્રીઓ, જેઓ શરીર અને મનને સ્કુત્તિમાં રાખે છે તેઓ એવા દર્દોથી બચી જાય છે. જુના જમાનામાં સ્ત્રીઓ ઉલ્લાસથી ઘરનાં બધાં કામકાજને પહોંચી વળતી તેથી આજના નવા જમાનાના દર્દો પણ એમનાથી અજાણ્યાં જ રહ્યાં હતાં. જ્યાં આળસ્ય નથી ત્યાં કલેશ-કંકાસને ફાલવા-પુલ

Page #56
આળસ :: [ 49 ] વાની અનુકૂળતા નથી મળતી. તમારે જે નાનાં-નાનાં કજીયાકિંકાસથી બચવું હોય, તમારું આરોગ્ય જાળવી રાખવું હોય, ઘરના વડીલે વિગેરેની પ્રીતિ મેળવવી હોય તે તમારા અંગમાં રહેલા આળસને ઉડાડી દેજે. આળસ દૂર કરતાંની સાથે જ જાણે કે તમે કઈ જુદી જ સૃષ્ટિમાં આવી ચડયા હે એમ તમને લાગશે. આળસને અલગ કરશે તે જ ક્ષણે તમારા દેહમાં નવું બળ આવતું જણાશે. તમારા મનમાં પણ નવા જ ઉલ્લાસની તિ ઝળહળી ઉઠશે. આળસથી શરીરને સાચવી રાખવાની વૃત્તિવાળા એટલે કે કેસરીયા માણસ પોતે જ પિતાને છેતરે છે. પડયું પડયું લેતું કટાઈ જાય તેમ આળસુ સ્ત્રી-પુરૂષે પણ પિતાનાં મનુષ્યદેહને મલિન બનાવે છે. જે સ્ત્રીઓ આ દિવસ કામકાજમાં કાઢે છે, મહેનતમજુરી કરી પિતાને પરસેવે રેડે છે, તેમની તરફ એક વાર નજર કરે. એ કેટલા સંતોષી, સુખી અને નીરોગી દેખાય છે? મહેનતને જ એ પ્રતાપ છે. તમે પણ જે ઉત્સાહથી ઘરના કામકાજ કરવા માંડે, આળસને દેશવટે આપ તે તમે પણ એવા જ સુખ અને આરોગ્યને જરૂર મેળવી શકે. દવાથી જે આરોગ્ય નહીં મળે તે તમે આળસને દૂર કરવા માત્રથી જ મેળવી શકશે. આલસ દૂર થશે એટલે તમારા મનમાં પણ પ્રસન્નતા વ્યાપશે. નવરાશ નખેદ વાળે છે એમ જે કહેવામાં આવે છે તે વસ્તુતઃ આળસુ માણસને માટે જ લાગુ પડે છે. ઘરના કામકાજમાંથી નિવૃત્ત થયા પછીની નવરાશ કેટલી મધુર હોય છે તેને એક વાર આસ્વાદ તે લઈ જુઓ.

Page #57
વિલાસિતા આ જમાનામાં વિલાસ-મોજશેખને એક નવું ચેપી રેગ ફાટી નીકળે છે. એ રેગના પંજામાં સ્ત્રીઓ જ મોટેભાગે ભેગ બની છે. અણછાજતા વિલાસથી દરેકે દરેક હેને સાવચેત રહેતા શીખવું જોઈએ. ધારો કે તમે વિલાસના ખેટા ખર્ચને પહોંચી વળવાની શક્તિ ધરાવે છે. તમને વિલાસમાં તણુતા બચાવે એ કેઈ અંકુશ તમારી ઉપર નથી. એટલે તમે એમ માની લે છે કે વિલાસ માણવાને તમને બીજી બહેને કરતાં વધુ હકકે છે; પણ એ માન્યતા ખોટી છે. તમારી વિલાસિતા જેવાથી તમારી બીજી ગરિબ બહેને એ જ માર્ગે વળે તો તેમના પરિવારમાં કેટલી અશાંતિ ઉપજે સ્ત્રીઓ અનુકરણ કરવામાં બહુ શરીપૂરી હોય છે. એકને વિલાસી બનતી જીવે, એક હેનપણને ઝીણું-પાતળાં રંગબેરંગી વર સજતી જુવે તે એનું જોઈને બીજી બહેને પણ એનું અનુકરણ કર્યા વિના ન રહે. જેઓ એવા વિલાસ પાછળનાં ખર્ચ અને અવકાશને પહોંચી વળે તેમ હોય તેમને કદાચ તત્કાળ બહુ વાંધા જેવું ન લાગે પણ આપણા વર્તનની આપણા સગાં-સંબંધીઓ, આપણું પાડેશીઓ ઉપર કઈ જાતની અસર પડે છે તે આપણે જેવું જોઈએ. આપણે એકલા પિતાના શેખથી બીજાને

Page #58
વિલારિતા : [ 51 ] બેટે માર્ગે દેરી જઈએ તે આપણે આપણી જવાબદારી નથી સમજતા એમજ કહેવું પડે. એક વહાણમાં મુસાફરે બેઠા હોય, હાણ ધીમે ધીમે મધ્ય દરીયામાંથી પસાર થતું હોય તે વખતે એક મુસાફર વહાણના તળીયે ન્હાનું કાણું પાડવા માંડે તે આપણે તેને શું કહીએ? એ મુસાફર ઉદ્ધતાઈથી જવાબ આપે કે " હું વહાણના તળીયે કાણું પાડું કે ગમે તે કરું; મને રોકવાને તમને શું અધિકાર છે?” તે આપણે તેની શી વલે કરીએ ? એ મૂર્ખ નથી સમજો કે વહાણના તળીયે કાણું પાડવાથી તે પિતાના એકલાના જાન જોખમમાં નથી મૂકતે, પણ વહાણના બધા મુસાફરોના હોત ઉભા કરે છે. આપણે સમાજ એ આપણું વહાણું છે. એકનાં પુણ્ય કે એકનાં પાપ આસપાસનાને થોડીઘણી અસર કર્યા વિના નથી રહેતાં. આપણે પાડેશી નિરંતર ગંદકી રાખતું હોય તે એ ગંદકીને લીધે જે રેગચાળે પેદા થાય તે આખા ગામ કે આખા મહોલ્લાને વેઠ પડે. આપણે બધા સામાજિક પ્રાણીઓ છીએ. આપણાં વર્તન કે વહેવારની સાથે આપણને એકલાને જ નહીં પણ સૌને વધતા-ઓછા પ્રમાણમાં સંબંધ હોય છે. એક બહેન વિલાયતી ફેશનમાં ફસાય, એક પ્લેન વસ્ત્ર અને આભૂષણને અનુચિત ઠઠાર કરે તે બીજી હેને તેની હરિફાઈ કરે એ સ્વાભાવિક છે. પછી ધીમે ધીમે એ વિલાસ એક રોગચાળા જેવું બને છે. ગરીબ સગા-સંબંધીઓ અને પાડેશીઓના પરિવારમાં કલેશ-કંકાશ–અશાંતિની આગ સળગી ઉઠે છે. આપણી વિલાસિતા એને માટે જવાબદાર ઠરે છે.

Page #59
[ પર ]. : : ઘરની લક્ષ્મી. શ્રી એ વિલાસ મૂર્તિ તરિકે જેટલી નથી શોભતી તેટલી તે સંયમ, સાદાઇની પ્રતિમારૂપે પ્રતિષ્ઠાપાત્ર ગણાય છે. વિલાસમાં શોભા કે ગૌરવ છે એમ રખે માનતા. વિલાસ, સભ્ય સ્ત્રી-પુરૂ ની આંખમાં ખુંચ્યા વિના નથી રહેતું. સાદાઈમાં જે શોભા અને ભવ્યતા છે તે વિલાસમાં કેઈ કાળે નથી ઉતરતી. એક વાર પણ ભૂલેચૂકે જે તમે વિલાસના માર્ગે વળ્યા તે પછી તમે કયાં જઈને અટકશે તેની કલ્પના થઈ શકતી નથી. વિલાસિતા એક એ અગ્નિ છે કે જેમ જેમ તમે એની જોગવાઈ કરતા જાઓ તેમ તેમ એ આગ વધુ ને વધુ ઉગ્ર રૂપ પકડતી જાય. વિલાસરૂપી આગમાં ઈધન ન નાખવું એ સૌથી વધારે સહિસલામત માર્ગ છે. સાચી કુળની લક્ષમી વિલાસથી નથી હોતી. જે પિતાના વિલાસવડે બીજાને આંજી નાખવા માગતી હોય તે ભલે વિલાસને આશ્રય લે. જેમને પિતાના કુળ કે વંશની પ્રતિષ્ઠાને કશે ખ્યાલ સરખે પણ ન હોય, તે ભલે વિલાસરૂપી મૃગજળની પાછળ દોડે. વિલાસથી તમને સાચું સુખ-શાંતિ મળે એ આશા મનમાંથી કાઢી નાખજે. વિલાસના ઝેરથી રીબાતા–તરડતા કેટલાય જી આખરે પાયમાલ થઈ ગયા છે. એ એક પ્રકારનું એવું છુપું અને કાતિલ ઝેર છે કે ધીમે ધીમે રગ-રગમાં ફેલાઈ જાય છે. વિલાસ ! વિલાસ ! વિલાસ–માજશેખ, બનાવટ સિવાય એને બીજે કઈ વિચાર નથી આવતું. દારૂ–અફીણુના વ્યસની જેવી જ વિલાસિની સ્ત્રીઓની દુર્દશા થાય છે.

Page #60
વિલાસિતા : : [ 53 ] મિજશેખ અને વિલાસમાં જેનું ચિત્ત ચુંટયું છે તેને ઘરનાં કામકાજ, વડિલેની સેવા એ બધું અકારું થઈ પડે છે. ટાપટીપ કરવા સિવાય એમને બીજું કંઈ સુઝતું જ નથી. એથી ઘરમાં અવ્યવસ્થા વર્તે છે, બેચેની ફેલાય છે અને ઘરનું સુખ આકાશકુસુમ જેવું બને છે. વિલાસિની સ્ત્રી પોતાને, બીજી સ્ત્રીઓ કરતાં શ્રેષ્ઠ માનવા લલચાય છે. વિલાસ પિતાની સાથે અભિમાનહુંપદને પણ લેતે આવે છે. અભિમાન તે રાજામહારાજાએને પણ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ધૂળ ચાટતા બનાવે છે, એ વાત કેનાથી અજાણ છે? વિલાસથી મેટાઈ નથી આવતી, સાદાઈ જોઈને લેકે તમારી મેટાઈની કીંમત આંકશે. કેટલીક બહેનો મોજશોખ, શૃંગારની પૂરતી સામગ્રીઓ નહી મળવાથી મનમાં નિરંતર સળગ્યા કરે છે. આવી બહેને હાથે કરીને દુઃખને પિતાની પાસે નોતરે છે. ગજા–સંપત પ્રમાણે વસ્ત્રાલંકાર મળે તે પહેરવા-ઓઢવામાં જે આનંદ છે, જે સંતેષ છે તે એક માત્ર સુશીલ-સુજ્ઞ બહેને જ જાણે છે. એ આનંદ અને સંતોષની તુલના થઈ શકતી નથી. તમે બને એટલી સાદાઈ ધારણ કરજે. ઝીણા મુલાયમ વન્ને તમારી દેહશોભા વધારવાને બદલે ઉલટાં તમને બેડેળ બનાવે છે તેને ખ્યાલ રાખજો. અલંકારે પણ સગુણ સ્ત્રીને કશી શેમા આપતા નથી. આપણા સદ્ગુણો જ અલંકારને શોભાવે છે, અને સાદાઈ જે નરી આંખે દેખી શકાય એ બીજે કયે સદ્દગુણ છે?

Page #61
સ્વેચ્છાચાર કેઈને અંકુશ ન માન, પિતાની જ ઈચ્છા પ્રમાણે વર્તવું એ એક સ્વેચ્છાચાર છે. છેક પરવશતા જેમ ખરાબ છે, એકલી ગુલામી જેમ સ્વાભાવિક વિકાસને રૂંધે છે તેમ સ્વેચ્છાચાર પણ એટલે જ ભયંકર નિવડે છે. નરી પરવશતા અને નર્યો સ્વેચ્છાચાર એક વસ્તુની સામસામી દિશાઓ છે. સ્વેચ્છાચાર તર ઘસડાઈ જતાં મનુષ્યને બચાવવા આપણું શાસ્ત્રકારોએ કેટલાક યોગ્ય અંકુશ મૂક્યા છે. બાળિકારૂપે સ્ત્રી જાતિ પિતાની આજ્ઞામાં રહે છે, યૌવનમાં પતિની આજ્ઞા પાળે છે, વૃદ્ધાવસ્થામાં પતિનાં સગાંસંબંધીઓની આજ્ઞામાં રહે છે. મતલબ કે સ્ત્રી જાતિ કે દિવસ સ્વતંત્ર બની શકતી નથી, એ સ્થિતિમાં એને સ્વ૨છંદપણે વર્તવાની કઈ તક જ નથી મળતી. આજે ઠેકઠેકાણે સ્વતંત્રતાને વાયુ જોરથી ફેંકાઈ રહ્યો છે, એ વાત ખરી છે. જુના જમાનાનાં કેટલાક રિવાજે અને ધોરણે નવેસરથી યોજાવા જોઈએ એટલે કે એમાં સમાચિત સુધારણા થવી જોઈએ એ વાતની કોઈથી ના પાડી શકાય તેમ નથી, પરંતુ સ્વતંત્રતા અને સ્વેચ્છાચાર એ બે એક જ વસ્તુ નથી. એ બન્ને વચ્ચે સુવર્ણ અને

Page #62
રષ્ટાચાર :: [ પ પ ] પિત્તળ જેટલો તફાવત રહેલ છે. બાળક પિત્તળને કે અગ્નિની શિખાને સુવર્ણ સમજે તેથી કરીને પિત્તળ સોનું બની જતું નથી, તેમ અગ્નિ તેને દઝાડ્યા વિના રહેતું નથી. સ્વેચ્છાચાર એ અગ્નિશિખા છે. અગ્નિની ઉજળી ચણગારી હાથમાં લેવાનું બાળકને મન થાય તે વડીલેએ બાળકને એમ કરતાં રોકવું જોઈએ જેથી તે દાઝતે બચી જાય તેમ પુત્ર, માતાપિતા, પાત અને સગાં-સંબંધીઓએ આંકેલી મર્યાદાઓ સ્ત્રી જાતિને અનાચાર તરફ ઘસડાતી બચાવી લે છે. વેલી વૃક્ષને જ આશ્રય કરીને રહે છે. વૃક્ષના આધારે તે ખૂબ ફાલે-કુલે છે. એને સ્વતંત્રતા નથી એમ કઈ નથી માનતું. વેલી જે નિરાધાર હય, સ્વછંદપણે વૃક્ષને આશ્રય છેડી દે તે એની કેવી દુર્દશા થાય? ઘર એ સ્ત્રી જાતિનું સ્વતંત્ર સ્થાન છે. ઘર અથવા કુટુંબના આશ્રયે જ સ્ત્રી પિતાને વિકાસ સાધે છે. એક ગૃહલક્ષ્મી જ્યારે પિતાના પતિ-પુત્ર આદિના પરિવાર વચ્ચે બેઠી હોય છે, એમની ખાતર પળે પળે આત્મસમર્પણ કરી રહી હોય છે તે વખતે એ એક દેવીની જેમ કેટલી ગૌરવવાળી દેખાય છે? સ્થળ નજરે જોનારને એમ લાગે છે કે આ સ્ત્રી બિચારી પરવશ છે, પરન્તુ ઝીણી નજરે જોવામાં આવે તે જે સુખની સ્વેચ્છાચારીઓને કલ્પના સરખી પણ ન આવે તે સુખ આ મર્યાદાશીલ બહેને ભગવતી હોય છે. સ્વેચ્છા પ્રમાણે હરતી-ફરતી, પિતાની સખીઓ સાથે કે પતિના મિત્રે વિગેરેની સાથે રમત-ગમતમાં આગળ પડતું

Page #63
[ 56 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. ભાગ ભજવતી એક બહેન કલ્પે અને બીજી બાજુ પિતાના વડીલે, પુત્ર, સાસુ-સસરાની સેવામાં તલ્લીન બનેલી બહેન ક. એ બન્નેની સરખામણીમાં સારો અને સ્થાયી આનંદ કયાં દેખાય છે? વેચ્છાચારને આનંદ ક્ષણિક છે. એ આનદની પળે વીતતાંની સાથે જ ગમગીની આવે છે. સેવા, સંયમને આનંદ અખૂટ હોય છે. એક ગૃહલક્ષ્મીને પિતાના પુત્ર-પરિવારના મુખ ઉપર તૃપ્તિની રેખાઓ અંકાતી જોઈને જે આનંદ થાય છે તેનું વર્ણન શબ્દથી થઈ શકતું નથી. આત્મીય સ્વજનનાં અંતરમાં સંતોષ ઉપજાવવાથી, સાચી ગૃહલક્ષમી પિતાના જીવનની સાર્થક્તા થઈ એમ જ માને છે. આપણુ આર્ય સંસારની એ જ મહત્તા છે. - સ્ત્રી જાતિના આત્મત્યાગ ઉપર આપણો આખે સંસારવહેવાર ખડે છે. એક સ્ત્રી જ્યારે પોતાના પુત્ર, કન્યા, પતિ, સાસુ, યેષ્ઠ, દિયર વિગેરેને પિતાના સુખના ભેગે રીઝવતી હોય છે ત્યારે તે પિતે કઈ પણ પ્રકારને ભેગ આપે છે એમ નથી માનતી. આત્મત્યાગને અપૂર્વ આહ્લાદ જ તે અનુભવતી હોય છે. એ અભિમાન પણ નથી લેતી, કારણ કે આત્મત્યાગ એના આત્માની એક ઉર્મિ બની રહે છે. સ્વછાચારમાં એ ઉર્મિઓ સાર્થકતા નથી અનુભવતી. તમે જે એ સુખ અનુભવવા માગતા હે, તમારી આસપાસ સ્નેહ, મમતા, નિર્દોષતાનું વાતાવરણ જમાવવા માગતા હો તે તમે પણ સ્વેચ્છાચારના તરંગનું સંયમન કરતા શીખજે. એથી તમે પિતે અપૂર્વ આનંદ અનુભવશે અને તમારૂં કુટુંબ પણ આનંદની શીતળ લહેરે ઝીલશે.

Page #64
અવ્યવસ્થા વ્યવસ્થા અથવા નિયમિતતા એ એક ગુણ છે, અવ્યવસ્થા, અનિયમિતતા એક અવગુણ છે. ગૃહ એ ગૃહિણીનું રાજ્ય છે. ગૃહિણી ઘરની મંત્રી છે. રાજ્યને મંત્રી બેદરકાર રહે તે સારાયે રાજ્યમાં અંધાધુંધી, અશાંતિ અને અવ્યવસ્થા ફેલાઈ જાય, રાજ્યના બધા માણસેને દુઃખ ભેગવવું પડે, મંત્રીની પોતાની આબરૂ પણ જાય. - એ જ પ્રમાણે ઘરની લક્ષ્મી-ગૃહિણી જે ઘરની વ્યવસ્થા બરાબર ન જાળવે તે ઘરનાં બધાં માણસોને દુઃખ ભેગવવું પડે. ગૃહિણીની પિતાની આબરૂના સંબંધમાં પણ ટીકા થાય. પુરૂષ ગમે એટલી કમાણી કરતે હોય, પણ જે ઘરમાં સારી વ્યવસ્થા ન હોય તે એ કમાણ દીપી નીકળે નહીં. ઘરમાં આવનારાં માણસે ઘરની અવ્યવસ્થા જોઈ નિરાશ બની જાય. વ્યવસ્થા વડે ઘરને દીપાવવું, ઘરની શોભા વધારવી એ સ્ત્રીનું કામ છે.

