Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
वर्ष-३, अंक-१२, कुल अंक-३६, जनवरी-२०१४
Pory
अनुपम शांतिनुं स्थान एटले महावीरालय आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
लोक उद्योतकारी श्री जिनेश्वर परमात्मा
For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि जालगंदिर का मुखपत्र
श्रुतसागर
३६
* आशीर्वाद राष्ट्रसंत प. पू. आचार्य श्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
*संपादक मंडल *
मुकेशभाई एन. शाह कनुभाई एल. शाह
हिरेन के. दोशी डॉ. हेमन्त कुमार
केतन डी. शाह
एवं
ज्ञानमंदिर परिवार १७ जनवरी, २०१४, वि. सं. २०७०, पोष सुद-१४
प्रकाशक
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र कोबा, गांधीनगर-३८२००७ फोन नं. (०७९) २३२७६२०४, २०५, २५२ फेक्स : (०७९) २३२७६२४९
website : www.kobatirth.org email : gyanmandir@kobatirth.org
For Private and Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१४
अनुक्रम १. संपादकीय
हिरेन के. दोशी २. गुरुवाणी
आ. पद्मसागरसूरिजी ३. नटरागमां लोगस्सभावनुं स्तवन मुनिश्री सुयशचंद्रवि. ४. श्रीमद् देवचन्द्रजी और उनकी सचित्र स्नात्रपूजा
मुनिश्री कांतिसागरजी ५. पद्ममेरुशिष्य कृत आदिजिन स्तवन श्रीमती प्रज्ञाबेन संघवी ६. योगनिष्ठ आचार्य बुद्धिसागरजी
महाराजनुं शिक्षण अने साहित्य जगतमां योगदान
डॉ. रेणुका पोरवाल ७. योगदर्शन एक परिचय
डॉ. उत्तमसिंह ८. श्री अवंती पार्श्वनाथ तीर्थ कनुभाई ल. शाह ९. ज्ञानमंदिर डिसेम्बर-१३ कार्य अहेवाल कनुभाई ल. शाह १०. समाचार सार
प्राप्तिस्थान
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर तीन बंगला, टोलकनगर परिवार डाईनिंग हॉल की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ फोन नं. (०७९) २६५८२३५५
प्रकाशन सौजन्य श्री हीरालालभाई रसिकदास कापडियानी श्रुतभक्ति अने श्रुतसेवाना अनुमोदनार्थे श्री विबोधचंद्र हीरालाल कापडिया .. अंधेरी-मुंबई-४०००५८
For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
संपादकीय श्रुतसागरनो ३६मो अंक आपना हाथमां छे.
श्रुतसागरने आ अंके त्रीजुं वर्ष पुरूं थाय छ, त्रीजा वर्षनो आ छेल्लो अंक आपश्रीना हाथमां छे.
केटलांक पर्वो चिरस्थायी होय छे. उगीने आथमी जवु ए एमनो स्वभाव नथी. शाश्वत अने ध्रुवनो नाद आवा पर्वोमां धबकतो होय छे. आकुंज पर्व एटले बुद्धिसागरसूरि महाराजनी आचार्यपद शताब्दि अने कैलाससागरसूरि महाराजनी जन्म शताब्दिनु पर्व.
चामडी उतारीने चप्पल बनावो तो य जेना उपकारमाथी छुटी शकाय नहि एवा गुरुतत्त्वना उपकारोनी स्मृत्तिने आ वर्ष समर्पित छे. आ पूज्यवर्योए जिनशासननी अने श्रुतरक्षानी अप्रतिम अने प्रबळ सेवार्नु सेवेलुं सपना साक्षात्कार एटले ज आ ज्ञानमंदिर...
योगनिष्ठ आचार्य श्री बुद्धिसागरसूरिजी म. सा. धार्मिक गद्यसंग्रह अने पत्रसदुपदेश पुस्तकमां लाईब्रेरी विशे लखायेली वात ज्ञानमंदिर माटे आजे सत्यरूपे अनुभवाय छ, एमां कोई शंकाने स्थान नथी. आ अंकमी वात:
पू. गुरुभगवंतश्रीना प्रवचनोंमांथी चूंटेला केटलांक सुविचारोने गुरुवाणी हेठळ प्रकाशित कर्या छे. तो पू. मुनिभगवंतश्री सुयशचंद्रविजयजी म. सा. प्रकाशन अर्थे पाठवेली कृति 'नटरागमां लोगस्सभावनुं स्तवन' अत्रे प्रकाशित करी छे. आ स्तवन श्रुतसागरना माध्यमे प्रायः सौ प्रथम प्रकाशमां आवी रह्यं छे.
जैन सत्यप्रकाशना ८२मां अंकमा प्रकाशित मुनि महाराज श्री कांतिसागरजी म. लिखित अभ्यासपूर्ण लेख 'श्रीमद्देवचंद्रजी और उनकी सचित्र स्नात्रपूजा' अत्रे प्रकाशित कर्यो छे. चोवीश चित्रो अने देवचंद्रजी कृत स्नात्र पूजा पर सारो एवो प्रकाश पाडतो लेख वाचन योग्य होवाथी अत्रे प्रकाशित कर्यो छे.
पद्ममेरुशिष्य कृत आदि जिन स्तवन- प्राथमिक संपादनकार्य श्रीमति प्रज्ञान संधवी द्वारा थयुं छे. प्राथमिक संपादन विगेरे कार्य बाद आ कृति संबंधी केटलीक विशेष विगतो पण उमेरी छे. जे प्रयत्न आवकारदायक बनी रह्यो छे. आईं अप्रकाशित साहित्य वाचकोना स्वाध्यायमा आवता नवा संपादको अने वाचको पण श्रुतना आ क्षेत्रमा लालायित थशे ज ए आशा अस्थाने नथी.
For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
४
जनवरी २०१४
विक्रमनुं २०७०नुं वर्ष पू. आचार्य श्री बुद्धिसागरसूरीश्वरजी म. सा. नी आचार्य पद शताब्दी अने आचार्य श्री कैलाससागरसूरि म. सा. नी जन्म शताब्दीनुं वर्ष छे. डॉ. श्री रेणुकाजी पोरवाले योगनिष्ठ श्रीमद्ना गुणोथी आकर्षाईने लखेल लेख 'योगनिष्ठ आचार्य श्री बुद्धिसागरसूरिजी महाराजनुं शिक्षण अने साहित्य जगतमां योगदान' आ अंकमां प्रकाशित कर्यो छे.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भावना छे के दर अंके पूज्य गुरुदेवश्रीना गौरववंता साहित्यने विशेष रीते रजू करी आपश्री समक्ष वाचन माटे मूकता रहेवुं. आपश्री पण आ कार्यमा लेख / कृति विगेरे पाठवी, पूज्य गुरुदेवश्री प्रत्येना उपकारोने अभिव्यक्त करी शको छो.
तीर्थ परिचय अंतर्गत श्री अवंतितीर्थनो परिचय आ अंकमा प्रकाशित कर्यो छे. तीर्थनी सामान्य ऐतिहासिक विगतो आ लेखना माध्यमे प्रकाशित थई छे, तो साथे-साथे भारतीय परंपराना षड्दर्शनों पैकीना योगदर्शन अने एना सिद्धांतो उपर परामर्शपूर्ण लेख 'योगदर्शन एक अभ्यास' आ अंकमा प्रकाशित कर्यो छे. योगदर्शन अने एनी मान्यताओनुं विशेषे करीने आ लेखमांथी अवलोकन करी शकाय छे.
निःस्पृहता-निर्लिप्तता-निर्विकारता ये आपके अंतर के गुण थे। जीवन में कभी किसी की निंदा नहीं की, हमेशा गुणोंकी अनुमोदना करते रहे, अपने जीवनकाल में अनेक शासनप्रभावना के कार्य सफलता पूर्वक संपन्न किये। आप संयम-जीवन में अप्रमत साधक रहे। परम वंदनीय श्री सीमंधरस्वामी परमात्मा के परम उपासक, गीतार्थ गच्छनायक-पूज्य आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरजी महाराजा के संयम-जीवन ७६ वर्ष के उपलक्ष में अनंतश: वंदना...
गुरुकृपा परिवार की वंदना.
For Private and Personal Use Only
-
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગુdiણી
આ. ઘઢસાગરસૂરિજી વિષય: સંસાર છે સંસાર ગ્રહણ કરવામાં દુરાચાર અને સંસારની કવાયતા પ્રાપ્ત થાય છે. સંસારના ત્યાગમાં સદાચાર અને સંસારનો ક્ષય પ્રાપ્ત થાય છે. સંસારનો ક્ષય થવાથી આત્મા સંસારનાં ભયંકર દુઃખોથી મુક્ત બને છે અને પરમ આનંદનો ભોક્તા બને છે. સંસાર ખારો ઝેર છે. તેને મીઠો બનાવવો હોય તો પ્રેમ અને સહિષ્ણુતાને
વ્યાપક બનાવો જેથી સંસાર પણ સુખમય લાગશે. આ સંસારના ભોગોમાં મૂર્ષિત થઈ ગયા તો યાદ રાખજો કે તમારી ખૂબ જ
ભયંકર દુર્દશા થશે, પછી ખૂબ પસ્તાવો થશે અને ત્યારે ખૂબ જ મોડું થઈ ગયું હશે. મરણ વખતે જ્યારે પસ્તાવો થશે, ત્યારે કાંઈ નહીં કરી શકો. અશક્ત હશો, યમરાજ સામે લેવા આવી જશે, પછી જાગ્રત થશો. ક આત્મામાં રહેલાં સાચા આનંદનો અનુભવ થાય તો સંસારને આનંદ સાવ ફિક્કો લાગે છે, પરમાત્માની સાથે જ એક વાર મિલન થઈ જાય તો સંસારનાં સર્વ સુખો તુચ્છ લાગે. સંસાર છે ત્યાં સુધી સમસ્યા રહેવાની જ છે. પણ સમાધિથી સમસ્યા શમે છે. આરાધનામાં જો સંસારનું ચિંતવન હશે તો તે આરાધના ફળવાની નથી. મનને અનુકૂળ વિષય ખૂબ ગમે છે અને તેને પકડી રાખે છે. જ્યારે પ્રતિકૂળ વિષય ગમતો નથી તેને તે છોડી દે છે. અનાદિ કાળના સંસ્કારને લીધે સંસાર મનને અનુકૂળ લાગે છે. આથી સંસારમાં મન, વિના પ્રયત્ન જતું રહે છે, જ્યારે પ્રયત્નો કરવા છતાંય મન અધ્યાત્મમાં લાગતું નથી. માણસ જ્યારે ગર્ભમાં અપાર દુઃખ પામે છે ત્યારે ભગવાનને યાદ કરીને કહે છે, “હે ભગવાન! મને ગર્ભમાંથી બહાર કાઢ. હું ધર્મ કરીશ, સદાચારનું પાલન કરીશ, ભક્તિ કરીશ, ધ્યાન ધરીશ, સદ્વિચારથી જિંદગી વ્યતીત કરીશ.’ પણ જ્યારે જન્મ થાય છે, સંસારની હવા લાગે છે ત્યારે તે ભગવાનને ભૂલી જાય છે.
