________________
છે અને પુત્ર પોતાના પિતાની અપેક્ષાએ છે. એટલે પિતામાં પિતાપણું અને પુત્રમાં પુત્રપણું સાપેક્ષ છે. એ જ પિતા પાછો પોતાના પિતાની અપેક્ષાએ પુત્ર છે અને એ જ પુત્ર પોતાના પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા છે. આ સાપેક્ષવાદ કહેવાય. પિતા તે પિતા જ છે, પુત્ર વગેરે છે જ નહીં આવો એકાંત રાખી શકાય નહીં એક જ પદાર્થમાં જુદી જુદી અપેક્ષાએ અનેક ગુણધર્મો હોય છે, તેથી સાપેક્ષવાદ અને અનેકાન્તવાદ બન્ને એક જ બાબત છે. સર્વશો જગતનું જેવું સ્વરૂપ હોય છે તેવું જ વર્ણવે છે. જગતના દરેક પદાર્થોમાં અનેક ગણધર્મો જદી જદી અપેક્ષાએ પ્રવર્તે છે, માટે સર્વજ્ઞોએ અનેકાન્તવાદ દર્શાવ્યો છે.
સોનાની પૂતળી હોય તે ગાળીને તેમાંથી હાર બનાવાય ત્યારે પૂતળી સ્વરૂપે નાશ, હાર સ્વરૂપે ઉત્પત્તિ અને તે બન્ને અવસ્થામાં સુવર્ણપણું તો વિદ્યમાન છે જ. એક લાકડાના ટુકડાને સળગાવી દેવામાં આવે ત્યારે લાકડા સ્વરૂપે નાશ, રાખ સ્વરૂપે ઉત્પત્તિ પણ યુગલ સ્વરૂપે વિધમાનતા છે જ. આ રીતે ભગવાને જગતના દરેક પદાર્થોને સાપેક્ષવાWઅનેકાન્તવાદ દ્વારા સ્વાદુવાદ રિલીથી સ્પષ્ટ કર્યા છે. આ વિષથ અતિશય ગહન છે, તેને વિસ્તારપૂર્વક અને ઊંડાણપૂર્વક સમજવા માટે નયોના વિષયમાં ખૂબ ઊંડા ઊતરવું પડે.
આપણે આત્મ દ્રવ્ય માટે વિચાર કરીએ. એક વ્યક્તિના બાલ્યાવસ્થાનો ફોટો જુઓ અને યુવાવસ્થાનો ફોટો જુઓ. બને ફોટામાં કેટલો મોટો ફરક છે. છતાં આત્મા તો તેનો તે જ છે. તેથી આત્મા નાશ પામતો નથી તે સ્વીકારવું પડે અને પ્રત્યેકપળે [ (૩૦)
]
