Atmanand Prakash Pustak 033 Ank 03

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. મસ્તિષ્કમાં અનેક પ્રકારનાં આંદોલનને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. મસ્તિષ્કનાં આદેલો બાહ્ય જગતનાં જ્ઞાનનાં એક અપરિપકવ સાધનરૂપ છે. અવબોધનનું પ્રધાન કાર્ય ચિત્ત દ્વારા આત્માથી થાય છે.”
( Metaphysics. pp 407 ). મહાન તત્ત્વજ્ઞાની અને માનસશાસ્ત્રી પ્રો. વિલીયમ જેઈમ્સ આત્માના જ્ઞાનગુણ, ચેતના આદિ વિષયક મનનીય વિચારો • The Principles of Psychology” (માનસશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્ત) નામે પુસ્તકના પ્રથમ ભાગમાં ( પૃષ્ઠ ૪૦૦ ) વ્યક્ત કર્યા છે. એ વિચારે નીચે પ્રમાણે છે –
“આત્માનાં અંતજ્ઞનથી અનેક પ્રકારના વિચારે ઉભવે છે. ચેતનાથી સ્વકીય અસ્તિત્વની ઝાંખી થાય છે. ચેતના પરિવર્તનશીલ છે. આત્મા (“હું') એ જ્ઞાનને વાચક છે.” જ્ઞાન અને પ્રાણ એ બન્ને વચ્ચે ઘનિષ્ટ સંબંધ છે. સ્વામી અભેદાનંદે જ્ઞાન અને પ્રાણના નિકટ સંબંધ વિષે પિતાનાં પુસ્તકમાં સુંદર પ્રકાશ પાડ્યો છે. સ્વામીજીના જ્ઞાન અને પ્રાણુના પરસ્પર સંબંધ વિષે નિમ્ન વિચારો અત્યંત મનનીય છે –
પ્રાણુ કે જીવનબળ જ્ઞાનથી વસ્તુતઃ અભેદ્ય છે. જ્ઞાન અને પ્રાણુ એ આત્માની બે મહાન શક્તિઓ છે. આથી આત્માને આવિષ્કાર જ્ઞાન કે પ્રાણ શક્તિરૂપે સતત થયા કરે છે. ચેતનાથી જ્ઞાનની નિષ્પત્તિ થાય છે. જીવનબળ અર્થાત્ મુખ્ય પ્રાણુ એ ઇંદ્રિરૂપ શક્તિઓથી સ્વતંત્ર છે. જીવનબળને નિબંધ ઇંદ્રિય ઉપર ચાલે છે. ઇન્દ્રિયો આ રીતે સર્વથા પરાધીન છે. જીવન બળ અદશ્ય હોય તો ઇંદ્રિયની પરાધીનતા કમી થાય છે. જીવનબળને વિનાશ થતાં કેઈપણુ ઈંદ્રિય દેખીતી રીતે ક્ષતિરહિત કે પરિપૂર્ણ હોય પણ તેનું કાર્ય અશકય બને છે. ઇન્દ્રિયની કાર્યશક્તિને આ રીતે વિચ્છેદ થાય છે.
મનુષ્યનું મૃત્યુ થતાં તેનું જીવનબળ ચાલ્યું જાય છે. જીવનબળ ચાલ્યું જાય એટલે ચક્ષુનું કાર્ય સદંતર અટકી પડે છે. પ્રત્યક્ષ રીતે પરિપૂર્ણ જણાતી ચક્ષુથી કઈ પણ કાર્ય નથી થઈ શકતું. આજ પ્રમાણે જીવનબળને નાશ થતાં અન્ય ઇંદ્રિયેની કાર્યશક્તિને પણ વિનાશ થાય છે. ઇકિનાં સર્વ કાર્યો વિરામ પામે છે. તાત્પર્ય એ કે પ્રાણ એ સર્વ કાર્યો અને સર્વ પ્રવૃત્તિઓની નિષ્પત્તિરૂપ છે. પ્રાણુથી જ ઇંદ્રિયો સક્રિય રહે છે. પ્રાણનું જ ઈંદ્રિય ઉપર નિયમન ચાલે છે. પ્રાણની સત્તાથી ઇતિ ક્રિયાશીલ બને છે. પ્રાણુના નિબંધથી ઇદ્રિનું કાર્યો નિયમિત રીતે ચાલે છે.”
(Self-Knowledge, PP. 72-7).