________________
૩૩
૯ ક્રાંતિપૂર્ણ આત્મસંયમ સામ્યવાદી રશિયાના સર્વેસર્વા ગણાતા શ્રી ગોર્બોચોવે તા. ૨જી નવેમ્બર ૧૯૮૭ની કેમલીનની સભાને સંબોધી છે. “પેરેસ્ટ્રોઈકા” (આ રશિયન શબ્દનું ગુજરાતી “નવરચના” થાય) નામના પુસ્તકમાં આ પ્રવચન પ્રગટ થયું છે. એમાં ગોર્બોચોવે કહ્યું છે :
પેરેસ્ટ્રાઈકા” ક્રાંતિને આગળ ધપાવે છે અને આજે “રિવોલ્યુશનરી સેલ્ફ કન્ટ્રોલ” (ક્રાંતિપૂર્ણ આત્મસંયમ)ની આવડત કેળવવાનું અનિવાર્ય બની ગયું છે.”
(છાપામાં આવેલા સમાચારો ઉપરથી આટલું લખ્યું.)
સામ્યવાદના શબ્દકોશમાં ધર્મ, અધ્યાત્મ કે આત્મા જેવા ભારતને પરિચિત શબ્દો ન હોય એવી અમારી સમજણ આજ સુધી હતી અને છે. સને ૧૯૪૮ની ૩૧મી જાન્યુઆરીએ ધોળી (હડાળા ભાલ પાસેના) ગામમાં વિશ્વ વાત્સલ્ય ચિંતક વર્ગની પૂર્ણાહુતિ હતી. સમાપન પ્રવચનમાં, એક શિબિરાર્થીના પ્રશ્નના જવાબમાં મુનિશ્રી સંતબાલજીએ આ મતલબનું કહ્યું હતું :
ભૌતિક વિજ્ઞાનમાં રશિયા જરૂર આગળ છે. પણ એણે એક દિવસ આત્મવિજ્ઞાન શીખવા ભારતમાં આવવું પડશે. વિશ્વશાંતિ માટે આ અનિવાર્ય બનશે. ભારતે આત્મતત્ત્વનું કરેલું ખેડાણ ભારતને આ ક્ષેત્રે ગુરુપદે સ્થાપી શકે એમ છે.”
અમે – શિબિરાર્થીઓનો મોટો ભાગ મુનિશ્રીના શબ્દોને ભક્તિથી સાંભળી રહ્યા હતા. પણ આમ બને એવી શ્રદ્ધા કે નિષ્ઠા કેટલામાં હશે એ સવાલ હતો જ.
સીત્તેર વર્ષનો સાતત્યપૂર્ણ અને એકચક્રી શાસન વડે અનુભવ લીધા પછી રશિયામાં સર્વેસર્વા “ક્રાંતિપૂર્ણ આત્મસંયમની આવડત કેળવવી આજે જ્યારે અનિવાર્ય માને છે, ત્યારે ચાલીસ વર્ષ પહેલાં ૧૯૪૮માં બોલાયેલ મુનિશ્રીનાં વેણનું હાર્દ વધુ સ્પષ્ટ થાય છે.
રશિયાના તત્ત્વજ્ઞાન અને કાર્યપદ્ધતિમાં આત્મતત્ત્વને કે સંયમને કેટલો અવકાશ છે એ ખબર નથી. આ આત્મસંયમ શબ્દ ગોર્બોચોવ ક્યાંથી લીધો એય સવાલ ખરો. પણ રશિયાને હવે ‘નવરચના'ની જરૂર છે અને નવરચના' જ ક્રાંતિને આગળ ધપાવશે એટલું જ નહિ એને માટે “ક્રાંતિપૂર્ણ આત્મસંયમ'ની આવડત પણ જોઈશે, અને એથી આગળ વધીને એવી આવડત કેળવવી અનિવાર્ય છે, એમ પણ
અનુભવની આંખે