For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जनवरी - २०१४ છે અત્યાર સુધી આપણે સંસારના ક્લેશો જોતા આવ્યા છીએ, જીવનમાં તે
અનુભવ્યા પણ ખરા. પેપરોમાં રોજ વાંચીએ છીએ. સંસારનું નાટક પણ જોઈએ છીએ છતાં પણ હજુ સુધી સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્ય જાગ્યો નથી. તેથી જાણી શકાય છે કે સંસારની વાસનાનો રોગ આત્માની અંદર કેટલો છે! આ સંસારમાં સહુથી ખતરનાક હોય તો તે માણસ છે. પશુઓ બિચારાં કોઈ દિવસ પોતાની જાતિનો નાશ કરતાં નથી પરંતુ માનવી પહેલાં પોતાની જ જાતિનો નાશ કરે છે. બીજાને મારીને જ પોતે સમૃદ્ધ થવા ઇચ્છે છે. આવું ભયંકર પશુતામય વિચારવાળું જીવન આજનો માનવી જીવી રહ્યો છે. સંસારમાંથી ભાગવાની કોઈ જરૂર નથી. ભાગીને જ્યાં જશો ત્યાં સસાર જ છે. માટે દૃષ્ટિ બદલો, મનમાંથી સંસારને કાઢી નાખો. પછી ભલે તમે સંસારમાં રહે છતાં ડૂબશો નહીં. જેમ ખાલી ઘડો પાણીમાં હોવા છતાં ડૂબતો નથી પણ તરે છે, જ્યારે એમાં પાણી ભરાય છે ત્યારે જ તે ડૂબે છે. ઘણા માણસો કહે છે કે બીડી ફૂટતી નથી. બીડીએ એને પકડ્યો નથી પરંતુ બીડીને પોતે પકડી છે. તેવી જ રીતે સંસારે આપણને નથી પકડી રાખ્યા. આપણે જ સંસારને પકડી રાખ્યો છે અને કહીએ છીએ કે સંસાર છૂટતો નથી. આ જગતમાં તારું પોતાનું કશું જ નથી. જેને તું તારું માને છે તે તારું નથી અને જેને તારું નથી માનતો તે જ તારું છે. નાવડી જ્યાં સુધી પાણીથી અલિપ્ત રહે છે, ત્યાં સુધી તરશે પણ જ્યારે હોડીની અંદર કાણું પડશે ત્યારે હોડી ડૂબી જવાનો ભય ઉત્પન્ન થશે. તેવી જ રીતે જ્યાં સુધી મન સંસારથી અલિપ્ત રહેશે ત્યાં સુધી તેને વાંધો નથી. પણ જે દિવસે સંસારનું પાણી અંદર પ્રવેશ કરશે તે દિવસે નૈયા ડૂબવાનો ભય ઉત્પન્ન થશે. છે હોડી પાણીમાં કેવી રીતે કરે છે, તેવી રીતે જ્ઞાનીઓ પોતાના આત્મજ્ઞાનના આનંદમાં તરે છે અને અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ કરે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नटरागमां लोगस्सभावनुं स्तवन
मुनिश्री सुयशचंद्रवि. पूर्वाचार्योए बाळजीवोना बोधने माटे पूर्वोमांथी आगमोमाथी सारभूत पदार्थो उद्धरी प्राकृत, संस्कृत, अपभ्रंशादि भाषाओमां प्रकरणग्रंथो, जीवनचरित्रो. कुलको तथा अन्य पण स्तोत्रादि साहित्यनी रचनाओ करी.
समय जता ते प्राचीन भाषाओनो बोध पण दुष्कर थइ गयो त्यारे पश्चातकालीन विद्वानोए पूर्वाचार्य रचित सूत्रादिनुं अध्ययन सुलभ बनाववा माटे प्रादेशिक भाषाओमां सरळताथी ग्रहण करी शकाय तेवू गेयकाव्यप्रकारवाळु चोपाइ, रास, छंद विगेरे साहित्य रचवा मांड्यु. तेमां य खास करीने अन्य दर्शनना भक्तिमार्ग तरफ वळी जता बाळमानसने जैनदर्शनमा स्थिर करवा माटे आवा प्रकारनी रचनाओ वध उपकारक थइ. तेथी ज १३मी सदीथी लइने १९मी सदी सुधीना समयकाळमां आवी अनेक मध्यकालीन भाषाओमां रचनाओ रचाइ.
प्रस्तुत कृति पण उपरोक्त काव्य प्रकारनी रचना छे. लोगस्ससूत्रना भावोने अहिं कविए ‘नट रागना बंधारणमां (माळखामां) खूब ज सुंदर रीते रजू कर्या छे. कृतिना शरूआतना पद्यमां कविए जिनगुणस्तवनारूप पोतार्नु प्रयोजन निर्देश्युं छे. त्यार पछीनी सात गाथाओमां लोगस्ससूत्रनो भावानुवाद रजू को छे. नवमी गाथामां जिनगुणस्तवनानुं फळ तेमज १०मी गाथामां कृतिरचना संबंधी केटलीक हकीकतो रजू करी छे. कृतिकार कोण छे तेनो काव्यमां कशो ज उल्लेख नथी. परंतु प्रतालेखनपुष्पिकामां मळतो समय निर्देश अने कृतिमां मळता रचनासमयना आधारे केटलीक विगतोमा साम्यता देखाती होई कृतिकार ऋ. रणछोड के तेमनी ज परंपराना अन्य कोई ऋषि हशे एम विचार स्फुरे छे.
कृतिनां रचनावर्षमा अने हस्तप्रतनां लेखनवर्षमा समानता होवानी साथेसाथे कृतिनी रचना ए ज वर्षना महा वदि तेरसना वेरावळमां थई छे, तो हस्तप्रतनुं लेखन ए ज वर्षना अषाढ महिनानी सुदि बीजना वेरावळमां थयुं छे. एक ज वर्षमा, एक ज नगरमां, अने हस्तप्रत लेखन अने कृतिरचना वच्चे पण बहु वधु समय न होवाथी कर्ता द्वारा के एमनी परंपराना कोई ऋषि ज आ कृतिना कर्ता होवा मन ललचाय छे.
आ अंगे योग्य तपास कराय तो विशेष विगतो जाणवा मळे. संपादनार्थे प्रस्तुत कृतिनी हस्तप्रत आपवा बदल आचार्य श्री नेमि-विज्ञान-कस्तूरसूरि ज्ञानमंदिर (सूरत)ना व्यवस्थापक श्रीनो खूब खूब आभार.
For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
८
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
लोगरसभावनुं स्तवन
अर्हत जिन गुण गाउं, मेरे प्रभु तीर्थंकर गुण गाउं ।
एक मने करी ध्याउं, जगतगुरु एक मने करी ध्याउं ||१||
अर्हत जिन गुण गाउं जिनजीके चरणकमल चित्त लाउं १ (ए आंकणी)
लोक उद्योत करत वांणीसे, धरमतीरथ आदिकारी । अरिहंतकीरति करूं मनरंगे, चोवीसे केवलधारी.
जनवरी २०१४
रिषभ अजित संभव अभिनंदन, सुमति पद्मप्रभु सुपास। चंद्र सुविधि शीतल श्रेयांस [ जिन), वसुपूज्य विमल अनंत. ।। ३ ।। मेरे प्रभु ...
नेम पास वीर शासनस्वामी, एम स्तव्या जगदीस | विधुपरे निरमल क्षयजरमरणा, कर्या जिनवर चोवीस.
||२|| मेरे प्रभु....
धरमनाथजिन धरम के धोरी, शांति कुंथु अर चक्री (जी)। जिनपदवी पाली तिम बीजी मल्ली(ल्लिं) मुनिसुव्रत नमीजी ।।४।। मेरे प्रभु...
।। ५ ।। मेरे प्रभु...
तीर्थकर मुझ प्रसन्न थाओ, जिम कीरति करुं बहु सेवा ।. जे लोके उत्तम सिद्ध भासक, आरोग्य बुद्धि मले मेवा. ।।६।। मेरे प्रभु... समाधिपणे मुगति मुझ आपो, चंद्र परे शीतलता । सूरजाधिक केवल दिनमणि, सागरवरगंभीरता. सिद्धपद पाये दीओ सेवककुं, लोगस्सगुण बहु तेरा । गणधर एक जीभ कुण गावे, अनंतगुण अधिकेरा.
।।७।। मेरे प्रभु...
।।८ ।। मेरे प्रभु...
जिनगुण गाता अक्षयसुख पावे, रिद्धि वृद्धि बुद्धि सोभा । श्रेणिक कृष्ण परे जिनपदवी, गुण गाता टले भवफेरा. ।।९।। मेरे प्रभु....
For Private and Personal Use Only
ओगणीसे इगीयार (१९११) ना महा वद तेरसे, नटरागे वेरावल गाया ।
संघ सकल सेवा करें सारी जिनध्याता अमरपद पाया. ||१०|| मेरे प्रभु...
★
।। इति श्रीनटरागमां लोगस्सभावमां स्तवनं सम्पूर्णम् ||
संवत् १९११ मा प्रथम अषाढ सुदि २ वार शमौ श्रीवेरावलबिंदर मध्ये । लि. ऋ. रणछोड त. (१) ऋ. डुंगरसी अमरसीजी पठमार्थ । गो. धरमसी लाघाने । तथा?
