________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સ્યાદ્વાદ-અનેકાંતવાદ અર્થાત્ સાપેક્ષવાદ
લેખક : રતિલાલ મફાભાઈ માંડળ એક માણસ એક વસ્તુ એક રીતે વિચારે છે, ૫. વળી આજને વિજ્ઞાની જલ એ તે એચ. બીજે બીજી રીતે તે વળી ત્રીજે ત્રીજી રીતે વિચારે , એ.-બે ભાગ હાઇડ્રોજન અને એક ભાગ છે. એથી હરેકને પિતાના વિચારો હોય છે. એથી એકસીજનના મિશ્રણનું જ પરિણામ છે, વસ્તુતઃ કોઈના પણ વિચારોને છુંદી નાંખવા એ ભ. મહા- જલ જેવી કાઈ સ્વતંત્ર વસ્તુ જ નથી, એ સત્ય વીરને મન વૈચારિક હિંસા છે “અલબત અહિતકારી વિચારોને વિરોધ કરી શકાય છે પણ આપણી સાથે છે. તે કોઈ અનુભવી એ બધાની જ વાતમાં મેળ ન ખાવા છતાં પણ કોઈને ય હિતકારી હાય તથ છે એમ કહી એકબીજાના મંતવ્યને સ્વીકારતો એવાં વચને સમજવાં અને એને આપણુ વામાં જ સત્ય નિર્ણય પર અવાય છે એમ શીખવે છે. વિચારો સાથે ક્યાં સુધી મેળ ખાય છે એ તપાસી એને સમન્વય સાધવો એ અહિંસાનું લક્ષણ છે.” દાર્શનિક ક્ષેત્રમાં પણ છવ-ઈશ્વર વિષેની આવીજ એમ કહી ભગવાને અનેકાંતવાદ એટલે ભિન્ન ભિન્ન કલ્પનાઓ એકાંગી દષ્ટિબિંદુને કારણે વર્તે છે. દૃષ્ટિબિંદુઓથી વસ્તુને સમગ્ર રીતે તપાસી ન્યાયી નિર્ણય ૧. ખીરતી-મુસ્લીમ તેમજ હિંદુધર્મની અનેક પર આવવાની જે પદ્ધતિ શેધી કાઢી છે એ એમને શાખાઓ નદી-સમુદ્રની જેમ જીવ-શિવની એકતામાં જગતના તત્ત્વ ચિંતનમાં અણમોલ ફાળે ગણાય છે. માને છે. તેની આજના અનેક પંડિતાએ ૫૫ મુક્તકંઠે પ્રશંસા કરી છે.
૨. રામાનુજ, જેમ નદીઓના જલ પ્રવાહ
સમુદ્ર સાથે એક રૂ૫ બનવા છતાં જુદા દેખાય છે, ભિન્ન ભિન્ન વિચારસરણીઓને અનેકાંતવાદ તેમ જ મૈતન્ય જગત બમમાં એકાકાર હોવા છતાં કેવી રીતે સાંધી એ બધા વચ્ચે સમન્વય પેદા કરે ઉત્પત્તિકાળે જા પડી શકે છે એમ માને છે. તેમજ છે, એને નદી-સાગરને એક દાખલો લઈ આ પ્રશ્ન એકાકાર સ્થિતિમાં પણ અંતર્ગત ભિન્નતા રહે છે વિચારીએ -
તેમ પણ સ્વીકારે છે. ૧. આપણે જોઈએ છીએ કે સેંકડો નદીઓ ૩. પ્રાચીન સાંખ્ય, મીમાંસકાદિ નિરીશ્વરવાદી સમદ્રમાં મળી જ પોતાને જલ-પ્રવાહ એમાં પંથે સમદ્રની જેમ રવતંત્ર ઈશ્વર હોવાને જ ઈન્કાર ઠાલવે છે.
કરે છે. જલબિંદુઓના સમૂહની જેમ એ આત્મ૨. છતાં ખારવાઓ કહે છે કે એ પ્રવાહ સમૂહને માને છે. સમુદ્ર સાથે એક રૂપ બનવા છતાં માઈલે સુધી ૪. અદ્વૈતવાદીઓ વિશ્વને કેવળ જલ તત્વની જુદા પણ દેખાય છે.
જેમ બાહસ્વરૂપ જ માને છે. ૩. કોઈ ડાહ્યો એમ પણ કહે છે કે નદીઓ કે ૫. જ્યારે બૌદ્ધદર્શન આત્મતત્વોનો જ ઇન્કાર સમુદ્ર એ છેવટે તે જલના બિંદુઓને સંગ્રહ જ છે. કરે છે. જેમ પાણી એ હાઇડ્રોજન ઓકસીજનની સમુદ્ર-નદી જેવી કોઈ સ્વતંત્ર વસ્તુ જ નથી. કરામત છે તેમ એ આલય વિજ્ઞાનની (જીવના
૪. તો કોઈ હિલેસાકર કેવળ જલ તત્વ સિવાય સંસ્કાર પ્રવાહની) અને પ્રવૃત્તિ જ્ઞાનની જ એમાં એ કશું જ નથી એમ કહે તેય ખોટું શું છે? કરામત જ છે.
મામાનંદ પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