Page #65
[ 18 ] :: ઘરની લક્ષ્મી. - લેકમાં અવ્યવસ્થાને લીધે ટીકા થાય એટલું જ બસ નથી. ધારો કે તમારે એક વસ્તુ જોઈએ છે. એ વસ્તુ ઘરમાં છે એ વાતની તમને ખાત્રી છે, પણ જરૂરને વખતે શેધવા છતાં એ વસ્તુ હાથમાં ન આવે તે તમને કેટલે કોધ થાય? એને અવ્યવસ્થા સિવાય બીજું શું કહેવાય ? કેટલીક હેને એક ચીજને ઉપયોગ થઈ રહ્યા પછી એને ગમે ત્યાં ફેંકી દે છે-જાણે કે હવે પછી એને કશે ઉપયોગ જ નથી એમ માની રઝળવા દે છે. પછી જ્યારે એ ચીજ ખરી અણીના વખતે જ્યારે નથી મળતી ત્યારે પિતે વ્યગ્ર બને છે, બીજાઓનાં ઉપર વાંક ઢળે છે અને એ રીતે એક નજીવી વાતમાંથી મેટે કલેશ ઉભો કરે છે. કેટલીકવાર વારંવાર ઉપગમાં આવે એવી વસ્તુને પણ હેને એવે ઠેકાણે મૂકી દે છે કે એને ગોતી કાઢવા સારૂ ઘણી મહેનત કરવી પડે, પરંતુ જો તમે વ્યવસ્થાશક્તિની મહત્તા સમજી શક્યા હે, દરેકે દરેક વસ્તુને એના પિતાના નિયમિત સ્થાને મૂકવાની ટેવ કેળવી શક્યા છે તે ઘણી ઘણું નકામી જંજાળથી બચી જવા પામે. વાત બહુ નજીવી લાગશે, પણ ઘરના કારભારમાં વ્યવસ્થા એક અતિ આવશ્યક અંગ છે એ વાત તમારા લક્ષબહાર ન રહેવી જોઈએ. એક જ દાખલ . ધારો કે તમારે કે આનંદ-ઉત્સવના અવસરે બહાર જવું પડે. એ વખતે તમે અરીસે કે કંકાવટી જેવી એકાદ વસ્તુ ગતવા માંડે, છતાં એવી રીતે મૂકાઈ ગઈ હોય કે તમને હાથ ન આવે. ઘર આખું ગાંડુ

Page #66
અવ્યવસ્થા : : [ 18 ] કરી વાળે. આખરે તમે કંટાળીને નાનાં બાળક ઉપર દાઝ ઠલવ, એને મારેઢી, ઘરમાં બાળકને રેવાને કકળાટ થાય, પછી તે તમારે ઉત્સવમાં જવાનો આનંદ પણ ઉઠી જાય. ન છૂટકે તમારે કટાણું મોં કરીને બહાર નીકળવું પડે. એક સામાન્ય અવ્યવસ્થા પણ કેટલી દુઃખદાયક બને છે? જે વસ્તુ ખરે વખતે કામ ન આવે, આપણું ચિત્તને કલેશથી કલુષિત કરે તે શા કામની ? પણ એ વસ્તુને દોષ ન કાઢતાં આપણી અવ્યવસ્થાને જ આપણે વાંક જે જોઈએ. કેટલેક સ્થળે બહારથી ઘર ઘણું સારું દેખાય, પણ અંદર જઈને ઉભા રહીએ તે એઠવાડ, ગંદવાડ અને દુર્ગધને પાર ન હોય. આ પણ કંઈ સામાન્ય અવ્યવસ્થા ન ગણાય. નિયમિતપણે જે વાળવાનું, એઠા વાસણ માંજવાનું કામ થતું હોય તે અવ્યવસ્થા જેવું કંઈ ન દેખાય. “પછી જોઈ લેવાશે-ઘડીક રહીને કરી નાખશું,” એમ મનમાં થાય છે ત્યારે જ ન્હાની–મહેદી અવ્યવસ્થા–ગડબડ ઉભી થવા પામે છે. તમારા ઘર, ઘરનાં આંગણું અને ઘરની શોભાસામગ્રી એ બધું સ્વછ હય, વ્યવસ્થિત હોય તે કેઈપણ આવનારના મનમાં તમારા માટે સમાજની લાગણ ઉપજ્યા વિના ન રહે. નિયમિતપણે ઘરનું કામકાજ થાય તે કઈને ટીકા કરવાને પ્રસંગ ન મળે. તમારી વ્યવસ્થાશક્તિના મુક્તકઠે વખાણ થાય. ઘરની દરેક વસ્તુને એના નિયત કરેલા સ્થાને જ મૂકે. કઈ વસ્તુને રઝળવા ન દો. એવી રીતે વસ્તુઓ ગોઠવે કે જ્યારે તમને જોઈએ ત્યારે તે મળી જાય. અંધારામાં લેવા

Page #67
[ 60 ] :: ઘરની લક્ષ્મી. માગે તે પણ લઈ શકે. વ્યવસ્થા નહીં હોય તે બેને દિવસે, દી લઈને ગતશે તે પણ તમને નહીં મળે. વ્યવસ્થાની જેમ જ ઘરના પ્રસંગમાં નિયમિતતા જાળવજે. ઘરનાં બધાં માણસને નિયમિત ભજન વિગેરે મળ્યા કરે તે તેઓ બીજી હાની ન્હાની કેટલીક અગવડમાંથી બચી જશે અને કુશળ મંત્રીવાળા રાજા એટલે નિશ્ચિત રહે તેટલી જ નિશ્ચિંતતાથી ઘરના વડીલે વિગેરે વ્યવહારના કાર્યો નિશ્ચિતતાથી કરી શકશે. ઘરને શોભાવવું એ ગૃહિણીના હાથમાં છે. સારી વ્યવસ્થાથી ન્હાનું–ગરીબ ઘર પણ દીપી નીકળે છે. અવ્યવસ્થાથી રાજમહેલ પણ અળખામણું લાગે છે. ઘરના કામકાજમાં જેમ વ્યવસ્થા-નિયમિતતા જાળવવી જોઈએ તેમ તમારા બેલવા-ચાલવાના વ્યવહારમાં પણ વ્યવસ્થા તરી આવવી જોઈએ. તમારી વાત એવી તે વ્યવસ્થિત હેવી જોઈએ કે તે સંબંધમાં જરા જેટલી પણ ગેરસમજ ન થવા પામે. જે કહે તે સીધી રીતે, આડંબર વિના કહી નાખે. એક વાતને બીજી વાત સાથે ભેળવી નાખશે મા. તમારે કહેવાનો આશય બરાબર સ્પષ્ટ કરી દ્યો. વિવેકપૂર્વક નમ્રતાથી તમારું વક્તવ્ય કહી નાખો. એ પણ એક પ્રકારની વ્યવસ્થા જ છે. વાણીમાં, વિચારમાં અને ઘરના કારભારમાં-- બધામાં તમારી વ્યવસ્થાશક્તિ ઝળકી ઉઠે એમ કરે..

Page #68
વાંધા-વચકા તદન નમાલી વાતોમાં પણ વાંધા-વચકા પાડવા અને ન્હાની ન્હાની વાતમાં કયા-કંકાસ કરવા એ અણઘડ સ્ત્રીઓને જાણે કે સ્વભાવ જ હોય એમ મનાય છે. કજીયાકંકાસ પેદા કરવાના સર્વ હક્ક સ્ત્રીઓએ જ સ્વાધીન રાખ્યા છે. સંસ્કારી કુટુંબમાં એવી સ્થિતિ બહુ જવલ્લે જ જોવામાં આવે છે. જે પુરૂષ ઘડીએ ઘડીએ વાંધા-વચકા પાડે છે તેને માટે પણ લેકમાં એમ કહેવાય છે કે-“ બૈરાની જેમ એને સ્વભાવ જ વાંધા પાડવાનું છે એની સાથે બહુ કામ ન પાડશે.” અજ્ઞાન સ્ત્રીઓ માટે ભાગે આવી આદતને ભંગ થઈ પડે છે. મનને માઠું લાગવાના પ્રસંગે બને એ સમજાય એવી વાત છે. ઘરમાં બે વાસણ હોય છે તે પણ અથડાય છે. એક જ કુટુંબમાં રહેતા માણસના સ્વભાવ જૂદા જૂદા હોય અને તેને લીધે કંકાસ થાય એમ બને, પણ જો તમે એ કંકાસની દરકાર ન કરવાનો નિશ્ચય કર્યો હોય, કંકાસને રજ

Page #69
[ ર ] : : ઘરની લક્ષ્મી. જેટલું પણ મહત્વ ન આપવાને નિરધાર કર્યો હોય તે એ કલહ તરત જ ઓલવાઈ જશે. જેમ કેરી જમીન ઉપર પલે અગ્નિ આપોઆપ ઓલવાઈ જાય છે–બહુ નુકશાન નથી કરતે તેમ આપણે મેટું મન રાખીએ તે નાના નજીવા કજીયા-કંકાસ પણ પોતાની મેળે શમી જાય. કેટલીક હેને ધુંધવાતા છાણાની જેમ મનમાં ને મનમાં બળ્યા કરે છે. એમને સારૂ નમાલે વધે આગના તણખા જે ભયંકર નીવડે છે. પ્રસંગ બનતાં જ ભડકે થાય છે. એ ભડકાની ઉન્હી આંચ સર્વ કુટુંબીઓને સ્પર્શે છે. આપણે જેમને શાંત સ્વભાવના કહીએ છીએ તેઓ કદિ ઉશ્કેરાઈ જતા નથી એમ નથી. એમને પણ ઘણી વાર મનદુઃખ થાય છે, પરંતુ તેઓ ખૂબીથી એ ઝેર પી જાય છે; આસપાસના માણસને કળાવા દેતા નથી. સંસારમાં આવા ઝેર પી જવા, પિતે ઝેર પી જઈને પણ કુટુંબના માણસોને સેવાનાં અમૃત પીરસવાં એ કાંઈ જે તે લ્હા નથી. જે સ્ત્રી પિતાની ઉપર વીતતા અન્યાયો, વીતકે વિગેરેનાં ઝેર ચૂપચાપ ગળા નીચે ઉતારી જાય છે અને વાંધા-વચકા માત્રને ઉંડા ખાડામાં ભંડારી દે છે તે સ્ત્રી ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર છે. ધરતીની જેમ સદા સહન કરનારી એવી સ્ત્રીઓ, મનુષ્યલકમાં પણ દેવીરૂપે જ પૂજાય છે. ન્હાની વાતને બહુ વળગી રહેવાથી, વાંધા-વચકાને ગાંઠે બાંધી રાખવાથી આપણું કે અન્ય કેઈનું હિત નથી સધાતું. યાદ રાખવાની શક્તિ કેળવવાની જેટલી જરૂર છે તેટલી જ

Page #70
વાંધા-વચકા :: [ 63 ] ભૂલી જવાની શક્તિ ખીલવવાની પણ જરૂર પડે છે. વાંધાવચકાને તરતમાં જ વિસ્મૃતિના દરીયામાં દફનાવી દઈએ તે આપણું કુટુંબમાં સદાને માટે શાંતિ સચવાઈ રહે. - સ્ત્રીઓને સંકુચિત ક્ષેત્રમાં રહેવું પડે છે, તેથી તેમની દષ્ટિ પણ સંકુચિત અને સ્વાર્થી બની જાય છે. સારાં ઘરની સ્ત્રીઓ પણ કેટલીકવાર છાણ કે લાકડાના એક હિસ્સા માટે, જાણે કે રાજ્ય મેળવવાને માટે લડતી હોય તેમ ઝગડશે. નજીવી વાતમાંથી વિરેધ, કલેશ ઉપજાવશે. આ પ્રકારની સંકુચિતતા ટાળવાને અભ્યાસ કરશે તે તમને પરિણામે લાભ જ થશે. જળની જેમ વાંધા-વચકાને વળગી રહેવાથી તમે કંઈ જ ફાયદો નહીં મેળવી શકે. થોડું જતું કરવાથી પણ શાંતિ જળવાતી હોય તો તે વધારે ઈષ્ટ છે. વસ્તુ તે આજે છે અને કાલે નહીં હોય, પણ જો તમે નકામે કલેશ કરશે તે તમારો સ્વભાવ બગડશે; એ ચીડીયે સ્વભાવ જ તમને હેરાન કરશે. ભલી હેનને માટે લોકો કહે છે કે “ભાઈ, એમનું પેટ તે દરીઓ છે. એમની શી વાત કરવી?” જે હેન, પિતાના કુટુંબ-પરિવારના બધા જ વાંધા-વચકા ગળી જાય છે તે આવા માનવંતા વિશેષણને બને છે. દરીઓ દુનિયાની ગંદી વસ્તુઓ પિતાના પેટમાં સંઘરે છે, છતાંએ કોઈ દિવસ ગંધાતું નથી– દુર્ગધ-સડા માત્રને પિતે એકલો સહન કરે છે. કદિ પણ પિતાની માજા મૂકતા નથી. દુનિયાના માણસો એની ઉપર ગમે એટલે જુલમ કરે તે પણ બદલામાં તે કીંમતી–અણુમૂલાં ર–મેતીએ જ આપે છે. ય તે તેને થોડું જ રહેવાથી કરી છે અને કાલે

Page #71
[ 64 ] :: ઘરની લક્ષ્મી. પુલ ખીલે છે પિતાની સુગંધ અને સુંદરતાથી એ કેટલું પ્રિય લાગે છે? કાદવમાં જ એ જમે છે, કાદવમાંથી જ પિષણ મેળવે છે; છતાં રસને એવી રીતે પરિણાવે છે કે પિતે અનુપમ સુંદર બને છે. મનુષ્યની મહત્તા પણ સંસારના કડવા રસને પરિણમાવવાની શકિતમાં જ રહેલી છે. એ મનુષ્ય મહાન છે પછી ભલે એ સ્ત્રી હે યા પુરૂષ છે, પણ જે કટુ રસ પી જઈને બદલામાં સુગંધ અને સૌંદર્ય પ્રકટાવે છે તે ખરેખર મહાન છે. સંસારમાં કટુતા કયાં નથી ? વાંધા-વચકા, વિરેધ, કલેશ વિનાનું કયું ઘર, કયું કુટુંબ ખાલી છે? પણ જે ગૃહલક્ષ્મી એવા વાતાવરણમાં રહીને, પિતાની શક્તિથી શાંતિ અને સુસંપ જાળવી રાખે છે તે ખરે જ સ્તુતિને યોગ્ય છે. ખમવા–ખમાવવાને” મહિમા તે તમે જાણે છે. પ્રતિક્રમણ જેવી ધર્મક્રિયાઓમાં આપણે સર્વ પ્રાણીમાત્રને ખમાવીએ છીએ, સીને ખમીએ પણ છીએ, પરંતુ એની કલેટી તે વહેવારના ક્ષેત્રમાં જ થાય છે. ઘરના માણસમાંથી કદાચ કે અન્યાય કરે, ન કહેવાનાં વેણ કહે તે પણ તે ખમી લેવામાં જ આપણું કુટુંબનું અને આપણું પોતાનું હિત છે એમ સમજજે. એવી મનેભાવના કેળવશે તે સંસાર સુખમય બનશે એટલું જ નહીં પણ તમારે પરલેક પણ સુધરશે, પુણ્યની સારી એવી કમાણી કરી જશે.

Page #72
કુથલી-નિંદા પુરૂષ માને છે કે જ્યાં બે-ચાર બૈરાંઓ એકઠાં થાય ત્યાં બીજાની નિંદા-કુથલી સિવાય બીજી કઈ વાત ન હોય એટલે કે સ્ત્રીઓ કુથલી કર્યા વિના રહી શકતી જ નથી. એમને કીમતીમાં કીમતી સમય, એક-બીજાની કુથલી કરવામાં જ વીતી જાય છે. કેઈની નિંદા કરવાથી, આપણને પિતાને કશો જ લાભ નથી થતું, તેમ જેની નિંદા કરીએ છીએ તેને પણ કંઈ લાભ નથી પહોંચતે. નિંદા કરવી એ પિતાની જીભથી બીજાને મેલ છેવા બરાબર મનાય છે. એને અર્થ એ થાય છે કે આપણે જીભને મેલી કરીને બીજાને સ્વચ્છ કરીએ છીએ. ધોબીએ આખા ગામનાં મેલાં કપડાં ધુએ છે, પણ તેઓ પિતે એ મેલને સંઘરી રાખતા નથી. કુથલી કરનાર, બીજાના દોષ ધોવા છતાં પાછા પિતાને જ દૂષિત બનાવે છે. નિદા યા કુથલીમાં એવો કયે રસ છે? પુરસદવાળી બહેને શા સારૂ એવી કુથલીમાં વખત બરબાદ કરતી હશે? એનું કારણ એટલું જ લાગે છે કે બીજા કેઈ સારા વિષયના

Page #73
[ 66 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. અભાવે તેઓ એક બીજાની નિંદા કરી સંતોષ માને છે, પણ જે પિતાના અવકાશને સદુપગ કરવાને સારુ સરસ વાંચન રાખે, ધર્મ તેમજ નીતિની બુકેને અભ્યાસ કરવા લાગે તે પછી તેમને નકામી નિંદા કરવાનું મન ન થાય, કુથલીનું પુરાણુ ઉઘાડવાની એમને ઈચ્છા જ ન થાય; કારણ કે એ કુથલીપુરાણ પિતે જ નિરસ છે. શ્વાન જેવી રીતે પિતાના જીભના રસથી, સૂકા હાડકાને પોતાના લેહીવાળું બનાવી એમાંથી સ્વાદ લે છે તેમ જ આ કુથલી કરનારાઓ, સાવ નકામી વાતમાં રસ લે છે. વસ્તુતઃ કુથલીમાં કંઈ જ સ્વાદ નથી. કુથલી એ સૂકું હાડકું છે. માત્ર અજ્ઞાનતા અને ઈર્ષા જ એમાં રસ મૂકે છે. કુથલીમાં મેટે ભાગે અદેખાઈ જ ભરી હોય છે. એક સ્ત્રી જ્યારે બીજી બહેનનું સારૂં જઈ શકતી નથી ત્યારે તે કુથલીને આશ્રય લે છે, પિતાની બહેનપણુઓ વચ્ચે બેસી પેલી બહેનની નિંદા કરવા માંડે છે. પછી તે જેમ ગરબે ઝીલાય તેમ કુથલીના કર્કશ ગાનને બીજી બહેને ઝીલે છે. કુથલી-પુરાણુને કઈ દિવસ આ જ નથી આવતું. કુથલીમાં વખત કાઢો તેના કરતાં બીજા ઘરના ઉપયોગી કામકાજમાં વખતને સદુપયેાગ કરે એ વધારે ઠીક છે. દારૂના વ્યસનીને જેમ દારૂ વિના નથી ચાલતું-સમજવા છતાં વ્યસનને મૂકી શકો નથી તેમ કેટલીક અણઘડ હેને, કુથલીને એક વ્યસન જેવું બનાવી દે છે. ક્યારે લાગ મળે અને કુથલી કરવા બેસું એમ એને મનમાં થયા કરે છે. એ હેન એમ નથી સમજતી કે તમે જે કેઈની કુથલી કરશે તે તમારી

Page #74
કુથલી–નિંદા :: [ 67 ] કુથલી બીજી કેમ નહીં કરે? તમે સમજીને એ અવગુણથી દૂર રહેશે તે તમારા વિષયમાં પણ કેઈને નિંદા કરવાનું મહા સૂઝે. બેશક, તમે કેઈને દેષ જુઓ અને તમારા સમજાવવાથી એ દેષ સુધરે એમ તમને લાગતું હોય તો તમે શાંતિ અને મીઠાશથી બે વચન કહી શકે છે, પણ કેઈની પીઠ પાછળ, કુથલી કરવી એ તે પિતાની જીભે અન્યના મેલ ધેવા જેવું છે. અધ્યાત્મશાસ્ત્રને એક નિયમ છે કે જે માણસ જે વસ્તુનું સતત ચિંતન કરે છે તેના જે જ પિતે બને છે. હવે જે તમે બીજાના દેશે જ ચિંતવે, બીજાના દેશની કુથલી જ કર્યા કરે તે એ દુર્ગુણ તમારામાં દાખલ થયા વિના ન જ રહે; કારણ કે એને જ તમે અભ્યાસ કરે છે–દેનું જ ચિંતવન કરે છે. એટલા સારૂ જ શાસ્ત્રકારોએ ઉત્તમ ગુણોનું નિરંતર ધ્યાન કરવાનું ઉપદેશ્ય છે. ગુણશીલ સતી સ્ત્રીઓના ગુણનું ચિંતવન કરવાથી ગુણાનુરાગ પ્રકટે છે અને એ ગુણાનુરાગથી આપણે પોતે ઉન્નતિ પામીએ છીએ. ગુણચિંતન જેવું ચિંતામણિ રત્ન મૂકીને આપણે કુથલી જેવા કાચના કડકાને શા સારૂ સંઘરી રાખવું જોઈએ? તમારી પાસે કઈ બહેનપણી કુથલી કરવા આવે તે તેને પણ તમારે સમજાવી દેવું જોઈએ કે તમને એમાં રસ નથી. એનું પરિણામ એ આવશે કે તમે પિતે કુથલીની જંજાળમાંથી બચશે અને બીજી બહેનને પણ બચાવી શકશે. તમારી આસપાસનું વાતાવરણ નિર્મળ બની જશે. પર છે . . . . . . . . .

