________________
અભ્યાસ નોધ (ઉ. ૪/૫)
४०७ વાણીના આનત્યની પ્રતિજ્ઞા કરી છે ત્યાં અર્થના આનત્યની પ્રતિજ્ઞા કરવી જોઈતી હતી. એથી લોચનકારે પોતાનો અંતિમમત હૃષ્ટપૂર્વા.. ઈ. (૩/૪) વૃત્તિકારનો સંગ્રહ શ્લોક છે એમ કહી ‘આ શ્લોકનું વૃત્તિગ્રંથમાં વ્યાખ્યાન નથી કહી તર્ક રજુ
કર્યો
છે.
પ્રાચીન હસ્તપ્રતોમાં આ શ્લોક કારિકા તરીકે જ ગણાતો આવ્યો છે એ પણ હકીકત છે.
(iii) સુમસમયે પ્રવૃત્ત... ઈ. શ્લોકમાં ‘સહોક્તિ” અને “અતિશયોક્તિનું ‘સંકર છે. પણ તેના કરતાં સંજ્ઞતિ સુમમાસો... ઈ.માં “ધ્વનિ' હોઈ એ શ્લોક વધુ સુંદર છે. | (iv) દીધિતિ’ ટીકામાં મોટું પાઠાન્તર હોઈ નિર્દેશ્ય છે. વાળમમ હૃત્યિ ઢન્તા ... છે. ગાથાની પહેલાં સાગર વિફાનો... છે. જેની સંસ્કૃત છાયા (ધ્વ ૨/૨૪ની વૃત્તિમાં) સહિર વિતી.. ઈ. આપેલ છે. ‘મચ થાર્થી” લખ્યા પછી 'દીધિતિ’માં વિત્તરગા.. ઈ. ગાથા છે. તેની સંસ્કૃત છાયા
उदित्वर कचाभोगा यथा यथा स्तनका वर्धन्ते बालानाम् । तथा तथा लब्धावास इव મન્મથી હદયમાંવિતિ - આમ થાય છે. તથા અંતે આ પ્રમાણે વાક્ય છે- “હત પથાર્થેન ન પૌનીમ્ ” આ પાઠભેદની ચર્ચા આચાર્ય વિશ્વેશ્વર વિસ્તારથી કરેલ છે. - કારિકા-પ અને વૃત્તિ ઃ (i) આનંદવર્ધને “ધ્વન્યાલોક'માં નિરૂપેલા વિવિધ વિષયો પૈકી મહાભારતનો પ્રધાન રસ ‘શાંત રસ છે અને મુખ્ય પુરુષાર્થ “મોક્ષ પુરુષાર્થ છે અને તે બંને સમગ્ર કાવ્યમાંથી વ્યંગ્યાર્થ રૂપે સમજાય છે.” -એ વિષય યાદગાર મુદ્દો છે.
(i) શો: શોત્વમા તિઃ | બ. ૧/૫માં આ પાદ ઉલ્લેખાયું છે. મા નિષાદ્ર પ્રતિyi... ઈ. શ્લોકનો સંદર્ભ અને વાલ્મીકિએ “રામાયણની રચનાની પ્રેરણા કોચ યુગલ પ્રસંગે કેવી રીતે મેળવી તે ધ્ય. ૧/૫ વખતે આપણે જોયું છે.
(i) સઃ અનુમળ્યા... છે. અહીં અનુક્રમણી’ના તે શ્લોકો જેનો નિર્દેશ અહીં કરવામાં આવેલ છે તે આ પ્રકારે છે- /
वेदं योगं सविज्ञानं धर्मोऽर्थः काम एव च । धर्मार्थकामशास्त्राणि शास्त्राणि विविधानि च ॥ लोकयात्राः विधानं च सम्भूतं दृष्टवान् ऋषिः । इतिहासाः सवैयाख्या विविधाः श्रुतयोऽपि च ।
રૂઠ સર્વમનુ નાકુથસ્ય નક્ષત્ નનું મામા.. ઈ.થી શરૂ થયેલ ચર્ચામાં પૂર્વપક્ષ એમ કહે છે કે મહાભારતની અનુક્રમણી'માં મોક્ષનો ઉલ્લેખ નથી, તે ઉપર્યુક્ત શ્લોકો પરથી
