________________
૨૪ ૬પળેપળ પ્રત્યાઘાત અને પ્રતિક્રિયા વિશ્વની સકળ જીવસૃષ્ટિમાં શ્રેષ્ઠ સર્જન તે માણસ અને શ્રેષ્ઠનું તંત્ર તો સ્વતંત્ર જ હોય ને?
અને સ્વતંત્ર હોય તેની દરેક ક્રિયા પણ સ્વપ્રેરિત જ હોવી જોઈએ ને ?
પણ આપણે માણસ જાતે, આપણી પોતાની જાત ઉપર જરા નજર ફેરવી લેવા જેવી છે. લાખો-કરોડોમાં એકાદ વિરલ અપવાદ હોઈ શકે છે. બાકી આપણે સહુ બીજાના દોરવ્યા દોરવાઈ જઈએ છીએ. પેલા વિરલ વ્યક્તિની ક્રિયા સ્વપ્રેરિત હોઈ એનું કર્મ સ્વકર્તવ્ય-સ્વધર્મ બની જાય છે. આપણે બીજાના દોરવ્યા પ્રતિક્રિયારૂપ કર્મ કરીએ છીએ. તે પરપ્રેરિત હોઈને તે સ્વકર્તવ્ય-સ્વધર્મ બની શકતું નથી.
વહેલી પરોઢના ઊઠીએ ત્યારથી તે મોડી રાતના સૂઈએ ત્યાં સુધીની બધી જ દિનચર્ચા જોઈ લઈએ. ક્ષણેક્ષણ પળેપળ આઘાત-પ્રત્યાઘાત પ્રતિક્રિયા.
કાને અવાજ સાંભળ્યો - સૂરિલું સંગીત કે કર્કશ બરાડા. આંખે આકાર જોયો - રૂપ કે કુરૂપ. જીભે સ્વાદ ચાખ્યો – મધુર કે કડવો. નાકે ગંધ સુંઘી – સુગંધ કે દુર્ગધ. ચામડીએ સ્પર્શ કર્યો - સુંવાળો કે બરછટ
જે હો તે હો. કાં ગમતું અણગમતું. ગમે છે? હા. તો તેના તરફ મમતા, પ્રેમ મોહ, આસક્તિ, રાગ.
નથી ગમતું ? તો તેના તરફ અભાવ નફરત, ધિક્કાર ક્રોધ, ષ.
પેલી વસ્તુ તો તેના સ્થાને જે છે તે છે. પણ આપણને તે સારી લાગે તો રાગ થયો, ખરાબ લાગી તો ષ થયો નિમિત્ત મળ્યું. આઘાત આવ્યો. પ્રત્યાઘાત પડ્યો જ છે. પ્રતિક્રિયા થઈ જ છે. જેવું નિમિત્ત. જેવો સમય. જેવા સંયોગો. તે પ્રમાણે ક્યાં તો મનથી, ક્યાં તો વચનથી ક્યાં તો શરીરથી પ્રતિક્રિયા એ જ ક્ષણે જોઈ જ જાણો.
કંઈ ને કંઈ કર્મ કરીએ જ છીએ.
આપણે માણસ. સ્વ.ના દોરવ્યા ન દોરવાયા. બીજાના નિમિત્ત બનનારનાદોરાવ્યા દોરવાયા. સ્વકર્તવ્ય-સ્વધર્મ તો ક્યાંય ઊંડા પાતાળમાં આપણામાં જ
અનુભવની આંખે