Page #75
ખોટા ખરચ કુટુંબમાં કમાણી કરનાર-ટલે રળનાર પુરૂષ જ હોય છે. સ્ત્રી એ કમાણીની જેટલી સુવ્યવસ્થા કરે, કમાણને સદ્વ્યય કરે, ભવિષ્યને સારૂ બચાવે એમાં સ્ત્રીનું–ઘરનું ગૌરવ છે. કેટલીકવાર સ્ત્રીઓ પોતાના કુટુંબની પૈસા સંબંધી સ્થિતિથી પૂરેપૂરી માહિતગાર નથી હોતી. તે તે ઉજળું એટલું દૂધ જ હોય એમ માને છે અને ખોટા ખરચ તરફ દેરાય છે. એથી કુટુંબની પૈસા સંબંધી સ્થિતિ બગડે છે. સ્ત્રીને અલબત્ત કમાણ કરવા ઘરમ્હાર જવું પડતું નથી, પણ કરકસર એ જે સગો ભાઈ હોય તે કરકસરની મદદથી પતિની કમાણુને દીપાવી શકે છે. પૈસે પ્રાપ્ત કરવામાં પુરૂષને જે કાળજી અને ઉદ્યમ કરવાં પડે છે તેની કદર સ્ત્રીને નથી હોતી તેથી સ્ત્રી ઉડાઉ બને છે, નકામી ચીજો પાછળ દ્રવ્ય ખરચે છે અને જ્યારે બારીક સ્થિતિ આવીને ઉભી રહે છે ત્યારે પછી પસ્તાવા સિવાય બીજા બધા માર્ગ બંધ થઈ ગયા હોય છે. તે પુરૂષ માત્ર કમાઈ જાણે. કરકસરથી ઘરના ખરચ ચલાવવા, ભવિષ્યને માટે કંઈ સંગ્રહ કરી રાખવે એ બધું ઘરની અધિષ્ઠાત્રી ઉપર આધાર રાખે છે. કેઈ કઈ સ્થળે તે ગૃહિણી પતિના ખેટા ખરચ ઉપર અંકુશ રાખી રહેલી

Page #76
ખોટા ખરચ : : [ 69 ] હોય છે. પિતે કરકસરથી ઘર ચલાવે છે અને પિતાના પતિ વિગેરેને પણ સાદાઈના માર્ગે જવાની પ્રેરણા કરે છે. આવા કુટુંબે ભવિષ્યમાં સુખી નીવડે એ વિષે જરાયે શંકા નથી. તમે જે ઘરના આવક–ખર્ચને બરાબર હિસાબ રાખશે તે કયારે કેટલું નકામું ખર્ચ થયું, કયારે આપણાં આળસ અને અજ્ઞાનને લોકોએ લાભ લીધે તેને આંક કાઢી શકશે; પણ જો તમે ઘરખર્ચ સંબંધે બીલકુલ બેદરકાર હશે, આવ્યું એટલું ઉડાવ્યું એ પ્રકારને તમારો મુદ્રાલેખ હશે તે તમે કયે માર્ગે દોડી રહ્યા છે તે જ તમને પિતાને નહીં સમજાય. પછી તે અંધારી રાતે મુસાફરી કરતે માણસ પિતાની આગળ મહટી ભયંકર ખીણ આવેલી જોઈને ગભરાય તેમ સંકડામણ વખતે તમને ગભરામણ થયા વિના નહીં રહે. એટલા માટે, ભવિષ્યની ચિંતા, કણ, અગવડ, લાચારીને બની શકે એટલી દૂર રાખવા અત્યારથી જ સાવચેત રહેજે. આજથી જ ઘરના ખરચને હિસાબ રાખે. બેટા ખરચ ઉપર અંકુશ મૂકો. કરકસર કરતાં શિખે. બીજાનું જોઈને અંધારા કુવામાં કુદી પડવાથી કંઈ જ લાભ નથી. બીજાં અમુક જાતને ઠાઠમાઠ રાખે છે, માટે તમારે પણ એ ઠાઠમાઠ રાખવો જોઈએ એમ ન માનશે. સી પિતાની ગજાસંપત પ્રમાણે વર્તે. તમારે દેખાદેખીથી દેરાવાનું નથી. સ્થિતિ સારી હોય, આરોગ્ય પણ સારું હોય ત્યારે બહુ ઘોડા માણસોને કરકસર કરવાનું સૂઝે છે; પણ હંમેશા એક પારખી સ્થિતિ નથી રહેતી. તડકે હોય ત્યાં છયે આવે,

Page #77
[ 70 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. એ નિયમ કુદરતી છે. એ સ્વાભાવિક સ્થિતિ સમજીને આજથી જ ભવિષ્યને સારૂ સાવચેત રહેશે. બહુ કુલિન-ખાનદાન ગણાતા કુટુંબે પણ બેટાં ખરચને લીધે એવી કફોડી સ્થિતિમાં મૂકાય છે કે તમે જે એમની આંતરિક હકીકત સાંભળે તે તમને ખેદ થયા વિના ન રહે. કેઈની શ્રીમંતાઈ ત્રણે કાળને માટે નથી ટકી રહેતી. શ્રીમંતાઈના જેશમાં ખોટા ખરચ કરતાં લાંબે વિચાર નથી કરતા. તાવના ચડતા જુસ્સામાં માણસ જેમ બકવા માંડે છે તેમ જ્યારે પૈસાને મદ ચડે છે ત્યારે માણસે આગળ-પાછળની બહુ ચિંતા નથી રાખતા. પછી એવું બને છે કે સંપત્તિ ચાલી જાય, છતાં ખોટા ખરચ રહી જાય. સુજ્ઞ ગૃહિણી એ વખતે પિતાની સ્થિતિ સમજી કરકસર કરવા માંડે છે, પરંતુ બેદરકાર સ્ત્રી, રૂઢી–રિવાજ-ચાલી આવતી રહેણમાં કંઈ ફેરફાર કરવાને અશક્ત હોવાથી વધુ ને વધુ પાયમાલી હેરી લે છે. પૈસા સંબંધી સ્થિતિ સારી હોય અને છેડા ખોટા ખરચ નભાવવા પડે છે તે સમજી શકાય, પણ લાચાર સ્થિતિમાં એવા ખોટા ખરચ પાછળ તણાઈ મરવું એ હાથે કરીને આપઘાત કરવા જેવું છે. શિયાળે બેસે, સખત ટાઢ પડવા લાગે ત્યારે માણસ ઉનનાં ગરમ કપડાં ભલે પહેરે, પણ એક વાર ઉનના કપડાં પહેર્યા એટલે ધામધખતા તાપને વખતે પણ એ બધાં પહેરી રાખવાં જ જોઈએ એવો નિયમ નથી. તે જ પ્રમાણે એક વાર બેટું ખરચ થઈ ગયું, માટે કાળના અંત સુધી એ ખરચે નભાવવા જ જોઈએ એ માન્યતા ખોટી છે. સમય

Page #78
ખોટા ખરચ : : [ 71 ] અને સ્થિતિ પ્રમાણે માણસે ફેરફાર કરવા જ જોઈએ. જે એમ ન કરે તે, સાચું પૂછે તે માણસ જ ન ગણાય. પશુ કરતાં માણસ વધુ બુદ્ધિશાળી છે તે આ પ્રસંગે જ જણાય છે. ખોટા ખરચ રાખવાથી આપણી આબરૂ વધે છે એમ ન માનશે. આપણને સારૂં લગાડવા કેઈ કદાચ બેટા ખરચાના વખાણ કરવા બેસે તે પણ એનાથી છેતરાઈ જશે મા-પુલાશે મા. દુનિયામાં બધા બેવકુફે નથી હોતા. ડાહ્યા માણસો તે ખોટા ખરચા તર અણગમાની નજરે જુએ છે. તમે કરકસર કરે અને ધારો કે એકાદ-બે બહેનપણીઓ ટીકા કે નિંદા કરે તેથી શું થઈ ગયું? ખોટા ખરચને લીધે જે તમે તંગ સ્થિતિમાં આવી પડે તે કંઈ બીજા મદદ કરવા થોડા જ આવવાના હતા? જેને માથે પડી એ જ ભેગવે. તમે ઉડાઉ હશે તે એનાં કડવાં ફળ તમારે પિતાને જ ચાખવા પડશે. ટા ખરચ ન રાખવા અને અર્થ એવો તે ન જ કરશે કે તમારે ખૂબ કંજુસ બનવાનું છે. કંજુસાઈ અને કરકસર એ બન્ને એક વસ્તુ નથી. કંજુસ પૈસાને પરમેશ્વર માને છે, કરકસર કરનાર માણસ જોઈએ તે ઠેકાણે પૈસા ખરચતાં સંકેચ નથી રાખતે. તમારૂં કુટુંબ સુખી રહે, સંતાનને સારી કેળવણી મળે એ બધું તમારે જોવાનું રહે છે. આરોગ્ય, કેળવણી, અતિથિ સત્કાર, યાત્રા વિગેરે અર્થે ગ્ય ખરચ કરવા પડે તે ખુશીથી કરવા. બીજા બેટા ખરચથી બચશે તો એવા આવશ્યક ખરચમાં તમને સંકેચાવાને વખત નહીં આવે; માટે વિવેકથી ખરચ કરશે, લેકેની બે ઘડી પૂરતી વાહવાહથી લેભાઈ જશે મા.

Page #79
સાસુ-સસરાની સેવા એક લેકગીતમાં કહ્યું છે તેમ સસરે, પરિવારને ડેલ ડુંગર છે, અને સાસુજી એક વહેતી નદી જેવાં છે. ડુંગરા પિતાને માથે સંસારની બધી આફત ઝીલી લે છે, પિતાના આશ્રયે રહેનારને આરામ આપે છે. સસરે હાલતાં-ચાલતે ડુંગર છે, કુટુંબના છત્ર જેવો છે. વહેતી નદીનું જળ જેમ શ્રમિત પથિકેનાં થાક–તરસ દૂર કરે તેમ સાસુજી કુટુંબનાં દુઃખે સંતાપ હરે છે. જે કુટુંબમાં આવી ભાવના હોય છે, તે કુટુંબના સુખની અવધિ જ ગણાય. દરેક સ્થળે આવું સુખમય દશ્ય નથી જોવા મળતું. કેટલાક કુટુંબમાં ગૃહિણી અને સાસુ-સસરા સાથે આડવેર જેવું હોય છે. ગૃહિણી સાસુ-સસરા તરફ ત્રાંસી નજરે જુએ છે. એવા પરિવારમાં પગલે પગલે દુઃખ-કંકાસ ઉભા થાય છે. કંકાસને લીધે ગેળાનાં પાણી પણ શેષાય છે. સાસુ-વહુની વચ્ચે સદ્ભાવ હોય, સાસુ અને વહુ માતા અને પુત્રીની જેમ આત્મીયતા જાળવી રહ્યા હોય એવું દશ્ય કેઈ પરમ ભાગ્યશાળી પરિવારમાં જ આજે જોઈ શકાય છે. સાસુ-વહુ વચ્ચેના કલેશને લીધે કુસંપ થયે હય, ભાગલા

Page #80
સાસુ–સસરાની સેવા : : |[ 73 ] પડ્યા હોય, જગતમાં પણ અપકીર્તિ થઈ હોય એવાં અનેક દાખલાઓ મળે છે. સાસુ-વહુના ઝગડા આપણુ આર્ય સંસારના કલંકરૂપ છે. સંસ્કારી કુટુંબમાં પણ જ્યારે એવા પ્રસંગે બનતા સાંભળીએ છીએ ત્યારે આપણું આશ્ચર્ય વધી જાય છે. આપણે પૂછીએ છીએ કે એનું શું કારણ હશે? કલેશ-કંકાસનાં મૂળ શોધવા એ હેલી વાત નથી. સાસુ કે વહુ બન્ને પિતાને નિર્દોષ સાબીત કરવા મથતા હોય છે. સંસારને એ એક વિષમ કેયડે છે એમ કહીએ તો પણ ચાલે. આપણે કલેશનાં મૂળ શોધવાની કંઈ જ જરૂર નથી. કલેશ માત્ર જે દુઃખદાયી હોય તે તેને પ્રથમ તકે જ નીકાલ આણુ જોઈએ. ગૃહિણી-કુળવધૂ એ વિષયમાં ધારે તે ઘણી સારી સુધારણ કરી શકે. પહેલી વાત તે એ જ છે કે કદાચ તમારા સાસુ તમને કડવા વચન કહે તે તમારે શાંતિથી જીરવી લેવાં જોઈએ. સાસુ ગમે તેમ પણ વડીલ અને આદર તથા શ્રદ્ધાને ગ્ય છે. તેમને સ્વભાવ ચીડી હોય એમ બને. તમારે કંઈ જ વાંક ન હોય છતાં તમને એમના તરફથી વારંવાર સાંભળવું પડતું હોય એમ પણ બને, પણ એવે વખતે તમે જે થોડી શાંતિ રાખો, મુંગે હેઢે સાંભળી લે તે એ વાત એટલેથી જ પતી જાય. વડીલ કે પૂજ્ય જનનાં કડવા વાક્ય કે મહેણાં સાંભળવા પડે તો એ તમારી ધીરજ-શાંતિ–સહનશીલતાની કટીને સમય છે એમ માની શાંત બેસી રહેશે. એ પ્રસંગ પતી ગયા પછી યોગ્ય અવસરે તમે સાસુ પાસે બધી વાતના ખુલાસા કરી શકે છે.

Page #81
[ 74 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. જે હેને એમ કરવાને બદલે ક્રોધને જવાબ ક્રોધથી વાળે છે તેઓ કલેશરૂપ અગ્નિમાં નવું ઘી હોમે છે અને દુઃખની માત્રા વધારી મૂકે છે. બીજી વાત એ છે કે તમે એકદમ ઘરની કુલ મુખત્યારી લેવાને લેશ ન કરશે. તમારા પતિ ભલે કમાણુ કરતા હેય, એમના ઉપર જ ભલે આખા કુટુંબને આધાર હોય, પરંતુ સાસુ-સસરા અનુભવી અને વયેવૃદ્ધ હોવાથી એમની દરેક આજ્ઞા તમારે સારૂ શિરોધાર્ય જ રહેવી જોઈએ. ગૃહિણી જ્યારે પોતાને ઘરની માલેક માનવા લાગે છે ત્યારે મેટે ભાગે સાસુ-વહુ વચ્ચે કલેશના બીજ વવાય છે. તમે એ લેલથી દૂર જ રહેજે. તમે અધિકારને નહીં પણ કર્તવ્યને વિચાર કરજે. કર્તવ્ય બજાવનારને અધિકાર આવી મળે છે. કર્તવ્યથી જ અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે. અધિકાર મેળવવા સારૂ માણસને કેટલી તપશ્ચર્યા કરવી પડે છે ? તમે ગમે તેટલા હશિયાર કે કેળવાયેલા છે, પણ તમારા સાસુ-સસરા કરતાં અનુભવમાં ન્હાના જ ગણુઓ. એમણે સંસારના જે કડવા—મીઠા અનુભવ કર્યા હોય અને એને લીધે એમણે જે ડહાપણ મેળવ્યું હોય તે તમારામાં ન જ હોય. એ અનુભવને અંગે પણ તમારે સાસુ-સસરાની આજ્ઞામાં રહેવું જોઈએ. એમની આજ્ઞા પાળશે તે પરિણામે તમારૂં પિતાનું જ હિત થશે. એક બીજી રીતે વિચાર કરો. તમે જે પતિદેવને પૂજે છે એ પતિને પણ એમના માતાપિતા પૂજવા યંગ્ય છે. માતાપિતાના પ્રતાપે જ તમારા પતિ સારી કેળવણી પામ્યા છે.

Page #82
સાસુ-સસરાની સેવા : [ 75 ] જે તમારા પતિના પૂજ્ય હોય તેમના પ્રતિ તમારે કેટલી ભક્તિ રાખવી જોઈએ ? કદાચ સાસુ-સસરા તરફથી કંઈ અન્યાય થવા પામ્યો હોય તે પણ એમના ઉપકાર યાદ કરી તમારે ઘેર્ય રાખવું જોઈએ. શાંતિ, ધર્યું અને ક્ષમાથી તે વેરી પણ વશીભૂત બને છે. એના જેવું સાત્વિક વશીકરણ બીજું એક પણ નથી. તમે તમારા સાસુ-સસરાને વિનય રાખશે તે તેઓ તમારી ઉપર એક પુત્રી જેટલો જ સદ્દભાવ રાખશે. સાસરામાં સારું સ્થાન મેળવવું એ તમારા પોતાના હાથમાં જ છે. સાસુ-સસરાને સંતોષ આપવાથી તમે તમારા પતિને પણ વધુ ચાહ મેળવી શકશે. પતિ ઉપર પ્રેમ હોય, છતાં પતિના માતા-પિતા પ્રત્યે અભાવ હોય તે સમજજો કે તમારી પતિ–ભક્તિ હજી અધૂરી છે. સાસુ-સસરાની હયાતીને કદિ પણ આફતરૂપ ન માનશે. જે કુટુંબમાં એવા વડીલ નથી હતાં તે કુટુંબ એકદમ ઉઘાડા પડી જાય છે. દુઃખ કે આફતના વખતે એમને જે જોઈએ તે આધાર નથી મળતું. જેમના સાસુ-સસરા હયાત છે, જે ગૃહિણું સાસુ-સસરાની પ્રેમપૂર્વક પોતાના હાથે સેવા કરી શકે છે, અમુભવી સાસુ-સસરાની સલાહ મેળવી શકે છે તે ખરેખર ભાગ્યશાળી છે. કેટલીકવાર જે વસ્તુ આપણી પાસે હોય તેની કીંમત આપણે બરાબર આંકી શક્તા નથી. અભાવ વખતે જ એની સાચી કદર થાય છે; પણ પછી એ કદર શા કામની ? સાસુ-સસરા ગમે તેવા આકરા હોય તે પણ એમની બની શકે તેટલી સેવા કરજેએમના કડવાં વચન જીરવજે.