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीमद् देवचन्द्रजी और उनकी सचित्र स्नात्रपूजा
पू. मुनिश्री कांतिसागरजी
आर्य संस्कृति में अध्यात्मविद्या का स्थान महत्त्वपूर्ण माना गया है, और वाकई में वह है भी ठीक । यहाँ के मुनियों ने अध्यात्मवाद का इतना विकास किया 1 था जितना समस्त विश्व के किसी भी देश के महात्मा ने किसी भी काल में नहीं किया । यह न सिर्फ मेरा हि कथन है वरन् अंग्रेज ' आध्यात्मिकों का भी ऐसा ही अभिप्राय है । अध्यात्मवाद भारत की उन विशेषताओं में से है जिसने विश्व में भारत के गौरव की पताका फहराई है। एक समय भारत अध्यात्मिकों का विशाल केन्द्र था । यद्यपि फिलहाल इस विद्या का प्रचार अपेक्षाकृत कम पाया जाता है फिर भी इतरदेशापेक्षा कम नहीं है ।
जैन संस्कृति के महत्त्वपूर्ण सिद्धान्त में अध्यात्मवाद भी एक है। जैन मुनियों ने इसे इतना अपनाया है कि मानो उन्होंने उसे आत्मिक वस्तु बना ली, एवं उन्होंने इस वाद में उत्तरोत्तर वृद्धिकर, जैन समाज को ही नहीं अपितु समस्त भारत को एक तरह से ऋणी किया है। "अध्यात्मवाद" पर मैंने एक विस्तृत निबन्ध लिखा है अतः यहां पर अधिक लिखना अनावश्यक है।
श्रीमद देवचन्द्रजी जैन समाज के उन आध्यात्मिकों में से हैं जिन्होंने एतद्विषयक साहित्य में वृद्धि कर आत्मकल्याण किया है। ऐसे आध्यात्मिक मुनिराज का नाम जैन इतिहास में स्वर्णाक्षरों से अंकित रहेगा । यद्यपि प्रस्तुत लेख में 'सचित्र स्नात्रपूजा' का परिचय देना पर्याप्त था पर विषय को समझने के लिए कर्ता का संक्षिप्त परिचय देना भी अनिवार्य है ।
श्रीमद् देवचन्द्रजी का जन्म बीकानेर निकटवर्ती रमणीय ग्राम में वि. सं. १७४६ में हुआ था। आपने दस वर्ष की बाल्यावस्था में खरतरगच्छीय उपाध्यांय रामसागरजी के पास दीक्षा अंगीकार की । आपने बेनातट ( बिलाडा ) में भूमिगृह में बैठकर सरस्वतीमंत्र सिद्ध किया था। जिससे आप अल्प समय में गीतार्थ होकर संस्कृत प्राकृत, व्याकरण, छंद, अलंकारादि शास्त्रों में निपुण हो गये। आपकी विहारभूमि बहुत विस्तृत थी । सं. १७७७ फाल्गुन शुक्ल तृतीया को मरोट नगर में आगमसार नामक महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ की रचना की, जिसका आज भी सर्वत्र अध्ययन किया जाता है। आपने सं. १७७७ में परिग्रह का सर्वथा त्याग कर क्रियोद्धार किया और अहमदाबाद पधारे। वहाँ पर आपकी देशना सुनकर लोग मुग्ध हो गये। उसी समय आपके इस निष्पक्ष उपदेश से मानिकलाल ढूंढिये ने १. देखिये 'गुप्तभारत की खोज'
For Private and Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जनवरी • २०१४ मूर्तिपूजा स्वीकार की और नूतन चैत्य निर्माण कराकर आप ही के शुभ हाथ से प्रतिष्ठा करवाई। सं. १७७९ में खम्भात में चातुर्मास किया और शत्रुजय-माहात्म्य सुनाया जिसका प्रभाव वहाँ के श्रावकों पर इतना अधिक पड़ा कि शजय पर कारखाना (पीढ़ी) स्थापित कर वहाँ पर नवीन चैत्य एवं जीर्णोद्धार कराना प्रारम्भ किया। यह कारखाना वही है जो फिलहाल आनन्दजी कल्याणजी की पीढी के नाम से प्रसिद्ध है। किसी जगह पर ऐसा उल्लेख पाया जाता है कि उक्त पीढी की स्थापना जोधपुर निवासी संघपति राजाराम ने की थी, परन्तु दोनों के उपदेशक तो श्रीमद् देवचन्द्रजी ही हैं। श्रीमद् के जीवन पर दृष्टिपात करने से एक बात का पता चलता है कि उन्होंने अपनी दिव्य वाक्शक्ति से बहतसे दंढियों की प्रबोधकर सम्यक्त्व दिलाया था। अहमदाबाद में जो डेहले का भंडार है वह आप ही का संग्रह का कहा जाता है। आपका अवसान भी सं. १८११ में वहीं पर हुआ था। खम्भात में एक उपाश्रय आपके नाम से मशहूर है। आपकी बहुत सी संस्कृत, प्राकृत, गुजराती गद्य-पद्य रचनायें उपलब्ध होती हैं। आपके स्तवन जैन समाज में बड़े चाव से गाये जाते हैं। आपका विस्तृत जीवन जानने के लिए "जैन ऐतिहासिक काव्य संग्रह", गुजराती साहित्य परिषद् की सातवीं रिपोर्ट, एवं 'जैनयुग' की फाइल आदि ग्रन्थ देखना चाहिये।
श्रीमद् देवचन्द्रजी की अनेक महत्त्वपूर्ण कृतियों में से स्नात्रपूजा भी एक है। जैनधर्म का पूजासाहित्य सुविस्तृत रूपेण उपलब्ध होता है, परन्तु सचित्र पूजा किसी भी मुनिराज की निर्माण की हुई अद्यावधि मेरे देखने या सुनने में नहीं आई। वर्तमान में मध्यप्रांत और बहार के मेरे विहार में मुझे कई अप्रकाशित ऐतिहासिक सामग्री प्राप्त हुई जिनमें से सचित्र स्नात्र पूजा का परिचय "श्री जैन सत्य प्रकाश द्वारा जैन समाज को सर्व प्रथम कराया जा रहा है। इस प्रति में कुल २४ चित्र हैं जिनका क्रमबद्ध वर्णन निम्न प्रकार है - (१) भगवान श्री ऋषभदेवजी अष्टप्रातिहार्ययुक्त सुनहरी चित्र में अंकित हैं। चारों
ओर सुन्दर बेल बनी हुई है। पत्र पर इस प्रकार गाथा लिखी हुई है :
गाथा-"चउतीसे अतिसय जुओ... कुसुमांजलि मेलो"। (२) दाहिनी ओर भगवान शांतिनाथजी और बांई ओर भगवान नेमिनाथजी के
चित्र वर्णानुसार चित्रित हैं। छ: गाथाएँ पत्र पर लिखी हुई हैं। (३) बाईं ओर भगवान पार्श्वनाथजी एवं भगवान महावीर स्वामीजी के चित्र
इन्द्रयुक्त बने हुए हैं। "सयल जिनवर...... करो संघ सुजगीश" इतना
पाठ पत्र पर लिखा हुआ है। (४) बीस तीर्थंकरो की मूर्तियाँ तीन पंक्ति में चित्रित हैं।
For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
११
श्रुतसागर - ३६ (५) चारों ओर बीस स्थानक तप की स्थापना की हुई है, बीच में तीर्थंकर का
जीव उक्त तप की आराधना करता हुआ बतलाया गया है अर्थात् दूसरी
ढाल का सम्पूर्ण भाव इस चित्र में बतलाया है। (६) उपर के हिस्से में तीर्थंकर की माता १४ स्वप्न देख रही है और निम्न भाग
में पति को दासी सूचित करती है और बगल में चौदह स्वप्न बड़ी खूबी के
साथ चित्रे हुए हैं। तीसरी ढाल की छओं गाथाओं का भाव बताया है। (७) इस चित्र में इन्द्रकथित शक्रस्तव का भाव बताया गया है। पहिले इन्द्र
स्वसिंहासनारूढ है। तत्पश्चात् कुछ चलकर फिर अंजलीकर शक्रस्तव से भगवान की स्तुति करता है। सामने देवगण बैठा है। चौथी दाल की छहों
गाथाओं का भाव बताया है। (८) इस चित्र में दाहिनी ओर १० इन्द्राणीयें वाजिंत्र इत्यादि के साथ जन्म समय
के गीतगान का भाव प्रदर्शित करती हैं। वाजिंत्रों में मात्र मृदंग और सारंगी दिखते हैं। बाईं ओर भगवान का जन्म बताया गया है। चौथी ढाल की छै
से नौ गाथाओं का भाव बताया है। (९) प्रस्तुत चित्र में ऊपर के एक हिस्से में माता पुत्र को लेकर सोई हुई है और
शेष भाग में छप्पन दिक्कुमारीकायें आती हैं और धामधूम पूर्वक भगवान का जन्ममहोत्सव करती हैं। यह चित्र अत्यंत चित्ताकर्षक है "श्री तीर्थपतिनुं
कलश मज्जन... गहगहती आणंद" तक का भाव दिखाया है। (१०) इस चित्र के ऊपर के हिस्से में भगवान को दिग्कुमारिकायें माता के पास
से लेकर स्नानादिक कार्य के लिये कदलीघर में ले जाती हैं। बाजू में माता को कुमारिकायें स्नान करवाती हैं। तत्पश्चात् अभिषेक कर भगवान को वापिस ले जाती हैं। यह चित्र बडा ही चित्ताकर्षक है। "हे मातइ ते
जिनराज जायो... धर्म दायक ईश" तक का भाव बतलाया है। (११) इन्द्र सभा में बैठा हुआ है, इन्द्रासन प्रकंपित होता है, भगवान का मेरु पर्वत
पर जन्माभिषेक करने के लिये देवताओं को बुलाने के लिये इन्द्रघण्टानाद कराता है, देवता एकत्रित होते हैं। दृश्य बडा ही सुन्दर हैं। "जिन
रयणीजी... नाथ चरण पखालता" तक का भाव बताया गया है। (१२) एक ओर मेरुपर्वतोपरि सिंहासन तैयार कर इन्द्र माता के पास अभिषेकार्थ
भगवान को लेने के लिये जा रहा है, दूसरी ओर लेकर आने का भाव
बताया है "एम सांभलजी... आतमा पुण्ये भरी" का भाव बताया है। (१३) प्रस्तुत चित्र में इन्द्र महाराज भगवान को ले जाते हैं, आगे देव-देवी नाटक
नृत्य इत्यादि कृत्य करते हैं। यह चित्र भी बडा मार्मिक है। "सुरनायकजी... एक तुं जगदीश ए" तक का भाव बतलाया है।
For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१२
जनवरी - २०१४ (१४) इस चित्र में इन्द्र भगवान को गोद में लिये पांडुक वन में बैठे हैं। कतिपय
देवता कलश भरने को जा रहे हैं, कतिपय भर कर आ रहे हैं एवं कितनेक तैयार खड़े हैं। ऊपर का भाव बताने में चित्रकार बहुत कुछ सफल हुए हैं।
"सुरगिरि परजी... सवे सुर कर जोडीने" तक का भाव बताया है। (१५) देव देवियाँ क्षीरसागर से भगवान के अभिषेक के लिये नलकलश भर ले जा
रहे हैं। दोनों तरफ क्षीरसागर का दृश्य सुन्दर रीति से बताया है। इन्द्र की चारों ओर छत्र चामर इत्यादि उपकरण पड़े दिखाये हैं "आत्म साधन
