________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રતિબિંબ. છે.” એમ કોણ કહેશે ? દુઃખ શી રીતે આત્મા પિોતે યા આત્માને અંશ હોઈ શકે ?
આ બધી જંજાળથી મુંઝાઈ બૌદ્ધોએ નિર્ણય કર્યો. “બધું અનિત્ય છે, બધું દુઃખમય છે, આત્મા જેવું કંઈ નથી.”
બુદ્ધદેવના આ અનાત્મ દર્શનમાં એક વાત જાણવા જેવી છે. એમણે જોયું કે દુઃખનું મૂળ કારણ તૃષ્ણ અથવા આસક્તિ છે. આ તૃષ્ણા, આ આસક્તિ કયાંથી આવી ? મમત્વમાંથી. આ હું છું-આ મારૂં છે-આ મારા આત્મીય છે એ પ્રકારની બુદ્ધિમાંથી તૃષ્ણ તથા આસક્તિ જન્મી. એટલે એમણે નિશ્ચય કર્યો કે જ્યાં સુધી તૃણ નહિં જાય, આસક્તિ નહીં ટળે ત્યાં સુધી દુઃખ દૂર થવાનું નથી, તેથી તેમણે આત્માનો અસ્વીકાર કર્યો. બૌદ્ધોના આ અનાત્મદર્શનને, આત્મદર્શનની પ્રતિક્રિયા ગણી શકાય.
એ અનાત્મવાદ એટલેથી જ ન અટકે. એણે વધુ આગળ ગતિ કરી. અનાત્મવાદ આખરે જતો જ તે શૂન્યવાદમાં પરિણમ્યો.
બોદ્ધોને લાગ્યું કેઃ “ આ એક ફૂલ છે, આ એક ફૂલની માળા છે, આ શરીર છે, આ ઇન્દ્રિય છે એ પ્રકારની, મનુષ્યમાં બુદ્ધિ રહેશે ત્યાં સુધી હુંપણાનું તથા મારાપણાનું ભાન નહીં જાય. ફૂલ, માળા, શરીર, ઇન્દ્રિય, પુત્રકલત્ર ઇત્યાદિ વસ્તુના વિષયમાં બુદ્ધિ જ નહીં થાય તે પછી હુંપણાની તેમજ મારાપણની ભાવના પણ બંધ પડશે. બધું શૂન્યમય હોય તો બુદ્ધિને અવલંબન જ ન મળે. ”
ત્યારે શૂન્ય એટલે શું સમજવું ? શૂન્ય એટલે આકાશની જેમ કેવળ પલાણ એમ સમજવાનું નથી. શૂન્ય એટલે સાવ મીંડુ એ અર્થ અહીં નથી લેવાને. શૂન્ય શબ્દને ખરા અર્થે વસ્તુનું અસલ સ્વરૂપ થાય છે. [ દાર્શનિક ભાષામાં સ્ત્ર રૂ ૫ તા અને પારિભાષિક ભાષામાં ત થ તા, ધ મેં ધા તુ] અને અસલ રૂપ એટલે સ્વભાવ નામક કઈ વસ્તુને અભાવ. સ્વભાવત: કઈ વસ્તુની ઉત્પત્તિ નથી થતી. જે સ્વભાવતઃ ઉત્પત્તિ થતી હોત તે એ ઉત્પત્તિમાં કોઈ કારણ કે નિમિત્ત ભાગ ન ભજવત. દાખલા તરિકે જે અંકુર સ્વાભાવિક રીતે જ ઉગી નીકળતા હોત તે અંકુરના હેતુ, મૂલ કારણ બીજ અને પ્રત્યય અર્થાત્ સહકારી કારણ (અનુકૂળ ઋતુ આદિ) વિગેરેની કંઈ જરૂર ન રહેત. વસ્તુની એ જે નિઃસ્વભાવતા, સ્વભાવતઃ જે અનુ
For Private And Personal Use Only