Page #83
[ 76 ] : ઘરની લક્ષ્મી તેમના આશીર્વાદથી તમે સુખી થશે. તમારા સંતાને પણ એમાંથી સારું શિક્ષણ મેળવશે અને તમે પોતે જ્યારે સાસુ બનશે ત્યારે તમારી પુત્રવધૂ તમારી સાસુ-સસરાની સેવાને બદલે ચકવધ વ્યાજની સાથે વાળી દેશે. અમસ્યા પણ વૃદ્ધો પૂજનીય છે. તમારા સાસુ-સસરાએ તે વળી પોતાનાં સુખ-સગવડને ભેગ આપી તમારા પતિને મેટા કર્યા છે, ભણાવ્યા છે અને આજની સ્થિતિએ પહોંચાડ્યા છે. તેમના ઉપકારને બદલે તમે બીજી કઈ રીતે વાળી શકવાના હતા ? સાચે ભક્ત જેમ પિતાના દેવની પિતાના હાથે સેવા-પૂજા કરે છે તેમ જે તમે સાસુ-સસરાની સાથે સમભાવ રાખશે, એમની આજ્ઞા ઉઠાવશે અને એમના પ્રત્યેને પૂજ્યભાવ જાળવી રાખશે તો તમે એક આદર્શ ગૃહિણી તરિકેની નામના મેળવી જશે. વડીલજનેના અંતરમાંથી આપોઆપ નીકળતા આશીર્વાદ તમારા ભવિષ્યના જીવનને પણ અજવાળશે. પતિ તે હારના કામકાજમાં રોકાયેલા હોય તેથી માતાપિતાની જેવી ઘટે તેવી સારવાર ન કરી શકે. તમે તેમની નજીકમાં રહે છે. પતિએ જે સેવા-ચાકરી કરવી જોઈએ તે પણ તમારે ભાગે જ આવે છે. એ ફરજ તમે બજાવશે તે સાસુ-સસરા પણ તમારી ઉપર પોતાની એક પુત્રી જેટલું જ વહાલ દાખવશે. તમને પોતાને પણ લાગશે કે સાસરે ડુંગરની જેમ કુટુંબને શિરછત્ર છે અને સાસુજી નદી જેવા સુખ આપનારા છે એ વાત માત્ર કલપના. જ નથી, પણ અક્ષરશઃ સત્ય છે; પણ એ બધાનો આધાર તમારી પિતાની ઉપર જ છે, એ વાત કદિ ન ભૂલશે. અધિકારથી નહીં પણ કર્તવ્યથી બધી સુખ-સામગ્રી મેળવી શકશે.

Page #84
પતિભક્તિ સ્ત્રીનું બળ, ગૌરવ, સંપત્તિ અને આશ્રય એ બધાં પતિમાં જ સમાઈ જાય છે. પતિભક્તિના સંબંધમાં અનેક ઉપદેશે અને ઉદાહરણ મળી આવે છે. સતી સીતા અને દ્રૌપદીનાં જીવનચરિત્ર, જે આજે આટલા રસથી સંભળાય છે તે પતિભક્તિના ઉજજવળ દૃષ્ટાંતરૂપ છે. નારીજીવનનું ગૌરવ પતિભક્તિ જ છે એમ સર્વ સતીઓનાં જીવનથી સિદ્ધ થઈ ચૂકયું છે. - પતિ-પત્નીને સંબંધ રે કે સાંસારિક છે, તે પણ એ ધર્મથી અંકિત છે. જ્યાં એ સંબંધમાં ધાર્મિકતા નથી ત્યાં તેની પવિત્રતા રહી શક્તી નથી. પતિ-પત્નીનું રક્ષણ કરે છે, અને પત્ની પતિને ઉન્માર્ગે જતે રેકે છે. મતલબ કે પરસ્પરને પોત પોતાની મર્યાદામાં રાખવાને અંગે આ ધર્મસંબંધ સહાયભૂત બને છે. એ જ એ દાંપત્ય સંબંધની મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા છે. પશુ-જીવનમાં લગ્ન સંબંધ નથી, કારણ કે ત્યાં યથેચ્છ વિહાર વર્તે છે. મનુષ્યજાતિમાં પણ જે પતિને પત્ની પ્રત્યે આદર ન હોય અને પત્નીને પતિ વિષે ભક્તિભાવ ન હોય તે ધર્મના પાયા ઉપર સ્થપાયેલે દાંપત્યસંબંધ ન સચવાયઃ ઉભયનું અધ:પતન થાય. સ્ત્રીઓને સારૂ જેમ પતિ

Page #85
[ 74 ] :: ઘરની લક્ષ્મી. ભક્તિ છે તેમ પુરૂષને સારૂ એકપત્નીવ્રતને મહિમા છે. શાસ્ત્રકારોએ પુરૂષને કે સ્ત્રીને પક્ષપાત નથી કર્યો. ઉભયને પિતાના ધર્મમાં સ્થિર રાખવાના ઉપાય જ્યા છે. પતિ-પત્નીના નિર્મળ સંબંધમાં પણ કેટલીકવાર અણુધાર્યા અંતરાય આવે છે. એકબીજાનાં મન વ્યગ્ર બને છે. શુદ્ધ દાંપત્યપ્રેમને પ્રવાહ જાણે કે સૂકાત હોય એમ લાગે છે. સ્ત્રીની પતિભક્તિમાં, અડગ નિષ્ઠા એ અંતરાયને પિતાની શક્તિથી ઓગાળી દે છે. સતી સ્ત્રીની પતિવ્યક્તિ કોરમાં કઠેર ગણાતા પુરૂષનું વા જેવું હૈયું ભીંજાવે છે. પત્થરથી રોજાયેલા પર્વતમાં જેમ હાનું ઝરણું વહે છે તેમ સ્ત્રીની પતિક્તિ પુરૂષના પર્વત જેવા હૃદયમાં પણ નેહ-મમતા જન્માવે છે. સતી સ્ત્રીએએ એક માત્ર પતિભક્તિના પ્રતાપે દુષ્ટ ચરિત્રીને સચ્ચરિત્રી, વ્યસનીઓને સંયમી અને સ્વેચ્છાચારીઓને નિયમને વિષે સ્થિર કર્યા છે. પતિભક્તિ એક સાધના છેઃ આરાધના છે. એ સાધનાવડે પિતાનું અને પતિનું જીવન પણ ઉન્નત બને છે. પતિને આદર હોય તે જ પતિભકિત રહી શકે એમ ન માનશે. સુખ, દુઃખ, આપૂત કે વૈભવના સમયમાં પણ તમારી પતિ વિષેની ભક્તિ અચળ, અડગ અને વિકારરહિત રહેવી જોઈએ. ખાસ કરીને જે વખતે મુંઝાવનારા નિમિત્તે ઉભા થાય તે વખતે અંતરના એક ખૂણામાં પ્રકાશતા આ પતિભક્તિરૂપી દીપકને વધુ સચેત બનાવવો જોઈએ. પતિભક્તિના પ્રકાશથી તમારા માર્ગમાં અને પ્રકાશ પડશે. જીવનમાર્ગ નિષ્કટક બનશે.

Page #86
પતિભક્તિ : [ 79 ] પ્રેમ મળે તે જ બદલામાં તમે ભક્તિ આપી શકે એ વિચાર નહીં કરતા. પતિવ્યક્તિ એ કંઈ બદલાની કે બજારની વસ્તુ નથી. તમને તમારા સ્વામીને સ્નેહ-સત્કાર મળે યા ન મળે, પરંતુ તમારા હૃદયમાં જે પતિભક્તિને પ્રકાશ છે તેને કદિ પણ લાવી દેશે મા. તમારી નિષ્ઠા અને ભક્તિમાં જે બળ છે તેની ભલે તમે કીમત ન સમજે, પણ એટલું શ્રદ્ધાથી માનજે કે તમારી પતિભક્તિ તમારા પતિને પાછા સુમાર્ગે વાળશે. શંકા-હેમ-કલેશ વિગેરે અદશ્ય થશે અને રાત્રીના અંધકાર પછી જેમ દિવસને સૂર્ય ઉગે તેમ તમારે ત્યાં પણ સુખનું સ્વવાર ઉગશે. તમારૂં સર્વસ્વ હરાઈ જાય તો પણ તમારે ગભરાવાની તમારી પતિભક્તિ શુદ્ધ અને અખંડિત રહી હશે તે તેના પ્રતાપે તમે સ્વર્ગના દેવેને પણ અદેખાઈ આવે એવી સમૃદ્ધિ જમાવી શકશે. પતિભક્તિ એ સ્ત્રી-જાતિને પવિત્ર અગ્નિ છે. એ અગ્નિ આસપાસના બધા વહેમ, પાપ, વિદનેને બાળીને ભસ્મ કરી દે છે. ગૃહજીવનને મૂળ પાયે પતિભક્તિ છે. બની શકે એટલી પતિની સેવા કરજે, એમનું શુભ ચિંતવજે, એમની આજ્ઞાનું યથાશક્તિ પાલન કરજે. એથી તમારે સંસાર પણ સુખમય અને મધુર બનશે. પતિભક્તિ એ એક જ એવી વસ્તુ છે કે જે બીજા સદ્ગુણોને પોતાની તરફ આકર્ષી લાવશે. તમારા જીવનને રસ અને ઉલ્લાસથી ભરી દેશે. સંસારના તફાને તમને કંઈ જ હાનિ નહીં કરી શકે.

Page #87
શાસ્ત્રીય કથાનક. ચાર પ્રકારની પુત્રવધૂઓ. એક સમયે રાજગૃહમાં ધન્ય નામને સાર્થવાહ રહે. તે ઘણે સમૃદ્ધિવાળે હતું. તેને ચાર પુત્ર હતા. એ ચારે પુત્રે પરણેલા હતા. તેમની સ્ત્રીઓનાં નામ અનુક્રમે ઉજિઝકા, ભગવતી, રક્ષિકા અને રેહિણી હતાં. ધન્ય સાર્થવાહની એ ચારે પુત્રવધૂઓનાં નામ એમના સ્વભાવને જ બરાબર અનુસરતા, એ વાત નીચેના કથાનકથી બરાબર સમજાશે. સાર્થવાહ માત્ર શ્રીમંત જ ન હતા. રાજા-પ્રજાના સાચા સલાહકાર પણ હતા. રાજગૃહના મહારાજા, મંત્રી અને વેપારીઓ પણ એમને સન્માન આપતા. એક દિવસે એમને વિચાર થયે કે કદાચ હું થોડા વખતને માટે બહારગામ ગયે હેઉ, અથવા તે છેક અશત બ હાઉં, મારાથી કંઈ કામકાજ થઈ શકે એવું ન હોય તે તે વખતે આ કુટુંબની શી સ્થિતિ થાય ? આ આખા યે કુટુંબમાં એવું કેણુ છે કે જેની ઉપર આધાર રાખી શકાય ? રાત્રી એ ચિંતામાં વીતી ગઈ. સવારમાં ઉઠતાં જ તેમણે પોતાની ચારે પુત્રવધૂઓને બેલાવી પાંચપાંચ શાલિના દાણું આપ્યા.

Page #88
શાસ્ત્રીય કથાનક :: [ 81 ] હમણા આ પાંચ દાણું આપું છું તે . કયારે પાછા માગીશ તે અત્યારે નથી કહેતે, પણ માગું ત્યારે મને પાછા ઑપજે.” દરેક પુત્રવધૂને સાર્થવાહે એ પ્રમાણે કહીને વિદાય કરી. પહેલી પુત્રવધૂ વિચાર કરવા લાગી. " ઘરમાં શાલિના ભંડાર ભર્યા છે. સસરાજીને આવી બુદ્ધિ શા સારૂ સૂઝી હશે? ઘરડા થયા એટલે બુદ્ધિ બહેર મારી ગઈ લાગે છે. જે ઘરમાં શાલિના ભંડાર ભર્યા હોય ત્યાં આ પાંચ દાણની શી કીમત છે? ઘરમાં દાણાની ક્યાં ખોટ છે? જ્યારે માગશે ત્યારે બીજા એવા જ દાણ સસરાજીને દઈ દેશું.” આ વિચાર કરીને ઉઝિતા નામની પુત્રવધૂએ એ દાણ ફગાવી દીધા. બીજી પુત્રવધૂ વિચારવા લાગીઃ “સસરાજીએ બીજું કંઈ નહી ને આ દાણા આપ્યા તેમાં કંઈક અર્થ હોવા જોઈએ. ખરેખર એ ખાવા સારૂ જ આપ્યા છે. પેટમાં નાખ્યા સિવાય એને બીજે ક્યો સદુપયોગ હોઈ શકે? કદાચ ખાઈ જવાથી એનું સારું ફળ મળે. પાછા માગશે તે ગમે ત્યાંથી આવા પાંચ દાણ લાવી આપવા એ કંઈ બહુ મેટી વાત નથી.” આવા વિચારથી ભગવતીએ એ દાણુ પેટમાં પધરાવી દીધા. - ત્રીજી પુત્રવધૂને વિચાર થયેઃ " સસરાજી પિતા તુલ્ય છે. તેઓ પોતે જ્યારે અમને રૂબરૂમાં લાવી આ પ્રકારના દાણા આપે ત્યારે તેમાં કંઈક પણ ઉડે અર્થ હવે જોઈએ. જસરાજી પરમ બુદ્ધિમાન પુરૂષ તરિકે પંકાય છે. એમના શુદ્ધિ અને અનુભવ પાસે આપણી બુદ્ધિ કંઈ વિસાતમાં બરખર એ માત્ર પગ હોઈ એ ત્યાંથી ,

Page #89
[ 82 ] - :: ઘરની લક્ષ્મી નથી, માટે આ દાણ સારામાં સારી રીતે સાચવી રાખવા અને માગે એટલે પાછા ઑપવા એ મારી મુખ્ય ફરજ છે.” આ વિચાર કરી રક્ષિકા નામની પુત્રવધૂએ શાલિના દાણા વસ્ત્રના છેડામાં બાંધી એક ડાબલીમાં મૂકી જાળવી રાખ્યા. ચેથી પુત્રવધૂએ પિતાના પિયરીયાઓને બોલાવી કહ્યું કે “મારા સસરાજીએ આપેલી આ એક સંપત્તિ જ છે એમ માનજે. એને એકેએક કણ, વર્ષાઋતુમાં આપણું ખેડાયેલા ખેતરમાં જુદા કયારામાં વાવજે. એમાંથી જે કંઈ પેદા થાય તે પાછું ફરી ફરીને વાવજે અને જેટલી બની શકે એટલી એની વૃદ્ધિ કરજો.” રોહિણના પિયરીયા એ પ્રમાણે રોહિણીને સંદેશ–ઉપદેશ સાંભળી દાણ લઈને ત્યાંથી વિદાય થયા. એ વાતને ચાર ચોમાસા વીતી ગયા. પાંચમે વર્ષે સાર્થવાહે પોતાની સૌથી મોટી પુત્રવધુ ઉઝિકાને બોલાવી પૂછ્યું: “આજથી પાંચમા વર્ષ ઉપર મેં તમને પાંચ શાલિના દાણ આપ્યા હતા તે યાદ છે?” ઉન્ઝિકાએ હા પાડી. એ દાણા અને પાછા આપી શકશે?” સાર્થવાહે બીજો પ્રશ્ન પૂછ્યો. ઉજિઝકા મુંઝાણું પણ કંઈક વિચાર આવતાં તે કે ઠાર તરપ ઉતાવળે પગલે ગઈ અને ત્યાંથી એવા જ પાંચ દાણું લઈ આવી. મેં આપ્યા હતા તે જ આ દાણા છે?” સસરાજીએ ખાત્રી કરવા પૂછયું. નહીં જ, એ તે મેં તરત જ ફેંકી દીધા હતા. નકામા

Page #90
શાસ્ત્રીય કથાનક : : [ 83 ] શા સારૂ સંઘરી રાખવા ? આપણા ભંડારમાં દાણને કયાં ટુટે છે?” ઉઝિકાએ પોતાની બુદ્ધિ પ્રમાણે ખુલાસો કર્યો. સાર્થવાહે મનમાં જ એ પુત્રવધૂની કીંમત આંકી લીધી. એ પછી સાર્થવાહ ભગવતી નામની પુત્રવધૂને બોલાવી, પેલા દાણાનું શું થયું? તે વિષે પ્રશ્ન પૂછ્યો. ભગવતીને મન એ દાણાની કશી જ કીમત ન હતી, તેથી તે તેણી તત્કાળ એ શાલિ ઉપરના ફેરા ઉખેડી ખાઈ ગઈ હતી. સસરાજીએ એ હકીકત પણ જાણી લીધી. ત્રીજી પુત્રવધૂએ, પહેલાના જ દાણું હાજર કર્યા. પોતે કેવી રીતે જાળવ્યા હતા, કેટલી કાળજીથી રાખ્યા હતા તે ટૂંકામાં કહી સંભળાવ્યું. જે વરુથી બાંધ્યા હતા તે વસ્ત્ર અને જે ડાબલીમાં મૂકી છાંડ્યા હતા તે સુંદર ડાબલી પણ બતાવી. ત્રીજી પુત્રવધૂ-શક્ષિકાના જતનથી સાર્થવાહ સંતુષ્ટ થશે. પછી તેણે ચેથી પુત્રવધૂ રોહિણીને પૂછ્યું. “બેટા! તમારા દાણું ક્યાં છે?” કહો તે હાજર કરું, પણ એ દાણુ એમ નહીં આવી શકે.” વિનીત ભાવે રેહિણએ જવાબ આપે. સાર્થવાહ આશ્ચર્યમાં ડૂબે. બધી પુત્રવધૂઓએ જે કંઈ ખુલાસો કર્યો હતો તેથી તદ્દન જુદા જ પ્રકારને-વિચિત્ર ખુલાસે સાંભળી તે બેઃ “તમને મેં જે પાંચ દાણા, પાંચ વરસ ઉપર આપ્યા હતા...........” “પૂજ્ય સસરાજી!” સાર્થવાહને વધુ બલવાને શ્રમ નહીં આપવાની ઈચ્છાથી રોહિણી બેલીઃ “હું આપને આશય

Page #91
[ 84 ] : : ઘરની લક્ષ્મી બરાબર સમજી છું, પણ એ દાણને પરિવાર એટલે બધે છે કે એમ ને એમ દાણને અહી રજુ નહીં કરી શકાય.” સાર્થવાહ વધુ આશ્ચર્યમાં ડૂબે. દાણને પરિવાર? એ કંઇ સમજી શક્યો નહીં. રહિણીએ સ્પષ્ટીકરણ કર્યું: “એ પાંચ દાણા વર્ષે વર્ષે વૃદ્ધિ પામતા આજે એવી સ્થિતિએ પહોંચ્યા છે કે આપ પૂરતાં ગાડી–ગાડાં આપો તે જ મારા પિયરમાંથી ધાન્યના ભંડાર અહીં લાવીને આપની આગળ હાજર કરી શકું. " પતે એ દાણ પિતાના પિતા–ભાઈ વિગેરેને શું કહીને સોંપ્યા હતા અને ખેતરમાં સંભાળપૂર્વક વાવવાથી એ દાણ કેટલા વૃદ્ધિ પામ્યા હતા તે પણ પ્રસંગોપાત રેહિણીએ કહી સંભળાવ્યું. સ્વાભાવિક રીતે જ સાર્થવાહને એ વૃત્તાંત સાંભળી બહુ આનંદ થયે. ચાર પુત્રવધૂઓમાં સૌથી વધુ સુણ, દીર્ઘદશ અને કુટુંબના સુખ-કલ્યાણમાં વૃદ્ધિ કરી શકે એવી આ રહિણી જ છે એમ તેને પૂરતી ખાત્રી થઈ સાર્થવાહ ઉઝિતાને ઘર, આંગણું સાફ કરવાનું, વાસીદું વાળવાનું; ભેગવતીને દળવા-ખાંડવાનું–રાંધવાનું રક્ષિકાને કોઠાર તથા આભૂષણે વિગેરેનું રક્ષણ કરવાનું કામ સોંપ્યું. રેહિણી ગૃહતંત્રની મુખ્ય અધિષ્ઠાત્રી બની. એની બુદ્ધિમત્તા તથા કાર્યદક્ષતા ઉપર સો મુગ્ધ થયા. ન્હાની હોવા છતાં પિતાની આવડત અને ગ્યતાને લીધે તે ઘરની વડેરીરૂપે ઓળખાવા લાગી. આજે પણ ઉન્નિતા અને ભગવતી ઘેર ઘેર મળી શકે છે. રક્ષિકા મળવી મુશ્કેલ છે અને રોહિણી તે કઈ પરમ ભાગ્યવાન કુટુંબમાં જ હોય છે.