रसी... आगमे भासिया तेम आणी ठवे" का भाव बताया है। (१६) एक ओर इन्द्र भगवान को गोद में लिये बैठे हैं और दाहिनी ओर एक देव
छत्र लिये खडा है। कतिपय देव देवियाँ जलकलश भर छत्र चामर सिंहासनादि तैयार लिये खडे हैं। "तीर्थजल भरिय कर कलश करी देवता... शक्र
उत्संग जिन देखी मन गहगही" उक्त दो गाथाओं का भाव बताया है। (१७) इस चित्र में इन्द्र-इन्द्राणियाँ जलकलश भर बहुत शीघ्र पर्वत की ओर जा रहे
हैं "हंहो देवा दंदो देवा... कालादि ठव्वो" तक का भाव बताया गया है। (१८) प्रस्तुत चित्र के बीच में इन्द्र भगवान को गोदी में लिये बैठा है और क्रमशः
देवसमूह कलश द्वारा भगवान को अभिषिक्त करते हैं। आठवीं ढाल की एक
गाथा का एक भाव बताया गया है। (१९) इस चित्र में सब देवदेवियाँ भगवान का अभिषेक कर रहे हैं। (२०) प्रस्तुत चित्र में दाहिनी ओर इन्द्र स्वयं वृषभ का रूप कर भगवान का
अभिषेक कर रहा है। बाईं ओर दूसरा रूप कर विलेपनादि का भाव बतलाया गया है। शेष इन्द्र पास खड़े हैं। चित्र बडा मार्मिक है। ''सोहम
सुरपति.... भामसुं हवे भय फंद" का भाव बताया है। (२१) मेरुपर्वत पर से भगवान को अभिषेक कराकर इन्द्र वापिस माता के पास ले
जा रहा है। निम्न भाग में माता के पास स्थापित करने का भाव एवं एक ओर ३२ कोटि सोनैया निछरावल का भाव बहुत सुन्दर रीति से चित्रित किया है "कोड बत्तीस सोवन्न वारी... तुम सुत अम आधार" तक का
भाव बताया गया है। (२२) तत्पश्चात् देवता नन्दीश्वर द्वीप में जाकर अष्टाह्निका महोत्सव करते हैं।
यह भाव बहुत सुन्दर रूपसे बताया है। (२३) भगवान श्री ऋषभदेवजी का चित्र इन्द्रद्वययुक्त सुन्दर रीति से चित्र किया
है। "एम पूजा भगते करो" इस ढाल का भाव बताया है।
For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर - ३६ (२४) इस चित्र में विशाल जिनमन्दिर का भाव बतालाया है। आजु-बाजु साधु
साध्वी, श्रावक-श्राविकायें दर्शन करते बताये हैं। शिल्पकला की दृष्टि से इस चित्र का विशेष महत्त्व है। __ श्रीमद् देवचन्द्रजी निर्मित स्नात्रपूजा जैनसमाज में कितनी आदरणीय समझी जाती थी और आज भी समझी जाती है-यह उक्त सचित्र प्रति से स्पष्ट हो जाता है। आपकी निर्माण की हुई अध्यात्मगीता की भी सचित्र प्रति मुझे सूरत में देखने का सौभाग्य प्राप्त हुआ था। स्नात्रपूजा से भी उक्त गीता चित्रकला की दृष्टि से ज्यादा महत्त्व रखती है। वह रंगीन पत्रों के उपर स्वर्णाक्षरों से लिखी गई है, जो श्रीजिनदत्तसूरि ज्ञानभंडार के पास सुरक्षित है। इन दोनों सचित्र कृतियों से पाठक सोच सकते हैं कि श्रीमद् के ग्रन्थों का कितना आदर था! ___ उपसंहार - ऊपर मैंने स्नात्रपूजा के चित्रों का यथामति संक्षिप्त वर्णन दिया है। उपलब्ध पूजाओं में यही एक ऐसी पूजा है जो सचित्र है। यद्यपि खरतरगच्छीय आचार्य श्रीजिनचन्द्रसूरिजीकृत सचित्र पंचकल्याणक पूजा मेरे संग्रह में है पर वह इतनी सुन्दर नहीं है।
उपरोक्त प्रति की एक और विशेषता यह है कि प्रत्येक चित्र के पास पूजा की गाथाएँ अंकित हैं जो पाठान्तरों की दृष्टि से अत्यंत महत्त्वपूर्ण है। प्रकाशित पूजा में और उक्त पूजा में पाठान्तर विशेषरूपेण पाये जाते हैं जिस पर यथावकाश प्रकाश डाला जायेगा। इस प्रति के चौवीस पन्ने हैं। प्रति का नाप ६'x१०' है। चारों ओर भिन्न-भिन्न प्रकार के बेलबूटे बने हुए हैं जिसमें कतिपय पक्षियों का भी समावेश है। यद्यपि प्रति में लेखनकाल अनिर्दिष्ट है तथापि अनुमानतः उन्नीसवीं शताब्दी के अन्तिम चरण की होनी चाहिये। यह चित्रकला राजस्थानी है, कतिपय चित्रों में पहाडी कलम की सूक्ष्म झलक भी मिल जाती है। प्रति को सुरक्षित रखने के लिये चारों ओर अभ्रक का कागज लगा हुआ है। इसके चित्र की फोटो-कापी मेरे संग्रह में है!
पूज्य गुरुवर्य उपाध्यायजी श्री श्रीसुखसागरजी महाराज की प्रेरणा को उक्त प्रति ज्योंकि-त्यों ब्लाक बनवाकर छपवाने का प्रबन्ध किया जा रहा है। जबलपुर सदरबाजार स्थित यतिवर्य श्री युगादिसागरजी के पास यह प्रति सुरक्षित है। उनसे पूछने पर मालूम हुआ है कि वे इस प्रति को लखनऊ से लाये थे। २० वर्ष से उनके पास है। जैन समाज के सामने जो परिचय आ रहा है वह उन्हीं के सौहार्द का फल है। मेरे ज्येष्ठ गुरुवर्य मुनिराज श्री मंगलसागरजी का बिना आभार माने नहीं रहा जाता, चूंकि आपने ही मेरा ध्यान इस प्रति की ओर आकर्षित किया था। ऐसी पूजाएँ हर एक जैन मन्दिर में चित्रित होवे। अस्तु ।
(जैन सत्यप्रकाश वर्ष-७, अंक नं.-१०में से साभार)
For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पद्ममेरुशिष्य कृत आदि जिन स्तवन
श्रीमती प्रज्ञाबेन संघवी
स्तवन एटले भक्ति अने साहित्यनो सुगम समन्वय.
स्तवना, स्तुति, स्तवन विगेरे परमात्मा प्रत्येनी अविहड प्रीती ने व्यक्त करता रचना प्रकारो छे. साहित्यमां प्रायः करीने जोवा न मळे एटला प्रमाणमां बहोळा प्रमाणमां आ प्रकारनी रचनाओ उपलब्ध थाय छे तो ए रचनाओमां मळता वैविध्यने पण नोंध पात्र गणी शकाय एम छे.
·
"
आ प्रकारनी रचनाओ परमात्मानी स्तवना के गुणप्रीति ने केंद्रमां राखीने थती होवा छतां एमां चरित्र, तत्त्व, सिद्धांत, उपदेश, अने दर्शन जेवा केटलाय असरकारक बोधतत्त्वोनो पण समावेश करी लेवामां आवतो होय छे अने एना कारणे ज कवि अने कृति साहित्यनी आगवी हरोळमां पोतानुं स्थान धरावे छे. आ वातना केटलाय उदाहरणो साहित्यमां विशेषे करीने जोवा मळे ज छे. आवी ज एक रचना पद्ममेरुशिष्य कृत आदि जिन स्तवन अत्रे प्रस्तुत छे.
कुल २५ कडीमां रचायेलां आ लघु स्तवनमां वर्तमान चोवीशीना प्रथम जिनेश्वर श्री आदिश्वर भगवानना जीवन चरित्रने वणी लेवामां आव्युं छे. कविए प्रथम कडीमां जिनेश्वर भगवंत अने सद्गुरुने नमस्कार करी, प्रथम जिनेश्वरनी स्तवना करवानी वात करी छे. तो ए ज प्रमाणे कविए स्तवन पूर्ण कर्या बाद छल्ली पच्चीशमी कडीमां प्रथम जिननी स्तवना करता थयेला आनंद ने शब्दमां उतार्यो छे. रचना अने स्तवनाना परिणाम स्वरूपे कवि प्रभु ने प्रार्थना करे छे के
हे विमलाचलमंडण आदि जिन! तमारी स्तवनाना प्रभावे अमने निरंतर सम्यक् ज्ञानसंपदानी प्राप्ति अने अभिवृद्धि थाओ' बीजी कडीमां परमात्माना पूर्वभवनी शरू थयेली कथा चोवीशमी कडीमां भगवानना निर्वाणथी समाप्त थाय छे. प्रभुना दरेक भवनुं आयुष्य, जन्मस्थान, गति, देशना, विहार विगेरे मुख्य- मुख्य नोंधपात्र विगतोने कविए कृतिमां स्थान आप्युं छे. अने ए ज विगतो एकंदरे कृतिनी विशेषता जणाय छे. कविए वर्णनमा प्रयोजेला उपमा अलंकार विगेरे कृति ने रसाळ बनावे छे, तेमज कविनी प्रतिभा अने भावसंमृद्धि एमां जणाई आवे छे.
For Private and Personal Use Only
कविए कृतिनी केटलीक कडीओ भास, विवाहला, फाग विगेरे छंदमां प्रयुक्त करी छे. आ स्तवननी ओगणीश जेटली कडीओ भासमां निर्दिष्ट होवाथी आ कृतिने आदि जिन भास पण कही शकाय एम छे. भासनी समकक्ष गणी शकाय वी आकृतिनो स्वाध्याय करवा जेवो छे.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर - ३६
१५ कर्ता परिचय:___ कृतिना अंते कर्ता पोताने पद्ममेरुना शिष्य तरीके ओळखावे छे. एटले कृति अनुसार आ रचना पद्ममेरुना शिष्य द्वारा थई होवानुं कही शकाय एम छे. स्तवनना अंते मळता ‘कृतं वा. मतिवर्धनगणिना' आ उल्लेख अनुसार मतिवर्धन गणिने आ कृतिना कर्ता मानी शकाय नहीं. जो मतिवर्धन गणिए ज आ स्तवननी रचना करी होय तो ए पोताना नामनो उल्लेख आम स्वतंत्र रीते न करता कृतिमा ज योग्य स्थाने कों होत, परंतु कृतिमां तो पद्ममेरुशिष्य एवो ज उल्लेख जोवा मळे छे. __ स्तवनना अंते पद्ममेरुशिष्य लखे अने प्रतना अंते कर्ता स्वयं पोताना नामनो स्वतंत्र उल्लेख करे एवू प्रायः करीने क्यांय जोवा मळतुं नथी. एटले आ कृतिना कर्ता पद्ममेरुना शिष्य ज होवा जोईए. मतिवर्धन गणिने स्तवनना कर्ता तरीके मानवा के केम ते अंगे प्रश्नार्थ उभो थाय छे. विशेषमा प्रतलेखनना आधारे मतिवर्धन गणि विक्रमनी १७मीना उतरार्धमां अने १८मीना पूर्वार्धमां थया होवानुं अनुमान करी शकाय छे. जै. गू. कवि के गुजराती साहित्य कोश खंड-१ विगेरेमा पण पद्ममेरु के मतिवर्धन गणिनी कोई कृति नोंधायेल नथी. परंतु जै. प. ई. भाग२मां पद्ममेरु संबंधी मळता उल्लेख अनुसार पद्ममेरु गणि खरतरगच्छीय आचार्य श्री जिनभद्रसूरि महाराजना शिष्य होवार्नु जणाय छे. ज्यारे अन्य नागोरी वडगच्छनागोरी तपागच्छना भट्टारक हेमसमुद्रसूरिनी परंपरामां पद्मसुंदर उपाध्यायना गुरु तरीके पं. पद्ममेरुगणिनो उल्लेख मळे छे.
