________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. આપણે જોયું કે દાર્શનિક વિચારની પ્રથમ ભૂમિકા આત્માને અનુલક્ષી તૈયાર થઈ. બૌદ્ધોએ પ્રશ્ન કર્યો: “વસ્તુતઃ આત્મા જેવી કોઈ વસ્તુ સંભવે છે ખરી ?”
ચક્ર આદિ વિવિધ અંગના યોગથી એક ગાડી તૈયાર થાય છે. આપણે એને ગાડી કહીએ છીએ. ખરું જોતાં ગાડી જેવી કઈ જુદી ચીજ નથી. વિવિધ અંગ એમાંથી કાઢી લે એટલે તમને ખાત્રી થશે કે ત્યાં બીજી કોઈ સ્વતંત્ર વતુ ન હતી. બધા અંગ-ઉપાંગ જોડાઈ ગયા એટલે લોકોએ એને ગાડીના નામથી વહેવાર શરૂ કર્યો. તત્ત્વદ્રષ્ટિએ ગાડી કેઈ સ્વતંત્ર વસ્તુ નથી. ગાડી તે એક સંકેત માત્ર થશે. શરીરના સંબંધમાં પણ બૌદ્ધોને એમ જ લાગ્યું. જૂદા જૂદાં અંગ-ઉપાંગ બાદ કરો એટલે તમે જેને આત્મા કહે છે તેવી કઈ પૃથક્ વસ્તુ નહીં લાધે. ગાડીની જેમ આત્મા પણ શબ્દ માત્ર છે, નામમાત્ર છે, સંકેત માત્ર છે, વ્યવહાર માત્ર છે.
શરીરનું પૃથક્કરણ કરી જુઓ. તેમાં તમને મુખ્યત્વે બે વસ્તુ મળશે. એક તે, ટાઢ તેમજ તાપથી વિકાર પામનારી વસ્તુ-જેને રૂપ કહીએ છીએ તે. એટલે કે માંસ–ચામડી ઈત્યાદિ. સગવડની ખાતર લેકે એને શારીરિક એવું નામ આપે છે. અને બીજી કઈક વસ્તુ એવી છે કે જેને આપણે મન અથવા માનસિક એવું નામ આપીએ છીએ તે. આમ પૃથકકરણથી રૂપ અને નામ બે મળશે.
અહીં પ્રસંગોપાત એટલું કહી લઉં કે મનનું જેમ જેમ સૂમ સ્પષ્ટીકરણ થતું ગયું તેમ તેમ માનસશાસ્ત્ર રચાતું ચાલ્યું.
- ઉપરોક્ત બે પદાર્થ ગણાવ્યા તે કરતાં સ્વતંત્ર-જૂદ એવો કોઈ પદાર્થ નથી–બોદ્ધ માન્યતા પ્રમાણે જેને આત્મા કહી શકાય એવી સ્વતંત્ર કોઈ વસ્તુ નથી.
જેઓ આત્મા છે એમ કહ્યા કરે છે તેઓ તેને નિત્ય માને છે; પણ ઉપર જે બે પદાર્થ ગણાવ્યા તેમને એક પણ એવો નથી કે જે નિત્ય હોયજેને નાશ ન થતો હોય. અને જે અનિત્ય હોય તેને આત્મા કેમ કહી શકાય ?
અનિત્યને તમે સુખ કહેશે કે દુઃખ કહેશો? સૌ કોઈ એને દુઃખરૂપ જ કહેશે. હવે જે દુઃખરૂપ છે તેને “ હું તે જ છું” “તે મારું પિતાનું
For Private And Personal Use Only