Page #92
શાસ્ત્રીય કથાનક : : [ 85 ] ઉન્ઝિતા એટલે બીલકુલ મેદરકાર, ભગવતી એટલે પૂરી સ્વાથ, પેટને જ વિચાર કરનાર, રક્ષિકા એટલે રખેવાળ અને રોહિણી એટલે જે કંઈ હોય તેમાં સારો વધારે કરનાર. જે કુટુંબમાં રક્ષિકા અને રોહિણી હોય તે સુખી હેય એ નિઃશંક વાત છે. તે જ પ્રમાણે જે કુટુંબમાં વસ્તુમાત્રને વેડફી નાખનારી ઉઝિતા અને ખાવા-પીવામાં, પહેરવાઓઢવામાં જ મેજ માનનારી ભગવતી હોય તે કુટુંબ, પૂર્વના ભાગ્યથી સારી સ્થિતિમાં હોય તે પણ તે સ્થિતિ વધુ વખત નીભાવી શકે નહીં. પણ આ ઉપરથી ઉજિઝતા કે ભગવતીની કઈ જરૂર જ નથી એમ માનવાનું નથી. ચાર પુત્રવધૂઓ, વસ્તુતઃ એક જ શરીરમાં સ્વભાવરૂપે રહી શકે છે. કુટુંબમાં એવી પણ વસ્તુઓ હેય કે જે સંભાળપૂર્વક નાખી દેવામાં ન આવે તે પગલે પગલે અડચણરૂપ થાય. એ વખતે ઉજિઝતાના સ્વભાવની જરૂર પડે છે. વિવેકપૂર્વક નાખી દેતાં આવડે તે ઉઝિતાની પ્રકૃતિ ઉપયોગી થઈ પડે. ઘરને પં–કચર આપણે ફેંકી દઈએ છીએ, કઈ જ એવી નકામી વસ્તુ સંઘરી રાખતું નથી. ગૃહિણના સ્વભાવમાં ઉઝિતાને અંશ ન હેય તે ઘર કેટલું ગંદુ રહે? ભગવતીની પણ કંઈ ઓછી જરૂર નથી. જે સારું ખાઈ શકે છે, સારી રીતે પહેરી–ઓઢી શકે છે તે બીજાને સારી રીતે ખવરાવી પણ શકે, પહેરાવી–ઓઢાડી પણ શકે. માત્ર ગમે તેમ કરીને ખાવું-પ્રમાદવશ બની પડી રહેવું એ હેતુ ન હોવો જોઈએ. કુટુંબમાં સારી ભેગવતી હોય અને

Page #93
[ 86 ] : : ઘરની લક્ષ્મી ભેજનાદિ સામગ્રીથી કુટુંબીઓને સંતોષ આપતી હોય તે તે સ્વભાવ પણ એક અપેક્ષાએ ઈરછવા યોગ્ય જ ગણાય. ગૃહિણી રક્ષિકા બને તે ઘણે બેટે ખરચ બચી જાય. કરકસરને સ્વભાવ એ વસ્તુતઃ રક્ષિકાના સ્વભાવને જ પડશે છે. પ્રાપ્ત સ્થિતિ સંભાળી રાખવામાં પણ કાળજી અને સાવચેતી રાખવાં પડે છે. હિણું અને રક્ષિકા વચ્ચે સખીભાવ હોય, રોહિણી નવી વૃદ્ધિ કરતી હોય અને રક્ષિકા રખેવાળી કરતી હોય તે દૈવને પણ બે ઘડી આઘે ઉભા રહેવું પડે. સૌ રહિણી ભલે ન બની શકે. ઉઝિતા, ભગવતી અને રક્ષિકાના સ્વભાવને જીવનમાં મેળ સધાય તે પણ ગૃહિણી કુળની લક્ષ્મીરૂપે ઘરની ભાગ્યવિધાતા તરીકે પંકાઈ જાય. રેહિણી કે રક્ષિકા કેઈની પાસે અધિકાર માગવા હોતાં ગયાં, એમની આવડતથી જ એ અધિકાર એમને મળે હતે. તમે પણ તમારી સેવા, ભક્તિ અને બુદ્ધિમત્તાથી એ પ્રકારને અધિકાર મેળવશે. પરાણે મેળવેલા અધિકાર વધુ વાર ટકી શકતા નથી. કજીયા-કંકાસ કરવાથી કઈ પ્રકારને અધિકાર મળી જશે એ વાત મનમાંથી કાઢી નાખજે. સારાં વસ્ત્રો કે આભૂષણે પહેરવા માત્રથી તમારી કીર્તિ વધશે એ ભ્રમણા પણ કાઢી નાખજે. કુટુંબનું સુખ, શાંતિ જાળવી શકશે તે આદર અને કીતિ પિતે જ તમારી આગળ બે હાથ જોડી ઉભાં રહેશે. - 3eE-

Page #94
ઐતિહાસિક કથા જોધપુર-નરેશ યશવંતસિંહ એક વાર શહેનશાહ શાહજહાંના હુકમથી ઔરંગઝેબની સામે લડવા મેદાને પડ્યા. ઔરંગઝેબ જેટલું સૈન્યબળ યશવંતસિંહ પાસે ન હતું. જે ઘેડા સૈનિકે હતા તે પણ કપાઈ મુઆ. યશવંતસિંહના મનમાં જીવન કે મૃત્યુને પ્રશ્ન ઉભે થયે. જીવવું હોય તે યુદ્ધના મેદાનમાંથી નાસી છૂટવા સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ રહ્યો હતે. એક માત્ર જીવવાની ઈચ્છાથી યશવંતસિંહે પાછા પગલા ભર્યા. તે દિવસે રાજપુતેની ક્ષત્રીયવટ ઉપર કલંકની છાયા પડી. યશવંતસિંહજીની રાણ, શિશદીય કુળની રાજકુમારી હતી. તેણીએ જ્યારે સાંભળ્યું કે પોતાને પતિ યુદ્ધના મેદાનમાંથી જીવતે પાછો આવે છે અને માત્ર પોતાના પ્રાણ બચાવવા માગે છે ત્યારે તેને નારીદેહમાં વહેતું શાંત રક્ત પણ ઉછળી આવ્યું. પતિની કાયરતાં તેણને અસહ્ય થઈ પડી. એ વખતે તેણીએ પિતાના સૌભાગ્યને, સુખને કે વૈભવને વિચાર ન કર્યો. પતિની પ્રતિષ્ઠા જાય તે સંસારમાં જીવવા જેવું શું રહે? આ વિચાર કરી તેણીએ રાજમહેલના દરવાજા બંધ કરાવી દીધા.

Page #95
[ 88 ] :: ઘરની લક્ષ્મી પિતાના પતિને ખુલ્લે ખુલ્લા શબ્દમાં સંદેશે સંભળાવી દીધે કેઃ “તમારા જેવા કાયર, યુદ્ધના મેદાનમાંથી પાછે પગલે નાસી આવેલા પતિનું હે જેવા હું ખુશી નથી. તમારે માટે આ રાજમહેલના દરવાજા બંધ છે. " ક્ષણિક નબળાઈને વશ બની ગયેલા આવા અનેક પતિએને સતી સ્ત્રીઓએ પ્રેરણા અને સ્કૂર્તિના અમૃત પાયા છે. તેમની નબળાઈને પિતાના મધુર શબ્દથી ધોઈ નાખી છે. શિશદીયા રાજકુમારીએ વધુમાં એમ પણ કહેલું કે “તમને અમારી ચિંતા હોય તે તે કાઢી નાખજે. “અમારી પાછળ અંતઃપુરમાં વસનારી ઓરતની શી દશા થશે ?" એવી ફીકર ન કરતા. જે તમે લડતાં લડતાં વીરગતિને પામશે તે અમે પણ તમારી પાછળ પાછળ જ ચાલી નીકળશું અને વિજય મેળવીને પાછા આવશે તે અમે તમારી આરતી ઉતારવા તૈયાર રહેશું.” સ્ત્રી કેવળ વિલાસ કે ભેગોપભેગની જ વસ્તુ નથી. આર્ય રમણુઓએ કટીના સમયે પિતાના પતિ, પુત્ર, પિતા વિગેરેને આશ્વાસન આપ્યાં છે. એમને પિતાના હાથે બખ્તરે પહેરાવી સંગ્રામમાં મેકલ્યા છે. સ્ત્રી ગૃહસ્થધમની સહચારી છે, એમ તેમણે પોતાની શક્તિથી બતાવી આપ્યું છે. કેઈ પણ સ્ત્રીએ પોતાની કીંમત ઓછી આંકવાની જરૂર નથી.

Page #96
કોટાની રાજકુમારી અંબરના વિખ્યાત મહારાજા જયસિંહના લગ્ન, કેટાની રાજકુમારી સાથે થયા હતા. કેટાની આ રાજબાળ ઘણું સાદી, સરળ તથા નિરાબર હતી. એ મૂલ્યવાન વસ્ત્રો અને ઘરેણાં–ગાંઠાના ઠઠારાને સાવ નકામાં માનતી. ગૃહિણીની સાચી સુંદરતા એની સાદાઈમાં જ છે એવી તેણીને પાકી શ્રદ્ધા હતી. વેશ્યાઓ ભલે અલંકાર સજે, ભલે ટાપટીપ રાખે; કુળવધૂને એ બધું ન શોભે. પણ અંબરના અંતઃપુરમાં આવ્યા પછી એ સાદી રાજબાળાને રંગબેરંગી-ભપકાદાર-ઝીણા-મુલાયમ વસ્ત્રોનાં સાજ સજવાની આજ્ઞા થઈ. એને કહેવામાં આવ્યું કે આ અંબરનું અંતઃપુર છે તમારા બાપનું ઘર નથી. સાદાઈ અહીં નહીં ચાલે. અહીં તે જે પ્રમાણે બીજી રાણીએ ભાતભાતના સેળ શૃંગાર સજે છે તેમ તમારે પણ સજવા પડશે. * કોટાની રાજકુમારી માત્ર સાંભળીને બેસી રહી. પિતાના નિશ્ચયથી એક તસુ પણ ન ડગી.

Page #97
[ 90 ] : : ઘરની લક્ષ્મી એક દિવસે મહારાજ જયસિંહ અને કોટાની રાજકુમારી એકાંતમાં બેઠા હતા. મહારાજાએ કટાવાળી રાજબાળાને સમજાવવાની શરૂઆત કરી આ સાદાઈ અમારા અંબરના રાજમહેલ સાથે મેળ ખાતી નથી. તમે જુઓ છે કે અહીંની એક ન્હાનામાં હાની અને ગરીબમાં ચે ગરીબ દાસી સારાં વસ્ત્રાભૂષણ પહેરે છે. એ બધાની વચમાં તમે છેક સાદાં વસ્ત્ર પહેરીને બેસે એ કંઈ ઠીક ગણાય ?" કેટાની રાજબાળા એ વખતે પણ કંઈ જવાબ આપવાને બદલે મૌન જ રહી. વિલાસ-શૃંગારમાં શ્રદ્ધા ધરાવનારા પતિના ઉપદેશવા એવાં જ હોય એમ માની અંબરરાજના હે સામે નીરખી રહી. પતિને એ સ્વાભાવિક અધિકાર હતે. અંબરરાજ ઉપદેશથી પણ પાંચ-પંદર ડગલાં આગળ ગયા. તેમણે પાસે પડેલો એક કાચને કટકે હાથમાં લીધે અને કેટાવાળી રાજબાળાએ જે જાડું-સ્વચ્છ વસ્ત્ર પહેર્યું હતું તેમાં કાપા મૂકવા માંડ્યા. “આવાં જાડાં વસ્ત્રની અહીં આવી જ દુર્દશા થવાની” એમ તેઓ સીધી રીતે સૂચવવા માગતા હતા. કેટાની રાજબાળા એ વાત તરત જ સમજી ગઈ. તેની આંખમાં વાઘણનું તેજ ચમકયું. તે બોલી: “ખબરદાર, મહારાજા ! આ જાડા-સાદા વસ્ત્રનું અપમાન એ વસ્તુતઃ મારા પિતૃવંશનું અપમાન છે. હું એ નહીં ખમી શકું.

Page #98
કટાની રાજકુમારી : : [ 91 ] તમે રાજકુમાર છે, તે હું પણ એક રાજકુમારી છું. સ્ત્રી એટલે માત્ર ચરણદાસી એમ ન સમજશે. સ્ત્રી પતિનું અને પતિ પત્નીનું સન્માન સાચવવાને બંધાયેલ છે. જ્યાં પર સ્પરમાં એવું સન્માન નથી ત્યાં દંપતી–સંબંધ રહી શકતે નથી....”ડી વાર રહીને તે પુનઃ બેલવા લાગી - " અને તમને શંગાર જોઈએ છીએ? એ શૃંગાર, એ બનાવટી–નાટકી હાવભાવ તમને તમારી વિવાહિત ગૃહિણી પાસેથી નહીં મળેઃ એ મળશે તમને બજારૂ વેશ્યાઓ પાસેથી. હું ક્ષત્રિયબાળા છું. આ હાથ પિતાના પતિ કે પુત્રને યુદ્ધના સાજ કેવી રીતે સજાવવા તે જાણે છે. આ હાથ તમને બખતર પહેરાવી શકશે અને જોઈએ તે આ જ હાથ તલવાર પણ ચલાવી શકશે. શંગાર, વિલાસ કે બનાવટની મારી પાસેથી આશા ન રાખતા. " મહારાજાના હાથમાં કાચને ટુકડે નીચે પડી ગયે. વીર ક્ષત્રિયાણુનાં શબ્દતેજે એને આંજી નાંખે. તે પછી જ મહારાજા સમજી શક્યા કે સાદાઈ એટલે અનાવડત નહિં પણ કળા-કૌશલ્ય અને તેજસ્વિતાને સૌમ્ય પ્રકાશ. એને જ લોકે સાદાઈ કહે છે.

Page #99
વિલાસનું પરિણામ મહમ્મદશાહ, એ વખતે દિલ્હીને શહેનશાહ હતા. એ ઘણે વિલાસી, રંગીલે, મેલે હતે. રાજાની વિલાસિતા ધીમે ધીમે પ્રજામાં ઉતરે છે. દિલ્હીને વૈભવ અપાર હતે. વૈભવ વિલાસને ખેંચી લાવે છે. દિલ્હી વિલાસના પ્રવાહમાં ગળા સુધી ડૂખ્યું હતું. મહમ્મદશાહના દરબારમાં મદિરાની છોળો ઉડતી. નાચ-ગાનના મુજરા જામતા. ક્યાંય અફીણ ઘુટાતાં હોય, કયાંય હુક્કા ગડગડતા હોય. મહમ્મદશાહનું રાજ્ય એટલે આમેદ–અમેદનું સામ્રાજ્ય, એવી સ્થિતિ હતી. દરબારમાં જ વિલાસ ભર્યો હતે એમ ન્હોતું. કળાકારીગરીમાં, કામાં, સંગીતમાં, પહેરવેશમાં બધે વિલાસનું ઝેર વ્યાપી ગયું હતું.

Page #100
વિલાસનું પરિણામ :: [ 93 ] દરબારીઓની આંખે મદથી ચકચૂર રહેતી. અમલદારે પણ વિલાસના ઘેનમાં જ હરતા-ફરતા. સામી દીવાલની પાછળ શું ચાલી રહ્યું છે તે જાણવાની-સમજવાની કોઈને જરા ય પરવા ન હતી. એટલામાં લાહારથી સમાચાર આવ્યાઃ " ઉત્તરમાંથી નાદિરશાહની સવારી આવે છે. દિલ્હી લુંટવા એ અધીરે બન્યું છે. " મહમ્મદશાહના દરબારમાં એ સમાચાર પહોંચ્યા, પણ કેઈને એ સમાચાર સાંભળવા ન ગમ્યા. કેઈએ સમાચાર લઈ આવનારની મશ્કરી કરવા માંડી તે કોઈએ દિલ્હીના ઊંચા કિલ્લાની સ્તુતિ કરવા માંડી, પણ નાદિરશાહ જેવા દુશમન સામે દિલ્હીનું રક્ષણ શી રીતે કરવું એ વિષયમાં વિચાર કરવા જેટલી પણ કેઈને પુરસદ ન્હોતી. શેતરંજ અને પાટના દાવ ખેલાતા હૈય, તેતર અને મુરઘાની લડાઈઓ ચાલતી હોય, હાથમાં મદિરાના પ્યાલા ઉભરાતા હોય, વારાંગનાઓના મુજરા ચાલતા હોય ત્યાં યુદ્ધની વાત કોને ગમે? એ વિલાસનું જે પરિણામ આવવું જોઈતું હતું તે જ આવીને ઉભું રહ્યું. મહમ્મદશાહ, નાદિરશાહના હાથમાં કેદી બન્યું. મેંગલના માનીતા લાલ કિલ્લા ઉપર નાદિરશાહે પિતાના પહેરેગીરે મૂકી દીધા. બીજી જ પળે નાદિરશાહે હુકમ કર્યો. " રંગમહેલની

Page #101
[ 94 ] : : ઘરની લક્ષ્મી તમામ ઓરતોને મારી સામે હાજર કરે. એમને કહે કે એમનાં સારામાં સારાં વસ્ત્રો પહેરી મારી આગળ આવી નાચ કરે.” પુરૂષો વિલાસમાં ડૂખ્યા હોય ત્યાં અબળાઓની લાચાર દશાનું તે પૂછવું જ શું ? રંગમહેલની બેગમને સારૂ નાદિરશાહને હુકમ માનવા સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ જ કયાં હતા? જનાનખાનાની એક પણ અબળાઓ, નાદિરશાહના એ અન્યાયી આદેશને વિરોધ ન કર્યો. કેઈએ એમ પણ ન કહ્યું કેઃ " અમે પણ પુત્રી, બહેન અને માતાની જાતના છીએ. અમારી બેઈજજતી સમસ્ત માતાઓની બેઈજજતી છેઃ પરપુરૂષની સામે અમે ઉઘાડે માથે કઈ રીતે ઉભી રહી શકીએ?” જંદગીભર જેમણે શંગાર અને વિલાસ પેલ્યાં હોય તેઓ એમ કહેવાની હિમ્મત કરી જ શકે નહીં એ સ્વાભાવિક છે. ખુલ્લા પગે ચાલતા જેમને શરદી થઈ જાય, મખમલથી બછાવેલી શેતરંજ ઉપર ચાલતાં પણ જેમને શ્વાસ ચડી આવે, સૂર્યને તડકે તે દૂર રહો, ચંદ્રની શીતળ ચાંદની પણ રખેને પિતાના ચહેરા જોઈ જાય એવી દહેશત રહેતી હોય ત્યાં એક જુલમીના જુલ્મ સામે વિરોધને શબ્દ સરખે પણ બોલવાની કેની છાતી પણ ચાલે ? અને આ તે નાદિરશાહનું ફરમાન ! આંખના એક પલકારામાં સારા યે શહેરને ઉજજડ–મેદાન બનાવી દે. હુકમ પ્રમાણે અંતઃપુરની બેગમે હાજર થઈ ગઈ. નાદિરશાહની આંખ એ વખતે સહેજ મીંચાયેલી હતી.

Page #102
વિલાસનું પરિણામ :: [ 95 ] થોડી વારે તે જાગે. દિલ્હીના શહેનશાહનું જનાનખાનું સામે ઉભું હતું. માત્ર એક ઈસારાની જરૂર હતી. બધી બાઈએ નાચવા તૈયાર હતી. નાદિરશાહને ભાગ્યયોગે સદ્દબુદ્ધિ સૂઝી. એને વિચાર આવ્યું. આ સ્ત્રીઓ, જેમને પિતાની આબરૂને પણ ખ્યાલ નથી તેમનું અપમાન કરવાથી મને શું લાભ થવાને હતે?” જાઓ, અહીંથી એકદમ નીકળી જાઓ. તમારો પડછા પણ મારી ઉપર ન પડે જોઈએ. જે ઓરતે પરપુરૂષની સામે આવતા શરમાતી નથી તે ઓરતાના સંતાને આવી હેટી શહેનશાહત શી રીતે ચલાવી શકવાના હતા? " નાદિરશાહે અંતઃપુરની અબળાઓને રજા આપી. ઈતિહાસ કહે છે કે મોગલેના વિલાસ-વૈભવે જ, મેગલાઈ શહેનશાહતને અંત આ. પુરૂષ જાતિના વિલાસને, સ્ત્રી જાતિ જ્યારે વધાવી લે છે ત્યારે સબળ સામ્રાજ્યના પાયા પણ ડોલી ઉઠે છે. ગૃહસ્થના વૈભવ એની પાસે કઈ બીસાતમાં છે? વિલાસરૂપી ઝેરના પ્યાલા પીનારા ગૃહસ્થના તે બીજી ઘડીએ જ બાર વાગી જાય એમાં શી નવાઈ ?