। प्रतना अंते मळता 'कृतं वा. मतिवर्धनगणिना' आ उल्लेख अनुसार मतिवर्धन गणि वाचक (वाचनाचार्य) होवानी नोंघ पण मळे छे. आ स्तवनमां कोई गच्छविशेषनो उल्लेख नथी मळतो पण, कृतिमां अने हस्तप्रतमां मळता पद्ममेरु अने वाचक मतिवर्धनगणिना नामथी तेओ प्रायः करीने खरतरगच्छना होवानी पूरी संभावना
मतिवर्धन गणिना नामे चार कृतिओ खरतरगच्छ साहित्य कोशमां मळे छे. चार पैकीनी त्रण कृतिना कर्ता सुमतिहंस उपाध्यायना शिष्य तरीके मतिवर्धन गणिनो उल्लेख मळे छे. अने चोथी कृतिमां मळता मतिवर्धन गणिना गुरुनो उल्लेख प्राप्त थतो नथी.
चारेय कृतिनी नोंध नीचे मुजब छे.
For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
१६
जनवरी · २०१४ मतिवर्धन गणिए वि. सं. १७३८मां जैतारणमां सोळसो त्र्यांसी गाथा प्रमाण गौतमपृच्छा टीकानी रचना करी हती. तेमज देवकी रास, पंचमी चर्चा अने मंडपदुर्ग सुपार्श्वनाथ स्तोत्र आटली कृतिओनी रचना करी हती. ख. सा. को. मां छेल्ली कृति (मंडपदुर्ग सुपार्श्वनाथ स्तोत्र)नो रचना समय वि. सं. १४मी आसपासनो जणावायो छे, ए जोता उपरोक्त त्रणनी रचना प्रस्तुत कृतिना प्रतिलेखक मतिवर्धन गणि द्वारा थवा पामी होय ए संभव छे. वधु आ बाबते विद्वानो जणावे ए ज आशा
साथे...
प्रत परिचय:
प्रस्तुत कृतिनी हस्तप्रत अमारा ज्ञानमंदिरमा ५०४६६ क्रमांके नोंधायेल छे. आ कृतिनी हस्तप्रत अंदाजे वि. १७मीमां लखाई होवानी संभावना छे. आ प्रतमां १ पत्र छे.पत्रनुं परिमाण २५४१६ छे. अने एक लाईनमा ४८थी ५५ जेटला अक्षरोनुं आलेखन थयुं छे. विशेष पाठ माटे लाल रंग वापरवामां आव्यो छे. किनारीओ अधिक उपयोगना कारणे खंडित थयेली छे. प्रतमा घणा स्थानोए पडिमात्रानो उपयोग थयो छे. अने प्रतमां 'ख' माटे 'ष' वापरवामां आव्यो छे. ____ आ कृतिने मूळथी सुधारी आपवामां पू. मुनिवर्य श्री सुयशचंद्रविजयजी म. सा. नो अमूल्य सहयोग प्राप्त थयो छे. तो कृतिपरिचय अने शब्दार्थ- कार्य संस्थाना पंडितवर्य श्री हिरेनभाई के. दोशीए करी आप्युं छे. आ बंन्नेनो खूब खूब आभार मानवो रह्यो.
पद्ममेरुशिष्य कृत श्री आदिजिन स्तवन
नमवि जिणराय-सुगुरुण पयपंकयं, चरिय' सिरिपढमजिण पूवभवसंगयं । थुणिसु हुं बहुल जिणभगति रोमंचिओ, पुवकय-सुकयतरुफलियचिरसंचिओ ||१||
पढम भवि पढम दीवंमि धणनायगो, खियपयटुंमि नयरंमि जणनायगो । तत्थ धणसत्थवाहेण धर्यदाणओ, लहिय सम्मत्त साहूण बहुमाणओ ।।२।।
For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
श्रुतसागर - ३६
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
// भास //
भव बीजइ सुलक्षि (क्ष)ण सुकमालो, उत्तरकुरि घण भोगरसालो । ती निपल्योपम आउ भणीजइ, युगलपणइ सुखकाल गमीजइ || ३ ||
त्रीजइ भवि सुरसंपद पामइ, लहिय भोग जं निय मणकामइ । तेजहिकरि रविमंडल जीपइ, पुण्यप्रभावि हि असुह न छीपइ* ||४|| || वीवाहला ढाल ||
दीव पढम जगसारू ए, भव चउथिहिं तिहिं अवतारू ए । क्षेत्र विदेह महाबलू ए. प्रणमइ तसु भूपति अतिबलू ए ||५||
ईसाणिहि ललियंगू ए, पंचमभवि देव सुचंगू ए । कंतिहिं कंतसरी ए, रयणुज्जल समकित धीरु ए || ६ ||
।। भास //
वयरजंघ नरराय, छट्ठ भवंतरि पुणकलिय ।
वज्जिय सयल विसाय, निय तेजहिं रिपु बल दलिय ।।७।।
दसविह कप्पदुमेहिं", पूरिज्जइ भूसणपमुह ।
भोगहिं देवसमेहिं, लहिय सतमभवि मिहुणसुह ! |८||
।। भास ||
सिर (रि) सोहम्मि महिड्डीय देवो भव अट्ठम सुरसारइ सेवो । नवमइ भवि सिर(रि) जंबुअदीविहिं, सुकृतप्रमाणिहि नरभव आविहिं | ९ ||
१७
वैद्य सुविधिसुत जीवानंदो, साहु चिगच्छी ' मनि आणंदो ।
भाव भलउ नितु निय चित्ति' आणइ दसमइ भवि अच्युतसुख माणइ ||१०||
// भास ||
इग्यारमइ ए भवहि विदेहिं, मेर' थकी पूरवदिसइ ए ! विजयह ए पुक्खलनाम, पुंडरीकिण नामिहिं इसी ए ।। भूपती (ति) ए रज्ज करेइ, वज्रसेन तिहां ज (जि) णवरू ए ! राणिय ए धारणीपुत्त, वज्रनाभ जणमणहरु ए ।।११।। विजयह ए षटखंड साधि, आण मनावइ आपणी ए । छंडीय ए रज्जसुह - रिद्धि, दीख लियइ जिणवर तणी ए ।।
For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
१८
www.kobatirth.org
"
थानकू" ए वीस सेवेवि, गोत्र तीर्थंकर बंधि करे । बारमइ ए उदय तेतीस आउ सव्वद्विविमाणवरे ||१२||
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
// फाग ढाल ||
भरखित्त सिरिनाभिराय, मु (म)रदेवीनंदण । तेरमि भवि जिणजम्म हुअउ, भवदुहसयखंडण || उच्छव करइ सुरिंदविंद सिरिमेरमहीधरि । पूज रचइ नाना पयार", गुण गावइ बहुपरि ।।१३।।
त्र्यासी पूरवलक्ख, रज्ज निरवज्ज ति पालइ | जूपमुह जे विसण सत्त, सवि दूरहि टालइ ।। कला बहुत्तरि सयललोय, विवहार प्रकासइ । इह संवच्छर दान देइ, विह समय ति पासइ ||१४||
// भास ||
इणि अवसरि जिण जिणियअणंगो,
नाण अवहि जाणी सुरचंगो || आविय उच्छव करइ सुरंगो, सामिय दिक्खा लियइ निसंगो ||१५|| वरस सहस्स भूमंडलि विहर ए, घात (ति) करम सुहझाणिहि [अ] पहर ए । उवसग (ग्ग) बहुविह जण अहियासया " ए, तपि जप संजमि नाण सुहास ए ||१६||
|| भास ||
पुरमतालपुरि इह विहरंतउ, सिगडमुहंमि उजाणि संपन्नउ । सयलपयत्थपयासणभाणूं, उपपन्नउ केवलवरनाणूं ||१७|| असुर - सुरिंद- वर्णिदहविंदा, समोसरण रचइ चंद- नानिँदा | सीहासणि उववसइ जिणंदो, करइ वखाण नयणाणंदो || १८ ||
।। भास ॥
जोवउ-जोवउ भविय विचारउ, एह असार संसार । चंचल भोग-संयोग, देहि निरंतर रोग ||१९||
For Private and Personal Use Only
जनवरी २०१४
-
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर - ३६
१९ पूत-कलत-परिवार, संध्यारागपयार१६ । कहवि मणुअ भव लाधउ, हिव तुम्ह सिवसुह साधउ ।।२०।।
|| भास । इय उवएस सुणेवि केवि, कि(के)वि गिन्हइ दीख । मणरंगि पढिय उवंग-अंग, हुइ सीखइ सीष ।। पंचाणुव्वय केवि सत्त, सिक्खावय निम्मल । अंगीकर(रे)वि करंत जम्म, सारय चंदुज्जल ।।२१।। कुगुरु-कुदेव-कुतित्थसेव विसपाव समज्झिय । नर-सुर-असुर-नरिंद, केवि तिहिं दूरिहिं वज्जिय ।। गिण्हइ समकितरयण सार, संसारविरत्ता । सुगुरु सुदेव सुधम्ममग्ग, सिवसिरिअणुरत्ता ।।२२।।
|| भास ।। पुरि पट्टणी जिणवर विहरंतउ. लाख पूरव केवलि संजुत्तउ, पडिबोहइ जणविंदो । चउविह संघ सुधम्मिहिं थापिय, सेवकजन सिवकमला आपिय, आमूलिय भवकंदो ||२३।। मुणिवर सहसदसइ परिवरियओ, सामिय अष्टापदि संचरियओ, आणिय उत्ति(त्त)म झाण । तिहां जिणवर अणसणहि रहेई, भवह हेतु सविकम्म दहेई, पहुतउ सासय ठाण ।।२४।। इय पढमजिणवर, भवणदिणयर, नमिय सयलसुरासुरो । मरुदेवीनंदण, पावखंडण, देहकंतइ भासुरो । सिरिपद्ममेरुह, सुगुरसीसिहि बहुअ भत्तिहिं संथुओ । मम दियंउ सययं, नाणसंपय, विमलभूधरमंडणो !(२५।। इति श्री ऋषभजिन स्तवमं समाप्तं । कृतं वा. मतिवर्धम गणिना ।
१. चरित्र, २. घी, ३. तैजथी, तेज थकी, ४. स्पर्श करवु. ५. कल्पवृक्ष. ६. चिकित्सा. ७. मनमा. ८. मेरुपर्वत. ९. संयम, दीक्षा. १०. स्थानक. ११. प्रकार. १२. जुगार. १३. व्यसन. १४. ते प्रकारे, १५. सहन करे. १६. प्रकार,
For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
થોગનિષ્ઠ આચાર્ય બુદ્ધિસાગરજી મહારાજનું શિક્ષણ અને
સાહિત્ય જગતમાં યોગદાન
ડૉ. રેલ્વકા પોરવાલ ગુજરાતી સાહિત્યને સમૃદ્ધિના શિખરે બિરાજમાન કરવામાં જૈન સાધુઓનું મહત્ત્વનું યોગદાન રહ્યું. તેમાં આચાર્યપ્રવર શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજીનું પ્રદાન સવિશેષ કહી શકાય કારણ કે તેમણે ગુજરાતી સાહિત્યને ૧૦૦ થી વધુ અણમોલ ગદ્યપદ્ય કૃતિઓની ભેટ ધરી. તેમનું લેખન બોધદાયક, પ્રકૃતિ વર્ણનથી ભરપુર અને હૃદયના ઊંડાણમાંથી ઉદભવેલું હતું. નાના-મોટા મળી ૧૪૦ જેટલા પુસ્તકોમાં જૈન તત્ત્વજ્ઞાન, ઇતિહાસ, પૂર્વાચાર્યો, યોગ, અધ્યાત્મજ્ઞાન, ચોવીસી, ભજનસંગ્રહો વગેરે અખૂટ જ્ઞાન ખજાનો ભર્યો છે.'
