________________
જેવા ઈરાની નામનું આ સંસ્કૃતીકરણ હશે ?) અભ્યાસી અને ભાગ્યે ઉવેખી શકે. ગુજરાવમાં પારસીસુદર્શન સરોવરનું સમારકામ કરાવ્યું હતું. આ એના પ્રથમ આગમનના નિર્દેશ કરતા, શ્રી. ઉમાસુવિશાખ જરથોસ્તી હતો કે તેણે અથવા તેના શંકર જોશીના સાદા પણ કવિત્વમય શબ્દોમાં પૂર્વજોએ, અનેક વિદેશીઓની જેમ, કોઈ ભારતીય કહીએ તો – ' ધર્મ સ્વીકાર્યો હતો એ કહેવું મુશ્કેલ છે. ઈ. સ. ના
વર્ષે હજારેક પછી વહી ગયાં, સાતમા સિકા આસપાસ રચાયેલી “આવશ્યકસૂત્ર”
છે પારસી ગુર્જર હીર થઈ રહ્યા. ઉપરની ચૂર્ણિમાં એક રસપ્રદ કથાનક છે. ગિરિનગરમાં
વલભીયુગમાં બ્રાહ્મગુ અને જૈન સાથે બૌદ્ધ એક અગ્નિપૂજક વણિક (પારસી વેપારી) દર વર્ષે
ધર્મ પૂર્ણ કળાએ પ્રકાશતો હતો. સોલંકીયુગમાં એક ઘરમાં રને ભરીને પછી એ ઘર સળગાવી
આપણે બૌદ્ધ ધર્મને સંપૂર્ણ લેપ જોઈએ છીએ, અગ્નિનું સંતર્પણ કરતો હતો. એક વાર તેણે તે
પણ બુદ્ધિ અને વિચારોની વ્યવસ્થા માટે બૌદ્ધ રીતે ઘર ભરીને સળગાવ્યું. એ સમયે ખૂબ પવન
ન્યાયના દુર્ગમ પ્રમેયોને અભ્યાસ ઉચ્ચ શિક્ષણ વા, તેથી આખું નગર બળી ગયું. બીજા એક
લેતા વિદ્યાર્થીઓને ગુજરાતમાં કરાવવામાં આવતો નગરમાં એક વણિક આ પ્રમાણે અગ્નિનું સંત ણ
એમ “પ્રભાવચરિત'ના કર્તા આચાર્ય પ્રભાચન્દ્ર કરવાની તૈયારી કરે છે એમ ત્યાંના રાજાએ સાંભળ્યું
નેધે છે. પ્રાચીન બૌદ્ધ સાહિત્યના અનેક વિરલ એટલે ગિરનારની આગને પ્રસંગ યાદ કરીને તેનું
ગ્રન્થ ગુજરાતના હસ્તલિખિત ગ્રન્થ ભંડારોમાંથી સર્વસ્વ કરી લીધું ( જૈન આગમ સાહિત્યમાં ગુજરાત,
મળ્યા છે એનું આ એક મુખ્ય કારણ છે. પૃ. ૬૬). આવાં કથાનકમાં એતિહાસિક તત્વ કેટલું એ અલગ ચર્ચાનો વિષય છે, પણ ગુજરાતનાં નગરોમાં
વલભી અને રાષ્ટ્રકૂટ તામ્રપત્રોમાં બ્રાહ્મણોને સાતમા સૈકા કરતાં પ્રાચીન કાળમાં જરથોસ્તી
બલિ ચરુ વૈશ્વદેવ માટે દાન અપાયાં છે, પણ વસ્તી હતી એ હકીકત ઉપર તો એથી પ્રકાશ પડે
પ સોલંકી દાનપત્રો શૈવ આચાર્યોને, શિવ મન્દિરને છે. ખંભાતમાં આરબો સાથે અગ્નિપૂજક પણ હતા.
કે જેન મન્દિરોને અપાયાં છે. બ્રાહ્મણને અપાયેલાં ઈસવી સનના આઠમા સૈકા આસપાસ ઈરાનથી દાનપત્રમાં પણ બલિ ચ૨ વૈશ્વદેવને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ - નાસી છૂટેલા પારસીઓ દક્ષિણ ગુજરાતના સંજાણું
નથી. આ વસ્તુ સામાજિક-ધાર્મિક માન્યતાઓના બંદરે ઊતર્યા. સંજાણનો કિરસે વધારે પ્રસિદ્ધ છે.
પરિવર્તન ઉપર પ્રકાશ પાડે છે. સેલંકીયુગ પહેલાંના પણુ પારસીઓ એક જ સમુદાયમાં નહિ પણ જદે સમાજમાં બ્રાહ્મણના બલિ ચરુ વૈશ્વદેવનું જે જદે સમયે અલગ અલગ જથમાં જુદાં જુદાં બંદરે સ્થાને હતું કે ત્યાર પછી નહાતું રહ્યું. સમાજમાં ઊતર્યા હોય એમ બને. પારસીઓ પિતાનું અલગ બ્રાહ્મણનું કે કર્મકાંડનું મહત્ત્વ ઘટયું હતું એમ વ્યક્તિત્વ જાળવવા છતાં ગુર્જર પ્રજા સાથે એકરસ નહિ, પણ દાનધર્મને પ્રવાહ કંઈક જુદા ભાગે થયા એ આપણા ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસનું વળ્યો હતો, અને પૂતધર્મનું મહત્તવ વધ્યું હતું. એક સ્મરણીય પ્રકરણ છે. પારસી વિદ્વાનો અને વાવ, કૂવા, તળાવ, દેવાલય આદિ લોકપયોગી લેકનેતાઓએ અર્વાચીન પ્રબોધકાળના આરંભે બાંધકામ કરવાં તથા અન્નક્ષેત્ર, વાડીઓ વગેરે વિવિધ ક્ષેત્રે અસયાયીપણું આચય" છે. પણ પ્રાચીન પરમાર્થે સ્થાપવાં એને ધર્મશાસ્ત્રોમાં પૂર્તધર્મ કહે કાળે જરથોસ્ત ધર્મગ્રન્થાના સંસ્કૃત અને ગુજરાતી છે. અગ્નિહોત્ર, તપ, સત્ય, વેદોનું પાલન, આતિથ્ય અનુવાદ પારસી વિદ્વાનોને હાથે થયા છે એ આપણા અને વૈશ્વદેવ એ ઈષ્ટ ધર્મ છે. એ બંને મળીને સાહિત્યિક ઇતિહાસમાં નોંધપાત્ર છે તથા આવા ઇષ્ટપૂર્ત થાય. ઈષ્ટ ધર્મના ભાગરૂપે વેદોક્ત કર્મગુજરાતી અનુવાદોનું ગદ્ય અનેક આગવી વિશિષ્ટતાઓ કાંડને પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન ગુર્જર દેશમાં ભારે ધરાવતું હોઈ જૂના ગુજરાતી ગદ્યને કોઈપણ ગંભીર પ્રચાર હતો. ગિરનારની તળેટીમાંના સ્કન્દગુપ્તના બુદ્ધિપ્રકાશ, જુલાઈ ૧૯ ]