Page #103
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી બંગાળ, બિહાર અને ઓરીસામાં એક દિવસે-નવાબી અમલમાં, જગતશેઠના નામની આણ વર્તતી. નવાબ અને સુબા તે રોજ-રેજે બદલાતા; પણ જગતશેઠને શાસનદંડ હંમેશા એકધારે, અચળ અને સ્થિર રહેતું. જગતશેઠને ધનભંડાર કુબેરના ભંડારની હરિફાઈ કરતો. લક્ષમી, બુદ્ધિ અને શક્તિના પ્રતાપે બંગાળ, બિહાર ને રીસામાં જગતશેઠ એકલા એ પ્રાંતના ભાગ્યવિધાતા ગણાતા. પણ જગતશેઠ-કુટુંબના જે મૂળપુરૂષ બંગાળમાં સી પહેલાં આવ્યા તે પિતે બહુ ગરીબ અને નિરાધાર હતા. એમ કહેવાય છે કે તેઓ પોતાની સાથે માત્ર દેરી–લેટે લઈને જ આવેલા. ધીમે ધીમે એમને વેપાર વધે. પહેલાં જેમને કઈ જાણતું પણ નહીં તેમનું નામ ઘેર ઘેર ગવાવા લાગ્યું. એક સામાન્ય વેપારી જગતશેઠની ઉપાધિને એગ્ય ગણાયા. હીરાલાલ અને ખેતીલાલ એમ બે ભાઈઓ અને બને ભાઈની પત્નીઓ, એટલે જ એ જગતશેઠને મૂળ પરિવાર

Page #104
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : [ 87 ] હતે. હીરાલાલની સ્ત્રીનું નામ તારાઆઈ અને મોતીલાલની સ્ત્રીનું નામ લલિતાબાઈ હતું. બન્ને ભાઈ વચ્ચે ઘણો સારે સ્નેહ હતો. તારાબાઈ ઘરને બધે કારભાર ચલાવતી. મેતીલાલ અને લલિતા ઉપર તારાબાઈને માતૃસ્નેહ વર્ષ. | તારાબાઈએ એક પ્રતિજ્ઞા કરાવી હતીઃ “ઘરની બહારથી બે ભાઈ ગમે ત્યારે પાછા ઘેર આવે ત્યારે કોઈએ ખાલી હાથે ન આવવું.” બીજું કંઈ ન હોય તે એકાદું સૂકું તરણું હાથમાં રાખીને ઘરમાં દાખલ થવું, પણ ખાલી હાથે તે ન જ આવવું એ, એ પ્રતિજ્ઞાને અર્થ હતો. બંને ભાઈઓએ તારાબાઈની એ આજ્ઞા માથે ચડાવી હતી. મનમાં તે બને સમજતા હતા કે એ પ્રતિજ્ઞા માલવગરની છે, પણ તારાબાઈનું મન મનાવવા એમણે એ હસવા જેવી પ્રતિજ્ઞા પણ માન્ય રાખી હતી. મેતીલાલ કઈ કઈવાર બહારથી આવતો ત્યારે ખાલી હાથે ઘરમાં દાખલ થતું, પણ એ પછી તરતજ એને પોતાની ભૂલ સમજાતી. તારાબાઈ પણ સખત શબ્દોમાં ઠપકો આપવાને બદલે સનેહથી, હવે પછી પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરવા સમજાવતી. “હું તમને એમ કયાં કહું છું કે તમારે રૂપાનાણું-સોનાનાણું લઈને જ ઘરમાં આવવું. હું તે કહું છું કે એક ચપટી ચેખા લઈનેઆખરે ધાસનું એક તરણું લઈને પણ ઘરમાં પ્રવેશવું-ખાલી હાથે ન આવવું. આટલી સાદી પ્રતિજ્ઞા પણ તમે મારા માનની ખાતર ન પાળે તે મને કેવું માઠું લાગે?” તાસબાઈ મીઠી વાણીમાં પ્રેરણા પાતી. મોતીલાલ મનમાં ગાંઠ વાળ અને હવે પછી એવી ભૂલ ન કરવા નિશ્ચય કરતે. 7.

Page #105
[ 98 ] :: ઘરની લક્ષ્મી. એક દિવસે મોતીલાલ ઘર ભણી જતો હતે. અડધે રસ્તે ગયા પછી એને યાદ આવ્યું કે “ઘેર જઉં છું, પણ હાથે તે ખાલી છે.” હવે, શું લઈ જવું એ મુંઝવણ જાગી. મુંઝવણમાંથી માર્ગ કાઢતો એ છેડા પગલા આગળ ગયે હશે એટલામાં એ એક ઠેકાણે થંભીને ઉભે થઈ ગયે! એની કુતુહલવૃત્તિ સચેત બની. આજ તે ભાભીને બરાબર બનાવું !" મેંતીલાલથી અજાણપણે બોલાઈ જવાયું. એના મુખ ઉપર હાસ્યની લાલાશ તરવરી. માગની એક બાજુએ, વાડ પાસે એક મરેલો સાપ પડ્યો હતો. મેંતીલાલે એક મજબૂત લાકડી ઉપર એ કલેવર ઉપાડ્યું. ભાભીને એ મૃતદેહ અર્પણ કરવાનો નિશ્ચય કરી મેતીલાલ આગળ વધે. તારાબાઈએ મોતીલાલને દૂરથી આવતે જે. સાપનું ખોળીયું ઉપાડીને આ તરફ જ ચાલ્યો આવે છે એ જોઈને તારાબાઈ હેબતાઈ ગઈ. એ બોલી ઉઠીઃ “આવી તે મશ્કરી થતી હશે ? અને આવા મરેલા સાપને તે કઈ ઘરમાં લાવતું હશે ?" મેંતીલાલ એ બધું સમજતું હતું, પણ એને તે પ્રતિજ્ઞા પાળવાનું અને ભાભીને ચીડવવાનું આ એક બહાનું મળ્યું હતું. ભાભી માટે ખાસ ભેટ લાવ્યો છું. ખાલી હાથે ઘરમાં ન આવવું એમ તે તમે પોતે જ આજ્ઞા કરી છે. ખરા તડકામાં કેટલે દૂરથી આ ભેટ લા હઈશ એની

Page #106
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : [ 99 ] કલ્પના તે એક વાર કરે.” મોતીલાલે સાપનું કલેવર ઘરના બારણા પાસે મૂકયું. લલિતા તે એ દેખાવ જોઈ જ ન શકી. એ ઘરમાં જઈને સંતાઈ ગઈ. મરેલા સાપનું કલેવર તડકાના તેજમાં ચમકી ઉઠયું. એ નિર્જીવ હતું, છતાં એના કલેવરની આસપાસ ભયંકરતા જમાવટ કરીને પડી હતી. લલિતાની ગભરામણ તારાબાઈએ જોઈ. પિતાની પુત્રી જેવી લલિતાને ગભરાએલી જોઈ, એનું લેહી પણ તપી આવ્યું: “હજી તમારામાંથી છોકરમત ન ગઈ. જાઓ, કયાંય વાડમાં ફેંકી દે અને હાથ–પગ જોઈને ઘરમાં આવે.” મોતીલાલે, ભાભીનાં વચનેમાં રહેલે ક્રોધ પારખી લીધે. બરાબર ગમ્મત ન થઈ એ વિચારથી એ નિરાશ પણ થયે. આખરે એણે ભાભીનું મન મનાવવા પાછું કલેવર ઉપાડયું. વાડમાં નાખવા એ આગળ ચાલ્ય. થોડે દૂર નહીં ગયે હૈય એટલામાં જ અવાજ આવ્યઃ પાછો લઈ આવે. મારી ભૂલ થઈ.” એ કંઠવર તારાબાઈને હતે. વળી મોતીલાલ એમ ને એમ પાછો વળે. આ વખતે તારાબાઈના મુખ ઉપર રોષ અદશ્ય થયે હતો. એણે કહેવા માંડયું: “તમને જે કઈ સયું છે વિધાતાને જરૂર કઈક સંકેત હૈ જોઈએ. ખુશીથી, સાપ લઈને ઘરમાં આવે અને આપણી અગાશીમાં એક કેરે મૂકી દે.” મોતીલાલને નવાઈ લાગી. એ તે ઘડીભર મજા કરવા

Page #107
[ 100 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. માટે જ આ ફ્લેવર લઈ આવ્યો હતો. એણે જવાબ આપે “આ કંઈ ઘરમાં સંઘરવા જેવી વસ્તુ નથી. એક દિવસમાં તે એ એ ગંધાઈ ઉઠશે કે શેરીમાં રહેવાનું અશક્ય બનશે. તમે કહેતા હે તે એને અહિં ને અહિં અગ્નિદાહ દઈ દઉં.” તમે લાવ્યા છે તે તમારી પ્રતિજ્ઞાની ખાતર પણ એકાદ બે કલાક એ ઘરમાં જ રહેવું જોઈએ. પછી ફાવે તે કરજે.” તારાબાઈએ પિતાને નિર્ણય આપ્યું. તાસબાઈ માનતી હતી કે કંઈ જ નકામી નથી. આપણે જેને સાવ નમાલી વસ્તુઓ ગણુએ છીએ-નમાલા પ્રસંગે ગણીએ છીએ એમાંથી જ કમે કમે ઈતિહાસમાં અમર રહી જાય એવા પ્રકરણે ઉદ્ ભવે છે. તારાબાઈની એ એક સ્ત્રીચિત માન્યતા હતી. શ્રદ્ધાળુ અંતરનું એ એક માત્ર અવલંબન હતું. સુખ-દુઃખ, સારૂં-નરસું જે કઈ સહેજે પ્રાપ્ત થાય તેને આદર આપ, ગણગણાટ કર્યા વિના એ સર્વ સ્વીકારી લેવું એ તારાબાઈની સરળ પ્રકૃતિનું મુખ્ય સૂત્ર હતું. મેતીલાલે એને વિરોધ ન કર્યો. એ ભાભીની આજ્ઞાનુસાર સાપનું કલેવર અગાસીમાં મૂકી નીચે ઉતરી ગયે. ( 2 ). - બીજે દિવસે કરીમેસા નામની બેગમને એક બહુ જ મૂલ્યવાન હાર ગુમ થયેલે હોવાની વાત આખા શહેરમાં ફેલાઈ ગઈ કરીનેસા ગમ, નવાબ મુરશીદ-કુલી-ખાંની માનીતીમળ-પ્રીતિપાત્ર બેગમ હતી. એ બેગમને ખુશ કરવા માટે,

Page #108
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : [ 101] મુરશીદ-કુલી-ખાઓ મહેલની ઉપૂર-અગાસીમાં જ ભાતભાતનાં કુલછોડ બેઠવી એક સરસ વિમાનના આકાર બગી બનાવ્યું હતું. સવાભાવિક સૌંદર્યને ખીલવવામાં અને એને ઉપભેગ કરવામાં આ મેગલ શહેનશાહ અને એમના સુબાઓ પણ ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ છે. મહેલ, ભાગીરથીના કિનારા ઉપર જ હતું. ભાગીરથીનાં જળમાં જાણે એ મહેલ પિતાનું હે જોઈને અહોનિશ હરખાતે હોય–તે પિતાના સૌદર્ય વિષે મુગ્ધ બનતે ઉભો હોય એમ લાગતું. જે દિવસે હાર ગુમ થયે તે દિવસે ઉતરતા પહેરે બેગમ કરીમન્નેસા, વિમાન–ઉદ્યાનમાં બેસી વસ્ત્રાલંકાર પહેરતી હતી. માત્ર બે દાસીઓ એની સેવામાં હાજર હતી. ઘડી પછી, હાર ગળામાં નાખીશ એમ ધારી બેગમ સાહેબે એ હાર થોડા વખતને માટે અલગ મૂક હતે. વિમાન જેવું ઉદ્યાન અને કરીમન્નસા જેવી રૂપવતી બેગમ: એ અને ગૌરવને દીપાવવા સંગીત તો જોઈએ જ! એક બાદીએ પૂરવી રાગ ગાવાનું શરૂ કર્યું. પૂરવી રાગની એવી જમાવટ થઈ કે સંગીત પૂરું થવા છતાં, સાજસજા સમાપ્ત થવા છતાં અને નીચે ઉતરવાનો વખત થવા છતાં પેલે હાર કેઈને યાદ ન આવ્યા. બેગમને તેમજ તેમની દાસીઓને પણ હારની વાત યાદ ન રહી. પછી, જ્યારે રાત્રી પડી, અચાનક બેગમ સાહેબે પોતાનાં કંઠનાં અલંકાર તરફ નજર નાખી ત્યારે એ હાર ન દેખાયો. તરતજ શોધખોળ શરૂ થઈઆખો મહેલ તપાસી વન્યા પણ હારને પત્તો ન લાગે.

Page #109
[ 102 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. નવાબ મુરશીદ-કુલી-ખાંએ આખરે જાહેર કર્યું: " જે કેઈ આ ખોવાયેલા હારની બાતમી મેળવી આપશે તેને એક સે અશરફી ઈનામ તરિકે આપવામાં આવશે.” શહેરના કેટવાળે, આવતા-જતા માણસોની બધી સામગ્રી તપાસવા માંડી. મહેલે મહેલે સીપાઈઓ ઘેરે ઘાલીને બેઠા. કઈ પણ રીતે બેગમ સાહેબના હારને પત્તો મેળવો જ જોઈએ. નાગરિકમાં ભાતભાતની અફવાઓ ચાલી. કેઈએ કહ્યું: “આકાશની એકાદી પરી પિતે જ આવીને બેગમને હાર લઈ ગઈ હશે ! " કેઈએ કહ્યું: “જે વસ્તુ આપણી પોતાની ન હોય તે આ રીતે આપોઆપ ઉડી જાય ! નવાબ ગમે તેટલું માથું કૂટે તે પણ ગયેલી વસ્તુ કેઈ દિવસ પાછી ન આવે !" એ દિવસે સાંઝે કઈક કામને માટે તારાબાઈ અગાસી ઉપર ગઈ. ત્યાં જતાં જ એ મંત્રમુગ્ધ જેવી બની ગઈ. થોડા સમય પહેલાં જ્યાં મરેલા સાપનું પેળીયું પડયું હતું ત્યાં એક એ જ સર્ષના આકારવાળે સેનાને હાર પડેલ દેખાય! લોકોમાં બેગમના છેવાયેલા હાર વિષે જે વિચિત્ર વાતે ચાલી રહી છે તે જ આ હાર હોવો જોઈએ, એવું અનુમાન બાંધતા તારાબાઈને વાર ન લાગી, પણ આ હાર અહીં કેવી રીતે આવ્યું ? એનું અંતર ભયને લીધે કંપી ઉઠ્યું. નીચે–ઓરડામાં આવી તરત જ તેણીએ હીરાલાલ તથા મેતીલાલને બોલાવ્યા. કહેવરાવ્યું કેઃ “બહુ જ જરૂરી કામ છે, જલદી આવી જાઓ.”

Page #110
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : [ 103 ] થેલીવારે બને ભાઈઓ ઘેર આવ્યા. તારાબાઈના હાથમાં એક સેનાને હાર જોઈને તેઓ આશ્ચર્ય પામ્યા. કેમ બેલાવ્યા? ભાભી !" મેંતીલાલે પૂછયું. હાર તરફ અંગુલીનિર્દેશ કરી તારાબાઈએ કહેવા માંડ્યું: “સાપના કલેવરને બદલે આજે અચાનક અગાસી ઉપરથી આ હાર મળે છે. ગઈકાલે બેગમ સાહેબના બગીચામાંથી જે હાર ખોવાયે હતું તે જ આ હે જોઈએ.” - હીરાલાલ પિતે કંઈ સમજી શકે નહીં. મોતીલાલ મરેલો સાપ લાવ્યો હતે એ વાતની પણ એને મુદ્દલ માહિતી ન હતી. મોતીલાલ એમ ગભરાઈ જાય એ યુવાન ન હતું, છતાં એને પણ એમ તે થયું: “આ તે રાજદરબારની વાત છે. આગ સાથે ખેલ ખેલવા જેવું છે. ભાગ્ય હોય તે શિરપાવ મળે અને ભાગ્ય ન હોય તે પ્રાણદંડની સજા પણ સાંભળી લેવી પડે.” બને ભાઈઓ જાણે કે ચિંતાના મહાસાગરમાં ગળકાં ખાતાં હોય એમ ક્યાંય સુધી બેસી રહ્યા. કઈ રસ્તે હાથ ન આવે. " આખરે તારાબાઈ બેલીઃ “આમ મુંઝાયાથી-કેવળ બેસી રહેવાથી કંઈ નહીં વળે. અને આમાં મુંઝાવા જેવું છે પણ શું ? આ તે ભાગ્યદયનું ખુલ્લું ચિન્હ છે. તમારે વ્હીવાનું કે અચંબો પામવાનું પણ કંઈ જ નથી.” તારાબાઈના આ શબ્દો મધ્યદરીયામાં ડૂબતા બે ભાઈઓને એક વ્યાપારૂપ લાગ્યા.