ગુજરાતી ભાષામાં ઇતિહાસ અને પુરાતત્ત્વના ગ્રંથોની ભેંટ પણ બહુમૂલી કહી શકાય કારણકે એમના ગ્રંથોના સંદર્ભ મોટા મોટા વિદ્વાનોએ પણ પોતાના પુસ્તકોમાં આપ્યા છે. એમાંના બે-ત્રણ નામ આ પ્રમાણે છે - જૈન ધાતુપ્રતિમા લેખ સંગ્રહ, જૈન શ્વેતાંબર ગ્રંથ ગાઇડ, ભારતની પ્રાચીન-અર્વાચીન સ્થિતિ અને વિજાપુર બૃહત્ વૃત્તાંત. આ સિવાય વિવેચનોમાં ઇશાવાસ્ય ઉપનિષદ અને આનંદઘનપદ ભાવાર્થમાં આત્માની ઉચ્ચદશામાં થતાં અનુભવી અનેરી ભાત પાડે છે.
એમનું સંસારી નામ બહેચર. દીક્ષા પહેલા જ સર્વ ધર્મગ્રંથોનો અભ્યાસ કર્યો હતો. મહેસાણાની યશોવિજય પાઠશાળામાં રહી અધ્યયન અને અધ્યાપનની સાથે ઇતર પ્રવૃત્તિમાં હિંદુ લોકોને સત્ય રાહ ચીંધી ધમતર કરતા રોકતા હતા. છપ્પનિયા દુકાળ સમયે ફંડ ફાળા એકત્ર કરી પશુઓ માટે ઘાસચારા અને લોકો માટે અન્નક્ષેત્રની વ્યવસ્થા કરાવી.
ગુરુદેવે ૨૫ વર્ષની ઉંમરે દીક્ષા લીધી. સમાજના દરેક વર્ગને શિક્ષણ મળે તે માટે તેમણે સમાજના આગેવાનોને પ્રેરણા કરી અનેક ગામોમાં શાળાઓ ખોલાવી - વિજાપુર, પ્રાંતિજ, અમદાવાદ, સુરત, વલસાડ, બગવાડા વગેરે. ગુરુદેવને વિચાર આવ્યો કે - “જો મારા હરિજનબંધુઓ એ શાળામાં ન જાય તો તેઓ શિક્ષણથી વંચીત રહેશે. માટે તેમણે વિજાપુર અને પ્રાંતીજમાં અંત્યજો માટે શાળા ચાલુ કરાવી જેથી ગામમાં કોઈ બાળક શિક્ષણ વગરનો ન રહે.”
For Private and Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर - ३६
બીજો એક પ્રશ્ન એ હતો કે મોટા શહેરમાં વધુ અભ્યાસ અર્થે જનારા બાળક માટે રહેવા-જમવાની વ્યવસ્થા શી રીતે કરવી? ગુરુદેવ બુદ્ધિસાગરસૂરિજીએ જૈન શ્રેષ્ઠીઓને વિનંતી કરી અને અમદાવાદ, વડોદરા, વગેરે નગરોમાં શ્રેષ્ઠીઓએ ત્વરિત નિર્ણય લઇને બોર્ડિંગ સ્કુલો તૈયાર કરાવી જેનો આજે પણ ઘણા વિદ્યાર્થીઓ લાભ લે છે.
ગુરુદેવે પાલિતાણામાં વ્યવસ્થા અને ફંડના અભાવે બંધ પડવાની સ્થિતિમાં આવી ગયેલ શ્રી યશોવિજય જૈન ગુરુકુળને નવજીવન બક્યું. ભવિષ્યની પ્રજા શિક્ષણ પામી તેજસ્વી થાય એ માટેના આ સર્વ પ્રયત્નો તેમણે કર્યા. આચાર્યપ્રવર શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજી વર્ગભેદમાં માનતા ન હતા. મહેસાણાના સૂબાને વિનંતી કરીને ૩પ૦૦૦/- નું ફંડ એકત્ર કરી હાઇસ્કુલની સ્થાપના કરાવી.
તેઓ સ્ત્રી શિક્ષણના ખૂબ જ હિમાયતી હતા. તેમણે કર્મયોગ ગ્રંથમાં ખાસ બહેનો માટે લખ્યું છે કે - “સ્ત્રી જ ધર્મ, કોમ તથા સમાજને ઉપર લાવવા શક્તિમાન છે. જો જૈન કોમમાં શ્રીમતી એનીબેસંટ જેવી વિદૂષી કર્મયોગિનીઓ નહીં પાકે તો જૈન સમાજની પ્રગતિ રૂંધાશે” આમ ગુરુદેવે નારીશક્તિથી જ સમાજ અને દેશ આગળ વધી શકે એમ આજથી ૧૦૦ વર્ષ પહેલાં જ કહ્યું હતું.
તે સમયના નાના મોટા રાજવીઓ ગુરુદેવના સંપર્કમાં રહેતા અને તેમનો ઉપદેશ ગ્રહણ કરતા. મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડે ગુરુદેવની કીર્તિ સાંભળી અને તેમને મહેલમાં પધારવા આમંત્રણ આપ્યું. આચાર્ય બુદ્ધિસાગરસૂરિજી, મહારાજા ગાયકવાડના નિમંત્રણનો સ્વીકાર કરી લક્ષ્મીવિલાસ પેલેસ વડોદરા પધાર્યા.
અહીં ગુરુજીએ બે કલાક વ્યાખ્યાન આપ્યું. એ પ્રવચનમાં એમણે આત્માની ઉન્નતિ, રાજા-પ્રજાનો ધર્મ, બાળલગ્ન, વૃદ્ધલગ્ન, સાધુ ધર્મ, વ્યવહારિક અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ જેવા વિષયોને આવરી લીધા. આ પ્રવચનમાં તેમણે આત્મિક ગુણોના વિકાસ માટે માનવી એ શું કરવું તે સવિશેષપણે સમજાવ્યું. સદ્ગુણોથી મનુષ્યનું અંતઃકરણ શુદ્ધ થાય છે. આત્માની ઉચ્ચદશા પ્રાપ્ત કરવી હોય તો અશુભ કર્મ બાંધવા નહિ તથા જે અશુભ કર્મનો બંધ થયો હોય તેને સમતાભાવથી ખપાવવા.
વડોદરાના રાજમહેલમાં યોજેલ એ ખાસ સભામાં દરબારના પંડિતો, શાસ્ત્રીઓ,
For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जनवरी - २०१४ વેદાંતજ્ઞાતાઓ, આર્યસમાજીસ્ટો વગેરે ઘણા મહાનુભાવો પધાર્યા હતા. દેશવિદેશમાં ઘૂમતા શ્રીમંત સયાજીરાવે ઘણા વ્યાખ્યાનો સાંભળ્યા હતા છતાં શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજી મહાત્માના પ્રવચનની તેમના પર અભુત અમિટ છાપ રહી. પૂજ્ય ગુરુદેવનું વ્યાખ્યાન એના અંગ્રેજી અનુવાદ સાથે તે સમયના પત્ર “સયાજીવિજય'માં પ્રગટ થયું હતું. ગુરુદેવ અને મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડના મિલનનું તૈલચિત્ર (Oil Painting) પણ તે સમયે તૈયાર કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યારબાદ તો પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીએ અને સયાજીરાવ મહારાજાએ ભેગા મળીને સામાજિક જાગૃતિ અને શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં અનેકવિધ કાર્યો કર્યા.
યોગનિષ્ઠ બુદ્ધિસાગરસૂરિજી મહારાજ સાહેબને કાશીના પંડિતો દ્વારા શાસ્ત્ર વિશારદ'ની પદ્ધી આપવામાં આવી હતી. ગુરુદેવના સમયમાં અનેક ગ્રંથભંડારોમાં ઘણી બહુમૂલ્ય હસ્તપ્રતો, કૃતિઓ અને પુસ્તકો હતા પરંતુ તે અંગે કોઈપણ વ્યવસ્થિત નોંધણીનો અભાવ હોવાથી ગુરુદેવે વિદ્વાનોની એક સમિતિનું ગઠન કર્યું તથા ભારતમાં આવેલ ૮૪ ગ્રંથભંડારોમાં આવેલ સર્વ પુસ્તકો અને હસ્તપ્રતોની નોંધ તૈયાર કરાવી.
આ સર્વ માહિતી અને વિદેશમાં વસતા વિદ્વાનો દ્વારા તૈયાર થયેલ જૈનધર્મના પુસ્તકો, જૈન માસિકો વગેરે વિષય પરની માહિતીનું સંકલન કરી એક દળદાર ગ્રંથ “જૈન શ્વેતાંબર ગ્રંથ ગાઇડ તૈયાર કરાવ્યો. “જૈન ઐતિહાસિક રાસમાળા” પુસ્તકમાં ગુરુદેવે પ્રાચીન રાસાઓ વ્યવસ્થિત કરી, તેમના રચનાકારના નામે પ્રકાશિત કરાવ્યા. એ રાસાઓ ઉપર ગુરુદેવ સંક્ષિપ્તમાં પરિચય, નોંધ, કઠિન શબ્દોના ભાવાર્થ વગેરે પણ આપી જેથી ભવિષ્યની પ્રજા સુધી રાસા સાહિત્યનો અમર વારસો પહોંચાડ્યો. ઉપરોક્ત રાસમાળામાં “શેઠ શાંતિદાસનો રાસ”, “શેઠ વખતચંદનો રાસ', ૫. સત્યવિજયજીનો રાસ આદિ રાસાઓ સંકલિત છે.
તેમની અમર કૃતિઓમાં સંસ્કૃતમાં ર૭ર પદોથી સજ્જ કર્મયોગ અને ૧૦૧ પદોથી યુક્ત યોગદીપક ગ્રંથ છે. આ બંને સંસ્કૃત ગ્રંથોનું વિવેચન તેમણે ગુજરાતી ભાષામાં મહાપુરુષોના ઉદાહરણો આપીને કર્યું છે. સંસ્કૃત ભાષામાં ગુરુદેવની ૨૨ જેટલી કૃતિઓ છે.
આમ સાહિત્ય અને શિક્ષણ જગતમાં ગુરુદેવનું પ્રદાન બહુમૂલ્ય કહી શકાય.
