Dhaturatnakar Part 4

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Rashtriya Sanskrit Sansthan New Delhi

Page 466

नामधातुप्रक्रिया (णिप्रत्ययान्त)
मतान्तरे लोहितादिषु लोहितशब्दादेव क्यडष् प्रत्ययो लिह्यादिभ्यासतु क्यङ् एवेत तेषामात्मनेपद घटितान्येव रूपाणि भवन्ति ।।
॥ इति क्यष्प्रत्ययान्ता नामधातवः ॥
॥ अथ णिप्रत्ययान्तप्रकरणम् ॥
निरूपिता: क्यङ्क्षप्रत्ययान्ता नामधातवः । अथ णिङ्प्रत्ययान्ता नामधातवो निरूपणीयाः । ननु कीदृशानाम्नः कस्मिन्नर्थे णिङ् प्रत्ययो वा भवतीति चेल्लक्ष्यतामिदं लक्षणचतुष्टयम् ।।
अङ्गान्निरसने णिङ् || ३ |४|३८||
अङ्गवाचिनः शब्दात् कर्मणो निरसनेऽर्थे णिङ् प्रत्ययो वा भवति । हस्तौ निरस्यति हस्तयते । पादयते । ग्रीवयते । निरसन इति किम् ? हस्तं करोति हस्तयति । कर्मण इति किम् ? हस्तेन निरस्यति । ङकार आत्मनेपदार्थः ।। २८ ।।
पुच्छादुत्परिव्यसने || ३|४|३९॥
पुच्छशब्दात् कर्मण उदसने पर्यसने व्यसने असने चार्थे णिङ् प्रत्ययो वा भवति । पुच्छमुदस्यति उत्पुच्छयते । पर्यस्यते परिपुच्छयते । व्यस्यति विपुच्छयते अस्यति पुच्छयते । । ३९
भाण्डात् समाचितौ ॥३॥४॥४०॥
भाण्डशब्दात् कर्मण: समाचयनेऽर्थे णिङ् प्रत्ययो वा भवति । समाचयनं च समापरिणा च द्योत्यते । भाण्डानि समाचिनोति संभाण्डयते परिभाण्डयते ।।४०
१ हस्त - यते, येते, यन्ते, यसे, येथे, यध्वे ये, यावहे, यामहे । २ हस्तये - त, याताम्, रन्, थाः, याथाम्, ध्वम्, य, वहि,
महि ।
453
३ हस्त-यताम्, येताम्, यन्ताम्, यस्व येथाम्, यध्वम्, यै, यावहै, याम है।
४ अहस्त-यत, येताम्, यन्त, यथाः, येथाम्, यध्वम्, ये, यावहि, यामहि ।।
५ अजहस्त्- अत, एताम्, अन्त, अथा: एथाम्, अध्वम्, ए, आवहि, आहमि ।
६ हस्तया - ञ्चक्रे, इ० ।। म्बभूव इ० ।। पास, इ० ॥
७ हस्तयिषीष्ट, यास्ताम्, रन्, ष्ठाः, यास्थाम्, दवम्, ध्वम्, य, वहि, महि ।।
८ हस्तयिता - "रौ, र:, से, साधे, ध्वे, हे, स्वहे, स्महे ।। ९ हस्तयिष्यते, ष्येते, ष्यन्ते ष्यसे, ष्येथे, ष्यध्वे ष्ये, ष्यावहे, ष्यामहे ।।
१० अहस्तयि-ष्यत, ष्येताम्, ष्यन्त, ष्यथाः, ष्येथाम्, ष्यध्वम्, ष्ये, ष्यावहि ष्यामहि ।।
क्रियारत्नसमुच्चयकृतामभिप्रायेण तु ङे परे अन्यस्य ॥ ४ ॥ १ ॥ ८ ।। इति अहतस्त्-इत्यपि भवति । अस्माभिस्तु अस्मिन् सूत्रे तादृशोदाहणादर्शनादेकमेवादर्शि । एवमन्यत्र ।। पादौ निरस्यतीति पादयते ।
२ पादि - धातोरूपाणि ।।
पाद-यंते, येते, यन्ते, यसे, येथे, यध्वे, ये, यावहे, यामहे । पादये- त, याताम्, रन्, थाः, याथाम् ध्वम्, य, वहि, महि ।
३ पाद-यताम्, येताम् यन्ताम्, यस्व येथाम्, यध्वम्, यै, यावहै, यामहै ।।
अपाद-यत, येताम् यन्त, यथा, येथाम्, यध्वम्, ये, यावहि, यामहि ।।
चीवरात् परिधानार्जने ||३|४|४१||
४
५
चीवरशब्दात् कर्मणः परिधानेऽर्जने चार्थे णिङ् प्रत्ययो वा भवति । चीवरं परिधत्ते परिचीवरयते । समाच्छादनमपि परिधानम् । चीवरं समाच्छादयति संचीवरयते । चीवरमर्जयति चीवरयते । संमार्जनेऽप्यन्ये । चीवरं संमार्जयति संचीवरयते ।।४१ हस्तौ निरस्यतीति हस्तयते । १ हस्ति - धातोरूपाणि ॥
१
२
अपपाद्- अत, एताम्, अन्त, अथाः एथाम् अध्वम्, ए, आवहि, आहमि ।
६ पादयाञ्चक्रे, इ० ।। म्बभूव, इ० ।। मास, इ० ॥
७ पादयिषीष्ट, यास्ताम्, रन्, ष्ठाः, यास्थाम्, दवम्, ध्वम्, य, वहि, महि ।।
८
पादयिता- ", रौ, र:, से, साधे, ध्वे, हे, स्वहे, स्महे ।। ९ पादयिष्यते, ष्येते, ष्यन्ते ष्यसे, येथे ष्यध्वे ष्ये, ष्यावहे, ष्यामहे ।।
१० अपादयिष्यत, ष्येताम्, ष्यन्त, ष्यथाः, ष्येथाम्, ष्यध्वम्, ष्ये, प्यावहि, ष्यामहि ।।