Page #111
[ 104 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. એ પછી તારાબાઈએ આખી વાત મૂળથી માંડીને છેલ્લી ઘડી સુધીની હીરાલાલને કહી સંભળાવી. બેગમ સાહેબને ત્યાં ગુમ થએલે હાર અહીં કઈ રીતે આવવા પામ્યું તે બધી હકીકત ફેડ પાડીને-કાર્ય-કારણ સાથે સમજાવી. હીરાલાલે છૂટકારાને એક દમ ખેંચે, પણ મોતીલાલ, તારાબાઈની બુદ્ધિમત્તા જોઈ બેલી ઉઠ્યો: “ભાભી ! આપ ખરેખર અમારી લક્ષ્મસ્વરૂપ છે. હું તમને પૂરેપૂરે ઓળખી શકે નહીં અને તેથી જ મેં કવચિત પાન-મસ્તી કરી તમને હેરાન કર્યા હશે.” મેતીલાલ ભાભીના ચરણમાં નમે. એને પિતાની સ્વર્ગસ્થ માતાનું સ્મરણ થઈ આવ્યું. નવાબ-બહાદૂર મુરશીદ-કુલી-ખાં દરબાર ભરીને બેઠા છે. અમીર-ઉમરાવે, હિંદુ આગેવાન અને મુસલમાન અધિકારીઓની ઠઠ્ઠ જામી છે. પહેરગીરે મુખ્ય દ્વાર પાસે ઉભા રહી પહેરો ભરી રહ્યા છે. અચાનક નવાબની નજર, દરબારના એક દૂરના ખૂણામાં ઉભેલા બે મારવાડી લાગતા ગૃહ પર પડી. કેઈ દિવસ નહીં ને આજે જ આ વેપારીઓ અહીં શા માટે આવ્યા હશે? એ એના દિલમાં પ્રશ્ન ઉભ. તેણે ઈશારા માત્રથી એ બને વેપારીઓને પિતાની સામે બોલાવ્યા. નિઝામી વિનય પ્રમાણે એ બંને ભાઈઓ નવાબને સલામ કરી ઉભા રહ્યા. “જહાંપનાહ!”હીરાલાલે પિતાને પરિચય આપતાં કહેવા

Page #112
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : [ 105 ] માંડ્યું: “આ મારી સાથે આવેલ મેતીલાલ મારો ન્યાને લાઈ છે. વેપાર કરીને અમે અમારું ગુજરાન ચલાવીએ છીએ.” હીરાલાલે, પેલે ગુમ થયેલે હાર બતાવી ઉમેર્યું: “આ હાર અમારી પાસે કઈ રીતે આવવા પાસે એ હકીકત જાણીને આપને જરૂર આશ્ચર્ય થશે. કદાચ ન માનવા જેવી પણ લાગશે, પરંતુ એક વાર અમારી કેફીયત સાંભળી લેવાની મહેરબાની કરશે.” સારી યે સભા, આ હાર જોઈને આશ્ચર્ય તથા આનંદથી ખળભળી ઉઠી. અંદર અંદર અનેક પ્રકારની વાતે ચાલી; પણ હીરાલાલ પોતે શું કહે છે, તે સાંભળવા સૌએ એ તરફે કાન માંડ્યા. ઘરમાં ખાલી હાથે ન આવવું એ પ્રતિજ્ઞાના પ્રારંભથી માંડી, મેંતીલાલ ખાલી હાથે ન આવતાં મરેલે સર્પ લઈને ઘરમાં આવ્યું, એ રીતે હીરાલાલે પિતાની વાતની પ્રસ્તાવના કરી. વધુમાં કહ્યું કે -- હવે હું જે હકીક્ત કહેવા માગું છું તે મારી નજરે જોયેલી નહીં, પણ માત્ર અનુમાન ઉપરથી ઉપજાવી કાઢેલી છે. મારી કેફીયત સાંભળ્યા પછી આપ આપને નિશ્ચય જાહેર કરી શકશે સવારે અમે અગાશીમાં મૃત સર્ષદહ મૂકે અને બપોર પછી આપના બગીચામાંથી બેગમ સાહેબને હાર ગુમ થયે. ઘણું કરીને સર્પાકાર હાર બાજ નામના પક્ષીઓ જ ઉપાડ્યો હશે. હવે એ પક્ષીએ ખાદ્ય વસ્તુનું ભક્ષણ કરવા એક સ્થળે

Page #113
[ 106 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. બેસવું તે જોઈએ. એ બાજ, સંભવિત છે કે અમારી અગાસી ઉપર આવીને બેઠું હશે. ત્યાં તેણે પેલા મરેલા સાપનું કલેવર ભાળી, આ સપકાર હાર પડતું મૂક્યું હશે અને એને બદલે પિતાના આહારને એવા સાપના મૃતદેહને લઈને જ એ પક્ષી ઉડી ગયું હશે.” સુભાન અલ્લા!” નવાબ બહાદૂર એક ઉંડા નિશ્વાસ સાથે બોલી ઉઠયા. દરબારીઓએ એની પુનરાવૃત્તિ કરી. હું તમારી કેયત અક્ષરે અક્ષર સ્વીકારું છું અને તમને-તમારા આખા કુટુંબને ધન્યવાદ આપું છું. ખાસ કરીને તમારા ઘરમાં એક અસાધારણ બુદ્ધિશાળી ગૃહલક્ષ્મી છે તે જાણ્યા પછી, એ માતૃસ્વરૂપ નારીના ચરણમાં મારું મસ્તક નમાવવાની મને ઈચ્છા થઈ આવે છે. તમારા ગૃહદેવીને મારા નમન કહેજે અને ઈનામની સે અશરફી ઉપરાંત બીજી સે અશરફી, હું આપની ગૃહલક્ષમીના પગ પાસે ધરું છું તે સ્વીકારશે.” સભા સ્તબ્ધ બની, નવાબના ઉદ્ગાર સાંભળી રહી. અંતરના આવેગને જ જાણે માર્ગ કરી આપતા હોય તેમ પુનઃ તે નવાબ બોલવા લાગ્યા આજે જે કે હું મુસલમાન છું, પણ એક દિવસે હું પિતે હિંદુ હતે. હિંદુ માતા-પિતાનું લેહી હજી પણ મારી નાડીઓમાં વહે છે. મને મારી હિંદુ માતા યાદ આવે છે ત્યારે કેઈ પણ માતૃસ્વરૂપી હિંદુ નારીના ચરણમાં આ અભિમાન અધિકાર વિગેરે અર્પણ કરી દેવાની ભાવના જાગે છે.

Page #114
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : [ 17 ] મૂશદાબાદની મરિનદ પણ માતાના સ્નેહ પાસે મને તુચ્છ લાગે છે. તમારી ગૃહલક્ષ્મી, જાણે કે મારી માતાને જ બીજે અવતાર હોય એવી મને કલ્પના થાય છે.” એટલામાં ખજાનચીએ - અશરપીની બે થેલીઓ રજુ કરી. “અવિવેક થતું હોય તે તે બદલ માફી માગી, આ એક થેલી હું બંગાળના નવાબના પગ પાસે મૂકું છું. હારને બદલે, ઈનામ દાખલ પણ મારાથી લઈ શકાય નહીં કારણ કે એની પાછળ અમે કોઈએ પરસેવે ઉતાર્યો નથી. પૈસો વસ્તુ જ એવી છે કે જે વગર પરિશ્રમે ઘરમાં આવે તે અમારા કુટુંબનાં સંપ, શાંતિ, સદ્ભાવ હરી લે. હા, કઈ વખત અમે આફતમાં આવીએ તે આપની પાસે મદદ માટે આવી શકીએ એટલી પરવાનગી મળવી જોઈએ.” હીરાલાલની નમ્રતા, નિઃસ્પૃહતા જોઈ નવાબ મશ્નર ઉપરથી ઉઠી હીરાલાલ પાસે આવ્યો. એને વાસ થાબડી ધન્યવાદ આપતાં નવાબે કહ્યું: “ગમે ત્યારે પણ તમારા માટે મારા દરવાજા ખુલ્લા જ રહેશે.” બંગ, બિહાર અને ઓરીસાના નવાબના રાજદ્વાર એટલે કુબેર ભંડારીના ભંડાર-દ્વારઃ આ દ્વાર પોતાના માટે હંમેશને સારૂ ખુલ્લા રહેશે એ જાણ હીરાલાલનું હૈયું પુલાયું. તેણે નવાબને પૂરી એક વાર સલામ કરી અને વિદાય લીધી. મુરશીદ-કુલી-ખાએ પણ દરબાર બરખાસ્ત કર્યો. એક વેપારીની નમ્રતા અને નિઃસ્પૃહતાએ એના અંતરમાં કંઈ ન

Page #115
[ 108 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. જ પ્રકાશ રેડક્યો હતે. દરબારીઓ પણ આ બનાવ જોઈ યંત્રમુગ્ધ બન્યા. દીવાળીને હજી એક—બે દિવસની વાર હતી. દીપોત્સવી ભગવાન મહાવીરના નિવણની એક પુણ્યસ્મૃતિ છે. જૈને અને હિંદુઓ પણ એક યા બીજી રીતે દીપસ્વી ઉજવે છે. દીપત્સવી, વર્ષારનાં જુનાં દુઃખદર્દીને ભૂલાવે છે. દીપોત્સવી જાણે કે સૂકાયેલા જીવનમાં રસ, આમોદ અને ઉલ્લાસની છળ ઉછાળે છે. અનેકવિધ પમાં દોત્સવી કંઇક અખી ભાત પાડે છે. - શરણાઇઓએ દીપોત્સવીનું સ્વાગત કરવા પોતાના સ્વર્ગીય સૂર છેડ્યા. સંસારને સંતાપથી બળી-ઝળી રહેલાં હૃદયે એ શરણાઈના સૂરમાં પોતાની બધી વ્યથા ઢાંકી દીધી. ભાગ્યયોગે મુરશીદ-કુલી-ખાંએ એ સૂર સાંભળ્યા. ઘેર-ઘેર પ્રકટતી દીપમાળાએ એના અંતરમાં એક પ્રકારની મીઠી વ્યથા જગાવી. એણે પિતાના એક નેકરને પૂછયું - “આ ક ઉત્સવ છે?” હિંદુઓને દીવાળીને ઉત્સવ છે, નામવર ! " અનુચરે જવાબ આપે નવાબ એ સાંભળીને મૌન રહ્યો. પિતાની બાલ્યાવસ્થાના આવાં અનેક ચિત્ર એની આંખ આગળ નાચી ઉઠયા. કેટલાક વખત સુધી એ વિચારમગ્ન બેસી રહ્યો. એટલામાં નવાબના ખાસ સલાહકાર રાયરાયા ત્યાં આવ્યા,

Page #116
જગતશેઠના ધરની લક્ષ્મી : : [ 109 ] નવાબે એમનું સ્વાગત કર્યું. રાયણયાને પણ નવાબના મુખ ઉપર ગાઢ ચિંતાની રેખાઓ વાંચી. માણસ પિતાના ભૂતકાળને ભૂલી શક્તિ હેત” મુરશીદકુલી-ખાએ કહેવા માંડયું: “તે હું આજે કેટલી મનોવ્યથાથી બચી ગયે હોત ? જ્યારે જ્યારે મને મારી બાળવયનાં, યુવાનીના આનંદ-ઉત્સવ યાદ આવે છે ત્યારે ત્યારે મારી ઉંઘ ઉડી જાય છે. આ નવાબીની સુંવાળી ગાદી પણ કંટકા છાદિત હોય એમ લાગે છે. " નવાબની આંખમાં આછા બાષ્પબિંદુ ભરાઈ આવ્યા. " નામવર! આપ શું કહેવા માગે છે ?" સમવેદના અનુભવતા રાયરાથાન ગળગળા અવાજે બોલ્યા. “કંઈ નહીં. મને જરા વધુ વિચાર કરવા ઘો.” નવાબ પિતાના અંતરમાં જાણે કે કઈ એક ખેવાયેલું પાનું શોધતા હોય તેમ વિચાર કરવા લાગ્યા. અહીં એટલી વાત કહી દેવી જોઈએ કે મુરશીદ-કુલી-ખાં મુસલમાન હોવા છતાં જન્મથી હિંદુ હતો. હિંદુ ધર્મ અને હિંદુ રીત-રિવાજ વિષે એના ચિત્તમાં બહુમાન હતું. હિંદુ આગેવાને એના ખાસ સલાહકાર હતા. મુરશીદ-કુલી-ખાંની ઉદારતા અને વયવહારદક્ષતાથી પ્રસન્ન થઈ દિલ્હીના શહેનશાહે, એને બંગાળના નવાબ તરિકે નીમણુક કરી હતી. બંગાળ-બિહારમાં ચાંચીયાઓનું એ વખતે બહુ બળ હતું. મુરશીદ-કુલી–ખએ એમને જેર કરી નાંખ્યા. પશ્ચિમ બંગાળના કેટલાક રાજકારસ્થાનીઓને પણ

Page #117
[ 110 ] : : ઘરની લક્ષ્મી એણે હંપાવીને હેઠે બેસાર્યા. મુરશીદ-કુલી-ખાંના નામ ઉપરથી મુરશીદાબાદની પણ એણે સ્થાપના કરી. અહીં હિંદુ અને મુસલમાન જેવો કેઈ ભેદ ન હતે. થોડી વાર રહીને મુરશીદ-કુલી-ખાએ રામરાયાનને ઉદ્દેશી કહ્યું --“મારે હુકમ છે કે આજે તેમજ કાલે–દીવાળીની રાત્રિએ પણ કઈ ઘરમાં દીપક ન પ્રકટ જોઈએ. સારા શહેરમાં દિવાળીને દિવસે જેટલા દીપક પ્રકટતા હોય તેથી બમણ–ચારગણું દિપક આપણુ રાજમહેલમાં પ્રગટાવે. દિવાળીના દિવસે કે બેસતા વર્ષના પ્રભાતે પણ કઈ ઘરે શરણાઈને કે વાજીંત્રને એક સૂર પણ ન નીકળવું જોઈએ શહેરભરના વાત્રે એકલા આ રાજમહેલમાં જ વાગે એ બંદોબસ્ત કરે. રાજમહેલને પુષ્પ તેમજ ધજા-પતાકાથી શણગારવાને હું પોતે હુકમ આપીશ.” ભાગીરથીના ઓવારાથી લઈ, ઈમામવાડાના વિસ્તીર્ણ મેદાન પર્યત સુગધી પાણી છંટાયાં. સારા ય શહેરનાં સ્ત્રીપુરૂષ તથા બાળક દીવાળી ઉજવવા આ જ મેદાનમાં એકઠાં થયાં. અહીં જ દીવાળીને આમેદ-ઉત્સવ કરે એવા આદેશ અપાયા. મુરશીદ-કુલી-ખાં એમ માનતે હતું કે દીવાળી એ કંઈ એકલા હિંદુઓને જ ઉત્સવ ન રહેવું જોઈએ. હિંદુ-મુસલમાને પરસ્પરને ભેટે–પિતાના ભેદ ભૂલી જઈને બંધુની જેમ હળે-મળે એ નિમિત્તે રાજ્ય પિતે આ ઉત્સવનો ઉપયોગ કરી લે જોઈએ

Page #118
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : [ 111 ] નવાબે, દરબારીઓને પિતાને આશય સમજાવ્યું. દીવાબીના ઉત્સવને સઘળે ખરચ નવાબ પિતે આપશે એમ પણ જાહેર કર્યું. કહેવાય છે કે મુરશીદ-કુલી-ખાએ આ ઉત્સવ અર્થે ઓછામાં ઓછા પાંચ લાખ રૂપીયા ખરચવાને આદેશ આપ્યો હતે. નવાબના હેતુ તરફ દષ્ટિ રાખી કઈ હિંદુ આગેવાને એને વિરોધ ન કર્યો. તારાબાઈને એ હુકમ ન ગમે. દીવાળીના દિવસે ઘરમાં દિ ન થાય એ વાત સાંભળી, જાણે હૈયામાં તીર ભેંકાયું હોય એવી વેદના થઈ. દીવાળી કંઇ રાજ રાજ શેડી આવે છે? હિંદુઓ તે ઠીક પણ જૈન સમાજ જે રાત્રીને, લગવાન મહાવીરના નિર્વાણની પરમ પાવનકારી રાત્રી માને છે– દીપમાળા પ્રકટાવી ભગવાન મહાવીરના નામના જાપ જપે છે તેમને આ આદેશથી કેટલું દુઃખ થતું હશે, એની કલ્પના નવાબ શી રીતે કરી શકે ?" . કેઈ દિવસ નહીં સમજાઈ હોય એટલી દેશની પરાધીનતાની વ્યથા તે દિવસે તારાબાઈને સમજાણી. હિંદુ કે જૈન પિતાના ઘરમાં ઉત્સવને દિવસે એક દીપક પણ ન પ્રકટાવી શકે એ કેટલી પરાધીનતા? ગુલામે પણ એવી પરવશતા નહીં ભેગવતાં હેય? મુરશીદ-કુલી-ખાં ભલે જન્મ હિંદુ હેય, પણ એ મુસલમાનોના સહવાસમાં સાચા હિંદુનું હૃદય ખેઈ બેઠા છે, નહિંતર હિંદુ-મુસલમીન ઐક્યના બહાને આવે

Page #119
[ 112 ] : : ઘરની લક્ષ્મી મુલમી હુકમ ન કહા, અમે આ હિંદુનાયકેને પણ શું કહેવું? શા સારૂ એણે એ હૂકમને વિશેષ ન કર્યો ? હિંદુઓ એટલા બધા ગુલામીના પાશમાં ફસાઈ ગયા છે કે એમને આ હૂકમ સાંભળી જરા પણ વ્યથા ન ઉપજ ? હિંદુ સમાજની ગુલામી મને દશા અને નવાબી આદેશના વિષધમાં વિચાર કરતી તારાબાઇ કેટલાક વખત સુધી, ઘરના એક ખૂણામાં બેસી રહી. ' જોગાનુજોગ એવું બને કે લલિતાબાઈ એ વખતે બે-જવી હતી અને એ દીવાળીના અવસરે જ એને પ્રસવની વેદના ઉપજી. તારાબાઈને પણ જાણે કે એક સબળ કારણ મળી આવ્યું. હીરાલાલને નવાબ પાસે જઈ એવી મતલબની અરજ કરવા કહ્યું કે -" આજ રાત્રે એક જ દીપ પ્રકટાવવાની અમને મંજુરી મળવી જોઈએ.” એટલું છતાં જે નવાબ કંઈ આનાકાની કરે તે આપણી અત્યારની સ્થિતિ સમજાવી કહેવું કે “પહેલાં જે સેનાને સર્પાકાર હાર ગુમ થયે હતે તે વખતે આપે જે વચન આપ્યું હતું તે પાળવાને આ અવસર આવી પહોંચે છે.” વિગેરે. હિરાલાલ, નવાબ પાસે ગયે તે અરે, પણ અરજ કરતી વેળા એનું હૃદય ધબકતું હતું: રખેને નવાબ અપમાન કરી પાછો વાળે છે? પરંતુ રાજમહેલમાંથી જ્યારે તે પાછા પૂ ત્યારે એના ચહેરા ઉપર પ્રસન્નતાબે જોતિ છવાઈ હતી. તારાબાઈ મન કામમા સળ થાય એવી એને જરી મળી ચૂકી હતી.

Page #120
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : [ 113 ] તારાબાઈએ ઘરમાં એક ઘીને દીપક પ્રકટા અને એ જ વખતે લલિતાએ એક પુત્રને જન્મ આપ્યું. તારાબાઈના આનંદની અવધિ ન રહી. પ્રસૂતિ-કાર્ય પૂરું કરી, હાથમાં એક ગાગર લઈ, સ્નાનાર્થે તે ભાગીરથીના વહેતા પ્રવાહ તરફ ચાલી નીકળી. જગશેઠના ઘર પાસે જ ભાગીરથીનાં નિર્મલ જળ અહોનિશ વહેતાં હતાં. કિનારે પહોંચતા તારાબાઈને બહુ વાર ન લાગી. એટલામાં એક હાની નૌકા, બરાબર એ જ કિનારા પાસે આવી ઉભી રહી. નૌકાના આરેહીઓ એક પછી એક ઉતરી પિતપતાના માર્ગે ચાલ્યા ગયા. સૌની પાછળ એક સુશોભિત વસ્ત્રમાં સજજ થએલી-રૂપરૂપના અંબાર સમી એક નારી-મૂર્તિ હળવે રહીને ઉઠી અને કિનારે આવી તરફ જોઈ રહી. ઝવેરી જ રત્નનું પારખું કરી શકે. તારાબાઈ રત્નને ઓળખતી હતી. આમ સમી સાંજે-આછા અંધકારમાં, એકાકી સ્ત્રીને વિચારનિમગ્ન જોઈને તારાબાઈ એની પાસે ગઈ. “હેન ! આપ કેણ છે? આમ એકલા કયાં જાઓ છે?” ભવના વિયાગ પછી જાણે કે પોતાની સગી બહેન મળી હોય એવા ભાવથી પૂછયું.