For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
योगदर्शन एक परिचय
डॉ. उत्तमसिंह 'दर्शन' शब्द 'दृश्' धातु से 'ल्युट्' प्रत्यय करके निष्पन्न हुआ है। जिसका अर्थ है 'देखना' । 'दृश्यतेऽनेनेति दर्शनम्' अथवा 'दृश्यते यत् तद् दर्शनम्' इस व्युत्पत्ति के अनुसार-'जिसके द्वारा देखा जाए' अथवा 'जो देखा जाए वह दर्शन है। यहाँ देखने से अभिप्राय है-'वास्तविकता का अवलोकन'। अर्थात् वस्तु के सत्यभूत तात्त्विक स्वरूप का अवलोकन करना अथवा कराना ही दर्शन का प्रमुख उद्देश्य है।
दो समानान्तर धाराओं में प्रवाहमान भारतीय दार्शनिक परम्परा को प्रमुख रूप से दो परम्पराओं में विभाजित किया गया है - (१) वैदिक परम्परा और (२) श्रमण परम्परा।
वैदिक परम्परा में वेदों की प्रामाणिकता को स्वीकार करने वाले दर्शन प्रमुख रूप से छः हैं - न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग, पूर्वमीमांसा तथा उत्तरमीमांसा।
वेदों की प्रामाणिकता को अस्वीकृत करनेवाले दर्शन प्रमुखरूप से तीन हैंजैनदर्शन, बौद्ध एवं चार्वाकदर्शन ।
आज चार्वाकदर्शन के अधिकांश ग्रन्थ अनुपलब्ध हैं। लेकिन उनके सिद्धान्त जो यत्र-तत्र उद्धरणस्वरूप प्राप्त होते हैं उनका अपना एक वैशिष्ट्य है। जबकि बौद्ध तथा जैन परम्परा के ग्रन्थों का एक विपुल भण्डार प्राप्त होता है। यहाँ मन में एक विचार आता है कि-शायद चार्वाक दर्शन सम्मत नास्तिकता का सिद्धान्त ही उसके अनुयायिओं तथा ग्रन्थों के नष्ट होने में एक प्रमुख कारण रहा हो। बौद्ध तथा जैनदर्शन सम्मत ग्रन्थों की उपलब्धता उनके कहीं न कहीं (वेदं विहाय) आस्तिकता से जुड़े होने का संकेत है।
यहाँ वैदिक परम्परा सम्मत योगदर्शन के सिद्धान्तादि का परिचय प्रस्तुत करने का प्रयास किया है :
'योजनाद योगः' अर्थात जोड़नेवाला योग है। महर्षि पतञ्जलि इस दर्शन के प्रणेता हैं। और योगसूत्र उसका आधारग्रन्थ है जिस पर 'व्यासभाष्य' को सर्वाधिक प्रामाणिक व्याख्याग्रन्थ माना गया है। व्यासभाष्य पर आचार्य वाचस्पति मिश्र कृत् 'तत्त्ववैशारदी' एवं आचार्य विज्ञानभिक्षु कृत् 'योगवार्तिक' दो प्रसिद्ध टीकाएँ उपलब्ध हैं। इनके अतिरिक्त भोजवृत्ति, मणिप्रभा, आदि व्याख्या-ग्रन्थ भी योगसूत्रों पर लिखे गये हैं। जैनाचार्यों द्वारा कृत् योग ग्रन्थ भी विपुल मात्रा में
For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जनवरी २०१४
२४
प्राप्त होते हैं, जिनमें आ . हेमचन्द्रसूरिकृत् योगशास्त्र, आ. उमास्वातिकृत् प्रशमरति, आ. सिद्धसेन दिवाकरकृत् द्वात्रिंशत- द्वात्रिंशिका, आ. हरिभद्रसूरिकृत् योगदृष्टिसमुच्चय, योगबिन्दु, योगविंशिका, षोडशक आदि अनेकों ग्रन्थ उपलब्ध हैं।
-
महर्षि पतञ्जलिकृत् योगदर्शन- समाधि, साधना, विभूति और कैवल्य इन चार पादों में विभक्त है। यह दर्शन वास्तव में सांख्यदर्शन के सिद्धान्तों को ही स्वीकार करता है । अन्तर सिर्फ इतना है कि यह ईश्वर की सत्ता को स्वीकार करता है, जबकि सांख्य नहीं । इस कारण कुछ विद्वानों ने इसे 'सेश्वरसांख्य' की संज्ञा प्रदान की है ।
'श्रीमद्भगवद्गीता' में सांख्य एवं योग, इन दोनों दर्शनों को एक ही बताया गया है। योगदर्शन अपने व्यावहारिक पक्ष की प्रबलता के कारण सांख्य की अपेक्षा अधिक लोकप्रिय हुआ । आत्मा और जगत् के समबन्ध में सांख्य के पच्चीस तत्त्वों को ही मान्यता प्रदान करने के बाद यह उसमें ईश्वर का विचार जोड़ देता है । इस कल्पना का मुख्य उद्देश्य ईश्वर को भक्ति के लिए अत्यन्त उपयोगी मानना है । क्योंकि यहाँ ईश्वर को ध्यान का सर्वश्रेष्ठ विषय माना गया है। चित्तवृत्तियों के निरोध हेतु ईश्वर की परिकल्पना अत्यन्त सहयक है।
महर्षि पतञ्जलि ने ईश्वर को एक विशेष प्रकार का पुरुष मानते हुए उसे दुःख - कर्म विपाकादि से अछूता माना है।' वह सर्वज्ञ, पूर्ण, अनन्त, असीमित शक्तिसम्पन्न, नित्य, अनादि और सर्वव्यापी है। सत्व, रज और तमस् इन तीनों गुणों से अछूता है। यहाँ तक कि इसे मुक्तात्मा से भी भिन्न माना गया है,
क्योंकि वह (मुक्तात्मा) बन्धन में रहने के बाद मुक्त होता है, किन्तु यह (ईश्वर) तो नित्य मुक्त है ।
For Private and Personal Use Only
पुरुष चेतन है, प्रकाशस्वरूप है तथा प्रकृति सत्त्व, रजस्, तमोगुणादि की साम्यावस्था का नाम है, जो जड़ है। पुरुष का प्रकाश जब प्रकृति पर पड़ता है तो सृष्टि की उत्पत्ति होती है। यह पुरुष ही यहाँ आत्मस्वरूप है तथा प्रत्येक शरीर में अलग-अलग विद्यमान है। इस दर्शन की ईश्वर विषयक धारणा की एक विशेषता यह है कि यहाँ ईस्वर को सृष्टि का निर्माता, पालक अथवा संहारकता नहीं माना है । क्योंकि सृष्टि का निर्माण तो सांख्य सिद्धान्तानुसार प्रकृति से ही १. पुरुष प्रकृति, महत् (बुद्धि), अहंकार, मन, पञ्चज्ञानेन्द्रियाँ - श्रौत्र, त्वक, चक्षु, रसना, घ्राण, पञ्चकर्मेनद्रियाँ - वाक् पाणि, पाद, पायु, उपस्थ, पञ्चतन्मात्राएँ शब्द, रूप, रस, गन्ध, पञ्चमहाभूत-आकाश, वायु, अग्नि, जल, पृथ्वि |
२. योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः । - योगसूत्र १/२ ३. योगसूत्र- ९/२८
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर - ३६ हुआ है। किन्तु सांख्य के प्रकृति और पुरुष एक-दूसरे से भिन्न एवं विरुद्ध स्वभाव वाले होने के कारण इन्हें संयुक्त करने के लिए यहाँ ईश्वर की परिकल्पना की आवश्यक्ता अनुभव की गई है। इसके अनुसार ईश्वर को सृष्टि के निर्माण में निमित्त कारण माना जा सकता है तथा प्रकृति को उपादान कारण कह सकते हैं। ईश्वर-दयालु, वेदों का प्रणेता, अन्तर्यामी, धर्म, ज्ञान तथा ऐश्वर्य का स्वामी है। योग के मार्ग में आनेवाली बाधाओं को दूर करनेवाला, ऋषियों का भी गुरु है। 'ओ३म’ ईश्वर का सर्वश्रेष्ठ नाम है। अपने भक्तों की वह सदा सहायता करता है।
योगशास्त्र का प्रमुख विषय है चित्त। चित्त की पाँच अवस्थाएँ हैं-क्षिप्त, मूढ़, विक्षिप्त, निरुद्ध तथा एकाग्र। महर्षि पतञ्जलि ने 'योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः' कह कर चित्त की प्रवृत्तियों पर काबू पाने को योग कहा है। प्रमाण, विपर्यय, विकल्प, निद्रा तथा स्मृति ये पाँच चित्त की प्रवृत्तियाँ हैं। इनके निरोध से दुःख नष्ट हो जाते हैं।
सांख्य सम्मत प्रत्यक्ष, अनुमान और शाब्द ये तीन ही प्रमाण यहाँ मान्य हैं। विपर्ययवृत्ति मिथ्याज्ञान पर आधारित है, जो पदार्थ जिस रूप में प्रतिष्ठित होता है उस रूप का ज्ञानाभाव ही मिथ्याज्ञान है।' विकल्पवृत्ति भी मिथ्याज्ञान की जननी है। शब्दज्ञान द्वारा यह बाधित विषय-विषयक है। महर्षि पतञ्जलि ने बाधित विषय को 'वस्तुशून्य' कहा है। निद्रा का सम्बन्ध सुषुप्ति से है। किसी भी वस्तु के अभावज्ञान का आलम्बन करनेवाली वृत्ति निद्रा है। यह तीन प्रकार की है-सात्विकी, राजसी और तामसी। सात्विकी निद्रा में से जागने के बाद 'सखेन अहं सुप्तः' मैं सुखपूर्वक सोया, का स्मरण होता है। राजसी निद्रा में से जागने के बाद "दुःखेन अहं सुप्तः' मैंन सोने में दुःख का अनुभव किया। तामसी निद्रा में से उठने वाला व्यक्ति स्वयं को मोहयुक्त, आलस्ययुक्त महसूस करता है, 'अहं मोहेन सुप्तः । पाँचवीं वृत्ति स्मृति है। यह पूर्वोक्त चार वृत्तियों पर आधारित है। इसका काम है अनुभूत विषय को संस्कारप्रणालि द्वारा ग्रहण करना।'
योगदर्शन में योग के आठ अंगों का वर्णन विशेष रूप से किया गया है। इनके पूर्ण साधन से बाधक योगी पद को प्राप्त कर लेता है। ये हैं-यम, नियम, ४. प्रमाणविर्ययविकल्पनिद्रास्मृतयः। - योगसूत्र १/६ ५. विपर्ययो मिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठितम् | - योगसूत्र १/८ ६. शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः | - योगसूत्र १/९ ७. अमावप्रत्ययालम्बना-वृत्तिनिद्रा। - योगसूत्रम् १/७ ८. अनुभूतविषयासम्प्रयोगः स्मृतिः। - योगसूत्र १/११