Page #121
[ 114 ] : : ઘરની લક્ષ્મી “હેન ! આપણે બન્ને એક બીજાને બરાબર ઓળખીએ છીએ.” વિરલ હાસ્ય હસતાં નવીન આરહી–સ્ત્રી બેલી “સેંકડે પ્રવાસીઓમાંથી કેઈએ નહીં ને તમે જ મને ઓળખી કાઢી, એ જ એમ બતાવે છે કે આપણી વચ્ચે પૂર્વની કઈક સગાઈ છે.”સૂર્યનાં શાંત કિરણની જેમ એની દંતપંક્તિ ઝળહળી. પણ મારા પ્રશ્નને મને જવાબ ન મળે. આમ કયાં જાઓ છે ?" તારાબાઈએ પૂછયું. અત્યારે તે હું નવાબના મહેલમાં જઈશ.” મશ્કરી કરતી હોય તેમ તે તરૂણીએ જવાબ આપે. બહેન! રાતની વેળાએ એક મુસલમાનને ત્યાં જશે ? તારાબાઈ વિનવવા લાગી. તને પણ એ જ કેમીવાદનું ગાંડપણું વળગ્યું લાગે છે! મારે મન તે એ કેઈ ભેદ નથી. મને જે બોલાવેઆરાધે તેને ત્યાં જવું એ મારી ફરજ છે. મારે તે હિંદુમુસલમાન બન્ને પુત્ર છે. અને નવાબ પણ પહેલાં તે હિંદુ જ હતે ને ? આજે પણ દીપમાળાના દિવસે, એક હિંદુને શેભે એ ઉત્સવ એ કરે છે. મને એને ત્યાં જવામાં શા સારૂ સંકેચ થાય?” લક્ષ્મી સ્વરૂપ તરૂણીએ પોતાના આગમનનું રહસ્ય સૂચવ્યું. તારાબાઈ માર્ગ રેકીને ઉભી રહી. તારાબાઇની આંખમાં સ્નેહ-ભક્તિના અથુ ઉજ્વળ હિરાનાં કણ સરખાં તરી આવ્યાં. એને ખાત્રી થઈ કે આ સાક્ષાત લક્ષ્મી દેવી જ છે. તે તરત જ એ દેવીના ચરણ પાસે બેસી પ્રાર્થના કરવા લાગીઃ

Page #122
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : [ 115] “હેન એક વાર મારે ત્યાં પગલા ન કરે? વર્ષે થયાં હું તમારી જ રાહ જોતી બેસી રહી છું. એકાદ દિવસને માટે આપ અમારા આંગણે ન આવે ?" સ્થાન, સમય અને સુગ્યતાને અહીં સુવર્ણ-સુગંધ જે સંજોગ જોઈ, સૂર્ય પણ પિતાના આછા લાલ-સિંદુરીયા રંગવતી એમને અભિષેક કરી રહ્યા. લક્ષમીદેવીએ નેહપૂર્વક તારાબાઈને પિતાની સેડમાં લીધી અને કહ્યું કેઃ “બહેન ! નવાબના મહેલમાં જતાં પહેલાં હું તારે ઘેર ઘેડી વાર જરૂર આવીશ, પણ તું જુએ છે કે આજ પર્વને દિવસે પણ આખા શહેરમાં અંધકાર વ્યાખ્યો છે. સમી સાંજે જાણે કે મધ્ય રાત્રિ થઈ હોય એ ભયંકર આભાસ મળે છે. મારું સ્વાગત કરવા કેઈ તૈયાર નથી.” આખું યે શહેર મુસલમાની નવાબની સત્તા નીચે છેઃ શહેરમાં કયાંય દીવાળી ન ઉજવાય-માત્ર રાજમહેલમાં જ ઉજવાય એ નવાબને આદેશ છે; છતાં સામે એક ન્હાના ઘરમાં એક ક્ષીણદીપક જળે છે!” તારાબાઈએ પિતાના છાપરા તરફ લક્ષ્મીદેવીનું ધ્યાન ખેંચ્યું. “જે હિંદુ-સમાજ, નવાબના આવા નમાલા હુકમને પણ વિરોધ કરી શકતું નથી તે સમાજ મારું સ્વાગત શી રીતે કરે?” લક્ષ્મીદેવીના શબ્દમાં પુણ્યપ્રકેપ પ્રજળી રહ્યો. પણ, હેન! મેં એક કેડીયામાં આ છે સરખે દીપક પ્રકટાવ્યા છે. મનમાં ભગવાન મહાવીરના અને ગૌતમસ્વામીનાં

Page #123
[ 116 ]. : : ઘરની લક્ષ્મી જ ગુણગાન ચાલે છે, માટે ત્યાં આપનાં પાવન પગલાં કાં ન થાય?” તારાબાઈએ આડકતરી રીતે પિતાની સ્વાગત સંબંધી તૈયારીઓને નિર્દેશ કર્યો. “ભલે, અહીંથી પહેલાં તારે ત્યાં જઈશ. વધુ નહીં રેકાઉં. તું સ્નાનાદિથી પરવારીને ઝટપટ આવી પહોંચજે.” ગૃહલક્ષ્મી જેવી તારાબાઈની વિનવણી સાક્ષાત્ લક્ષ્મીદેવીએ સ્વીકારી. તારાબાઈએ આતૂર-નયને લક્ષ્મીદેવીના ફરી એક વાર દર્શન કર્યા. તે માર્ગમાંથી ખસી આઘે ઉભી રહી. પધારે, હેન! પેલા ઝુંપડામાં-જ્યાં આપના સત્કાર અર્થે બધી તૈયારીઓ કરી રાખી છે ત્યાં આપના પગલાં માંડે. હું થોડી વારમાં આવી પહોંચીશ.” લક્ષમીદેવીને વિદાય આપતાં તારાબાઈ બેલી. લક્ષ્મીદેવીએ જગશેઠના ઘર તર ગતિ કરી. પાંચ-સાત ડગલાં ભર્યા હશે એટલામાં કંઈક યાદ આવવાથી તારાબાઈ લક્ષમીદેવી પાસે ઉતાવળે ઉતાવળે આવી કહેવા લાગીઃ “હેન ! ઉતાવળ કરશો મા. હું પાછી ન આવું ત્યાં સુધી ત્યાં જ રહેજો–બીજે ક્યાંય ન જશે.” લહમીદેવીએ આછું મૃદુ હાસ્ય કર્યું. હાસ્યમાં પ્રકટ સમ્મતિનાં ચિન્હ હતાં. આ તરફ તારાબાઈ ભાગીરથીના પાણીમાં સ્નાન કરવા ઉતરી. પાણીમાં રહી એ વિચારવા લાગી: “મારા પતિના ગ્રહમાં લક્ષ્મીદેવી આસન જમાવીને રહેતાં હોય તે પછી મારે ઉતાવળ કરીને ઘેર પહોંચવાની શી જરૂર છે? હું ન D

Page #124
જગતશેઠના ઘરની લક્ષ્મી : : | [ 117] આવું ત્યાં સુધી લક્ષમીએ, પતિના ઘરમાં જ રહેવાનું વચન આપ્યું છે. હું પાછી જ ન ફરું તે? શું કરું? પાણીમાં ડૂબી જળસમાધિ લઉં? લક્ષ્મીને ઘેરથી પાછી વાળું? મારા એકના ભેગે જે આખું કુટુંબ સુખી થતું હોય; વંશપરંપરા લક્ષ્મીને વૈભવ સ્થિર રહેતું હોય તો એની સરખામણીમાં મારા જીવનની શી કીંમત છે? ગૃહ અને કુટુંબના સુખ-સૌભાગ્ય માટે આત્મબલિદાન આપવાના આવા પ્રસંગ ભાગ્યે જ કઈ ભાગ્યશાળીને જ મળે છે! આ અવસર મારે વ્યર્થ શા માટે જવા દે?” તારાબાઈના હોં ઉપર નિશ્ચયબળને પ્રભાવ વિસ્તર્યો. ગોઠણભર પાણી મૂકી, આગળ કેડર પાણીમાં જઈ ઉભી રહી. એક વાર પિતાના પતિ અને દીયરના નિવાસસ્થાન તરફ નજર નાંખી લક્ષ્મીની કૃપાથી એ કુટુંબ કેટલું સુખી થશે ? કીર્તિ અને વૈભવની કેવી છોળો ઉડશે? એ કલ્પનાથી એને અંતરાત્મા પુલક્તિ બને. સાહસભર તે આગળ ચાલી. ભાગીરથીના અગાધ જળમાં હવે તારાબાઈનું માત્ર માથું જ દેખાતું હતું. એક ડગલું આગળ ભરે એટલે ભાગીરથી એને પિતાના ખોળામાં સમાવવા તૈયાર જ હતી. પતિનું, દીયરનું, કુટુંબનું હિત ચિંતવતી એક ક્ષણવાર તે જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચે આવી ઉભી રહી. કુટુંબની સુખસમૃદ્ધિ આગળ એને પિતાનું જીવન તુચ્છ લાગ્યું. કુટુંબના સુખની વેદી ઉપર તેણએ પિતાનું જીવન-કુસુમ અપી દેવાને છેલ્લો નિશ્ચય કર્યો. બીજી જ પળે તારાબાઈને દેહ અદશ્ય થયે.

Page #125
[ 18 ]. : : ઘરની લક્ષ્મી. બંગાળ-માતાના દૂધ જેવા નીરમાં તારાબાઈને દેહ મળી ગયે. નવાબના રાજમહેલમાં અસંખ્ય દીપકેને ઉદ્યોત ઝળહળતે હત : કેઈએ પણ તારાબાઈના આત્મગને અખંડ દીપક ન ભા. શરણાઈઓએ દીપત્સવીનાં ગીત ગાયાં. કેઈએ તારાબાઈની યશગાથા ન ઉચ્ચારી. વચનથી બંધાયેલી લક્ષ્મી શેઠ હીરાલાલ અને મોતીલાલને ત્યાં રાહ જોતી, શેઠની બંદિવાન બની. ચંચળ ગણાતી લક્ષ્મીને પણ તારાબાઈ જેવી ગૃહલક્ષ્મીના બલિદાનને લીધે અચળ બની શેઠ-કુટુંબમાં રહેવું પડયું. થોડા જ સમયમાં શેઠનાં ઘરબાર, અસાધારણ ધન-ધાન્ય–સુવર્ણ–તીવડે ઉભરાઈ નીકળ્યા. નવાબે પતે " જગશેઠ” ની પદવી આપી, પોતાની પડખે બેસાર્યા. સારા ય દેશમાં જગશેઠને યશવજ પરરી રહ્યો. પ્લાસીના યુદ્ધ પછી જગશેઠની બંદીવાન બનેલી લક્ષ્મીએ છેવટે થાકીને વિદાય લીધી. તારાબાઈની વિસ્મૃતિ થતી ગઈ તેમ લક્ષ્મીદેવીના વચનબંધ પણ શિથિલ થતાં ચાલ્યાં. તારાબાઈએ ભાગીરથીના જળમાં નિજ દેહ મેળવ્યું તેમ જગતશેઠને મહેલ પણ, જતે દિવસે એ જળપ્રવાહમાં મળી ગયે. જગતશેઠની સત્તા, વૈભવ એ સર્વ સ્વપ્નવત્ બની ગયું ! રહી ગઈ એક સ્મૃતિઃ તારાબાઈ જેવી એક ગૃહલક્ષ્મીના આત્મભેગે એક નિર્ધન, નિઃસહાય કુટુંબને સર્વશ્રેષ્ઠ સ્થાને સ્થાપ્યું. જગતશેઠને ઈતિહાસ પણ સંસાર કદાચ ભૂલી જશે પણ તારાબાઈની સ્મૃતિ તે યુગ-યુગના અંધકાર વચ્ચે પણ, પિલા દીવાળીના ક્ષીણ દીપકની જેમ ચમકશે.

Page #126
કુપણુતા નહીં, પણ ઉદારતા ધનલક્ષ્મી બહેન પિતે શ્રીમંતાઈમાં વસતા. એમને હાથ. ઉદાર હતે. કેઈ પણ ગરીબ કે ગરજી માણસ એમની પાસેથી નિરાશ બનીને પાછો ન વળે. ધનલક્ષ્મી પ્લેન એક રીતે જેમ બહુ ઉદાર હતા તેમ બીજી રીતે કેટલાકને તેઓ કૃપણુ જેવા પણ લાગતા, કારણ કે તેઓ પિતાના ઘરનાં વ્યવહારમાં બહુ જ કરકસરથી રહેતા. એક રાતી પાઈને તે શું, પણ અનાજના એક કણને પણ દુરૂપયેગ તેઓ જોઈ શકતા નહીં. એક દિવસે એક બહેનપણીએ એમની એ કંજુસાઈ નજરોનજર નીહાળી, ટીકા કરી કેઃ “હેન! આટલી બધી કૃપણુતા, આટલી બધી ચીકાશ શા કામની ! હકીકત એવી હતી કે રસેડામાં બન્ને બહેનપણીઓ સાથે જન કરવા બેઠી હતી. ધનલક્ષ્મી બહેને જોઈએ તે કરતાં જરા ય વધારે પિતાની થાળીમાં ન લીધું અને જેટલું લીધું

Page #127
[ 120 ]. : : ઘરની લક્ષ્મી તેટલું–અનાજના એક પણ કણને બગડવા દીધા સિવાય શાંતિથી જમ્યા અને એ પછી પિતાની થાળી ધોઈને પી ગયા. આ બધું જોઈને, પેલી નવી હેનપણને આશ્ચર્ય લાગ્યું. આ આહારવિધિમાં એમને, ધનીબહેનની કંજુસાઈ દેખાઈ. ધનીને જવાબ આપેઃ “હેન! ખરું કહો તે આ એક ધાર્મિક આહારવિધિ છે, પણ એમાં મને ઘણે ઊંડે અર્થ રહેલે હોય એમ લાગે છે. કેટલીક પુરાણી વિધિઓમાંથી આજે યુગધર્મને અનુકૂળ નો અર્થ નીકળી શકે છે.” ધનલક્ષમી બહેન, બહુ ઓછું બેલતા પણ જ્યારે તેઓ બોલતા ત્યારે વિરોધી પણ એમની દલીલ અને શ્રદ્ધાની સટતા જોઈ દિગમૂઢ બની જતાં. ધનીબહેને કહેવા માંડયું: “ધાર્મિકતા જવા દ્યો. હું દેશહિતની દૃષ્ટિએ જ એ વાત ચરું છું. આટલી એક વાત આપણે સૌએ યાદ રાખવી જોઈએ કે જે ધાન્ય, ધન અથવા વસ વિગેરે આપણી પાસે છે-આપણી પોતાની માલકીમાં છે તે બધું આપણું જ છે અને આપણે તેને દુરૂપયોગ કરવાને હક્ક ધરાવીએ છીએ એ ભૂત આપણું ભેજમાંથી આપણે હાંકી કાઢવું જોઈએ. અનાજના એક કણ ઉપર, વસ્ત્રના એક તાંતણ ઉપર ખરેખરી રીતે તેં આખી દુનીયાની માનવજાતને હક્ક છે. આપણી પાસે બે પૈસા વધારે થયા એટલે આપણે વસ્તુને વેચાતી લેવાની વધારે શક્તિ ધરાવતા થયા. હવે, એ રીતે જે પૈસાદારે આખી દુનિયાનું અનાજ ખરીદી લે અને એના બગાડ તર, લક્ષ ન આપે તે તેઓ પિતાના દેશનું અહિત કરે છે,

Page #128
કૃપણતા નહીં, પણ ઉદારતા : : [ 121 ] અથવા તે પિતાના દેશબંધુઓના મોંમાંથી તેઓ અનાજ ઝુંટવી લે છે એમ ન કહેવાય? આપણને જેટલું નિર્વાહ માટે જોઈએ તે કરતાં વધુ સંઘરવાને અને નકામું બગાડવાને શું હકક છે?” ધનલક્ષ્મીની બહેનપણી આ વિચારો સાંભળી આશ્ચર્ય ચક્તિ બની એમની સામે જોઈ રહી. આ દષ્ટિએ એમણે કઈ દિવસ આ પ્રશ્ન આજ સુધી વિચાર્યો જ ન હતે. ધની હેને આગળ ચલાવ્યું: “જેને તમે કૃપણુતા કહે છે તે જ સાચી રીતે તે ઉદારતા છે. ઘણી હેને અનાજને ખૂબ બગાડ કરે છે. એક માણસને જેટલું જોઈએ તે કરતાં ચારગણું રાંધે છે અને રસોડામાં અનાજ બગડે તેને પિતાની શ્રીમંતાઈનું લક્ષણ સમજે છે. ભલે, તમે ભૂખ્યા ન રહો, પણ હું તમને એટલું જ કહેવા માગું છું કે હજારે અને લાખે ભૂખ્યા રહેતા ભાઈઓના મોંમાંથી જે અનાજ તમે પૈસાનાં બળથી પડાવી લે છે તેમને એક કણ પણ બગડ તે ન જ જોઈએ.” જમતી વખતે ધની બહેન પિતાના ગરીબ દેશબંધુઓને નથી ભૂલતા એ જોઈ એમની બહેનપણીને ધનીબહેન માટે બહમાન ઉપર્યું. એ પછી પ્રસંગોપાત પ્લેન ધનલક્ષમીએ, આપણું સ્વામીવાત્સલ્ય, નકારશી અને ન્યાતના વરા જેવાં જમણવારમાં જે ગંદવાડ થાય છે તેમજ અન્ન વિગેરેને જે બગાડ થાય છે તે તરફ એ બહેનપણીનું લક્ષ ખેંચ્યું.

Page #129
[ 122 ] : : ઘરની લક્ષ્મી. જે ઠેકાણે એક ટંક આવા જમણવાર અપાય છે તે ઠેકાણે જે તમે બીજે દિવસે જઈને ઉભા રહે તે તમને સૂગ ચડ્યા વિના ન રહે.” ધનલક્ષ્મીએ કહ્યું: “એ પ્રકારના ગંદવાડથી એટલી દુર્ગધ અને છત્પત્તિ થવા પામે છે કે પિતાના પાડોશીનું હિત ચિંતવનાર અને સર્વ પ્રાણીઓ પ્રત્યે મૈત્રીભાવ ધરાવનાર જૈનને માટે ખરેખર એ અસહ્ય ગણવું જોઈએ. કદાચ તમે કહેશે કે આપણી અવ્યવસ્થા, આપણું ધમાલ એને માટે જવાબદાર છે, તે હું કહું છું કે એ બધી અવ્યવસ્થામાં આપણે હીસ્સ કંઈ જે તે નથી. આપણી હેને જે હેજ ઉદાર દૃષ્ટિથી વિચાર કરતી થાય, નવા યુગના પ્રશ્ન એટલે કે આજની બેકારી, આજીવિકા સંબંધી સંકડામણ વિગેરેને સ્ટેજ તેલ કરવા લાગે તે હું માનું છું કે આપણે આજની ઘણીખરી સમસ્યાઓને ઉકેલ આણવામાં યથાશકિત સહાયભૂત બની શકીએ. ધનલક્ષ્મીની બહેનપણીના દિલમાં એ વિચારેએ ઊંડી અસર કરી. જેને તે કૃપણુતા સમજતી હતી તે ખરી રીતે ધનલક્ષ્મીની ઉદારતા જ હતી એમ તેને લાગ્યું. પિતાને માટે શેડામાં થોડું વાપરવું અને બીજાને માટે બની શકે એટલું બધું રહેવા દેવું એ ઉદારતા છે, એ સૂત્ર એ હેનપણીને પહેલી જ વાર સમજાયું. ઉડાઉગીરી, બગાડ એ કેવળ એક વ્યકિતને દેષ હોવા છતાં એનાં કડવાં ફળ આખા દેશને ચાખવા પડે છે એ વાત તે દિવસે તેને સમજાઈ. જે દેશમાં ધનલક્ષમી જેવી બહેને મોટી સંખ્યામાં હોય, જે દેશની માતાઓ, બહેને અને પુત્રીઓ પોતાના સુખની

Page #130
કૃપણુતા નહીં, પણ ઉદારતા : : [ 123] સાથે બીજા કરડે ભાઈઓનાં સુખ-દુઃખની કાળજી ધરાવતી હોય અને પિતાના કુટુંબ તથા જ્ઞાતિના દારિદ્ર સાથે દેશના દુઃખ-દારિદ્રયને ટાળવા પ્રયત્ન કરતી હોય, અહોનિશ કાળજી ધરાવતી હોય તે દેશ ખરેખર ધન્ય છે ! તે દેશની પુત્રીઓ પણ ખરેખર પ્રશંસાને પાત્ર છે. એવી દેશપુત્રીઓ જેમ ઘરની લક્ષમી સ્વરૂપ છે તેમ દેશની વિભૂતિ સ્વરૂપ છે. * ::::: હું સમાપ્ત. છે i .

Page #131
લક્ષમીને ઠબકે ધિક રે રત્નાકરની દીકરી સ્થિરતા પણ ડાપણ દૂર કરી, ફરતી જ પરી; વળી પંડિતને કરી શત્રુ અખંડિત મૂર્ખ અપંડિતને જ વરી, તે ઠામ ઠરી. લક્ષ્મીને ઉત્તર નહીં હું પૂરતી, નહીં પંડિત પણ રિપુ, મૂર્ખ અપંડિતને ન વરી, ખાતે જ ખરી; પણ પંડિત તે પિસાય, પછી શું ખાય? અપંડિત પિટ ભરી, તે દેખી ડરી કવિ દલપતરામ હરા આ પદ્યમાં તેના કર્તાએ લક્ષ્મી પ્રાયે મૂખેને ત્યાં વિશેષ હોય છે અને પંડિતે પાસે અલ્પ હોય છે તેનું કારણ લક્ષ્મીની પાસે અરેખર ધ્યાન આપવા રોગ્ય છે.

Page #132
_