For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६
जनवरी - २०१४ आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान और समाधि। इनके निरन्तर अभ्यास से चित्त की वृत्तियाँ अपने आप ही विलीन हो जाती हैं, नष्ट हो जाती हैं, बुद्धि शुद्ध हो जाती है और इसी अवस्था में चित्त की एकाग्रता से कैवल्य (मोक्ष) की प्राप्ति हो जाती है। इन आठ अंगों का संक्षिप्त परिचय इस प्रकार है:
यम : 'अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः। अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य और अपरिग्रह इसके आधार हैं। यम का पहला चरण अहिंसा है। इस अवस्था में कुत्सित भावना का अन्त निहित है। सात्त्विक जीवन के साथ जीव उस पथ को प्राप्त करता है जिससे दूसरों को शारीरिक अथवा मानसिक कष्ट का अनुभव नहीं होता, चाहे छोटा-सा जीव-जन्तु ही क्यों न हो।
अहिंसा प्रतिष्ठाया तत्सन्निधौ वैरत्यागः।"
अतः जब योगी का अहिंसाभाव पूर्णतः दढ़, स्थिर हो जाता है तब वह निकटवर्ती हिंसकभाव से रहित हो जाता है।
नियम : 'शौचसन्तोषतपः स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः'। शौच, सन्तोष, तप, स्वाध्याय ईश्वर-प्रणिधानादि पाँच नियम हैं। इनका सम्यक्तया पालन करने से शारीरिक विकार मिट जाते हैं और साधक को समाधिरूपी सिद्धि प्राप्त होती है।
आसन : 'स्थिरसुखमासनम्। '१३ स्थिर हो कर सुखपूर्वक ईश-वन्दना की अवस्था में बैठना आसन है। हठयोग में क्रियाओं को आसन कहा है लेकिन विशेष रूप से तीन ही आसन ईशवन्दना में सहायक हैं-पद्मासन, सिद्धासन और वज्रासन । भगवान् शिव पद्मासन, भगवान महावीर सिद्धासन और हनुमानजी वज्रासन के प्रतीक हैं। मुस्लिम समाज नमाज के समय वज्रासन का ही अनुसरण करता है। योग में ध्यानसहायक तथा आरोग्यवर्धक आसनों के अनेक प्रकार वर्णित हैं जो आज के समय में स्वास्थ्यवर्धक सिद्ध हुए हैं।
प्राणायाम : 'तस्मिन् सति श्वासप्रश्वासयोर्विच्छेदः प्राणायामः । १४ प्राणवायु का शरीर में नासिका द्वारा प्रवेश प्राणायाम है। प्राणायाम में पूरक, रेचक तथा कुंभक तीन प्रकार की क्रिया होती हैं। बाह्यवृत्ति अवस्था में वायु नासिका द्वारा निकाल कर कुछ काल तक रोकने को 'रेचक' कहते हैं। आभ्यन्तरवृत्ति अवस्था में प्राणवायु भीतर से निकल कर नासिका द्वार रोक कर थोड़े विश्राम के बाद बाहर आती है जो पूरक प्राणायाम है। स्तंभवृत्ति में भीतर जाने और बाहर निकलनेवाली वायु ९. यमनियमासन-प्राणायामप्रत्याहारधारणाघ्यानसमाघयोऽष्टावङ्गानि योगः। - योगसूत्र २/२९ १०. योगसूत्र - २/३०, ११. योगसूत्र-३५, १२. योगसूत्र - २/३२, १३. योगसूत्र-२/३२, १४.
योगसूत्र-२/४९
For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२७
श्रुतसागर • ३६ की स्वाभाविक गति अवस्था को कुंभक प्राणायाम कहा जाता है।
प्रत्याहार : 'स्वविषयासंप्रयोगे चित्तस्वरूपानुक़ारइवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः । इस अवस्था में शरीर का पूर्ण शुद्ध होना अत्यावश्यक है। साधनाकाल में त्याग, संतोष एवं समर्पण की भावना चित्त को ज्योतिर्मय स्वरूप प्रदान करने में सहायक होती है।
धारणा : 'देशबन्धश्चित्तस्य धारणा' ।१६ नाभिचक्र एवं हृदयकमल में अपने आप को मस्तिष्क के साथ केन्द्रित करने पर चित्त विषयों से अलग हो जाता है, और यही अवस्था है ध्यान । त्राटक क्रिया इसका एक अंग है। साधक दीपक अथवा मोमबत्ती की लौ पर धारणा करके वशीकरण-शक्ति प्राप्त करते हैं।
ध्यान : 'तत्र प्रत्ययकतानता ध्यानम'। मन को जिस वस्तु में एकाग्न किया हो उसमें मन का लीन हो जाना ही ध्यान है। ध्यान द्वारा साधक गहनतम ज्ञान को प्राप्त कर सकता है। ध्यान द्वारा साधक प्रभुमय हो जाता और उसका हृदय भक्तिभाव से द्रवित हो जाता है। शरीर आनन्दातिरेक द्वारा रोमाञ्चित हो जाता है। इस अवस्था में सात्त्विक चित्त का होना आवश्यक है।
समाधि : 'तदेवार्थमात्रभिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः' । ध्यान अवस्था में चित्त पवित्र ध्येय में परिणत हो जाता है। साधक को स्वरूपाभाव का ज्ञान हो जाता है और वह देह से अभिन्न होता है। लेकिन जब रावण जैसी शक्ति अपने चित्त में विनाशरूपी विचारों को समा लेती है तो उसके दुष्परिणाम समाज के सामने आने लगते हैं। समाधि मानवकल्याण की भावना के साथ होने पर जीवन को ज्योतिर्मय ज्ञानचक्र का प्रसाद प्रदान करती है, जिसमें अनेक शक्तियाँ प्रवेश कर जाती हैं।
आज के तनावपूर्ण और व्यस्ततम माहौल में हम योगदर्शन के सिद्धान्तों को अपनाकर जीवन को एक नया मोड़ दे सकते हैं, अपने भविष्य को स्वर्णिम प्रकाश की ओर अग्रसर करके मानव से महामानव बन सकते हैं।
बौद्धायन धर्मसूत्र में योग की महिमा का वर्णन कुछ इस प्रकार से किया है : योगेनाऽवाप्यते ज्ञान, योगो धर्मस्य लक्षणम्। योगमूला गुणास्सर्वे, तस्माद्युक्तस्सदा भवेत् ।।
अर्थात् योग से ज्ञान प्राप्त होता है, योग ही धर्म का लक्षण है, सभी गुण योग के कारण हैं। अतः हमेशा योगयुक्त बनें।
१५. विषयों से विरक्त होने पर इन्द्रियों का स्व-रूप तदाकार हो जाना प्रतिहार है। १६. योगसूत्र-३/१ १७. योगसूत्र-२/५४ १८. योगसूत्र-३/३
For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી અવંતી પાર્શ્વનાથ તીર્થ
કનુભાઈ લ. શાહ અનેક પ્રાચીન જૈન અને જૈનેતર ગ્રન્થોએ ઉજ્જૈન નગરીની પ્રાચીનતાને દર્શાવી છે. ક્ષિપ્રા નદીને તટે વસેલી આ નગરી અવંતિકા, પુષ્પકડિની કે વિશાલા જેવાં નામોથી શાસ્ત્રોના પાને નોંધાઇ છે. માલવાની પ્રાચીન રાજધાનીનું આ નગર રાજા સુધન્વાના સમયમાં ઉર્જન નામથી પ્રસિદ્ધ થયું. મધ્યપ્રદેશના ઉજ્જૈન રેલ્વે સ્ટેશનથી લગભગ બે કિલોમીટરના અંતરે આ પ્રાચીન મુખ્ય તીર્થ આવેલું છે. ઇન્દોરથી આ શહેર ૫ કિ.મી.ના અંતરે આવેલું છે. મક્ષીજી, કૂકડેશ્વર, હાસામપુર, દેવાસ, નાગેશ્વર, ઉડેલ, મંદસૌર, વહી આદિ તીર્થો અહીંથી નજીકના અંતરે આવેલાં છે.
શ્રી અવંતી પાનાથજી શ્યામ વર્ણના છે. સાત ફણાથી અલંકરેલા આ પરમાત્માના દર્શનથી સાત ભયો વિલય પામે છે. પાષાણના આ પ્રતિમાજી પદ્માસને બિરાજે છે. પ્રભુજીની ઊંચાઈ ૩૭ ઇંચ અને પહોળાઈ ૩૦ ઇંચ છે.
સવા લાખ જિનમંદિર-સવા કરોડ જિનબિંબ અને ૩૬,૦૦૦ જિર્ણોદ્ધારનું નિર્માણ કાર્ય કરાવનાર શાસન પ્રભાવક રાજા સંમતિએ અહીં જન્મ પામીને માભોમ ઉજ્જૈન નગરીને ગૌરવવન્તી બનાવી છે. પૂ.આ. શ્રી આર્યસુહસ્તિસૂરિના ઉપદેશથી જૈન ધર્મી બનેલા આ સમ્રાટ સંપ્રતિએ ભારતની ભૂમિને જિનાલયો અને જિનબિંબોથી મઢી દીધી હતી. પૂર્વના અનેક મહાન આચાર્ય ભગવંતોએ પોતાનાં પાવન પગલાંથી આ નગરીને પવિત્ર બનાવી છે. આ એતિહાસિક નગરીની ગૌરવભરી ગાથા ઇતિહાસના પૃષ્ઠો પર સુવર્ણાક્ષરે અંકિત થયેલી છે.
એક વખત આચાર્ય ભગવંત શ્રી આર્યસુહસ્તિસૂરિજી મહારાજ સાહેબ પોતાના શિષ્ય પરિવાર સાથે આવીને ભદ્રા શેઠાણીની વાહનશાળામાં સમોસર્યા હતા. રાત્રિના સમયે સ્વાધ્યાયરત મુનિઓના શિષ્યવૃંદે નલિનીગુલ્મ વિમાનનું વર્ણન કર્યું. આ નલિની ગુલ્મ વિમાનનું આબેહૂબ વર્ણન સાંભળીને સાતમા માળે બેઠેલા ભદ્રા શેઠાણીના લાડકવાયા સુપુત્ર અવંતિસુકુમાલના ચિત્રમાં ભળભળાટ મચી ગયો. આ શ્રવણે અજ્ઞાનનાં કેટલાંક પડલો તોડી નાંખ્યાં અને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પ્રગટ થયું. આ જ્ઞાનમાં તેણે પૂર્વભવમાં નલિની ગુલ્મ વિમાનમાં પોતે ભોગવેલાં દૈવી સુખો જોયાં. તે સુખોની તોલે આ મૃત્યુલોકના આ વૈભવ તેને તુચ્છ લાગ્યા.
For Private and Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२९
श्रुतसागर - ३६ આ અસાર સંસારના સુખોનો ત્યાગ કરી મુલાયમ કાયાવાળો અવંતિસુકુમાલ સંયમના કાંટાળા પંથે વિચારવા તૈયાર થયો. તેના તીવ્રતમ વૈરાગ્યભાવને માતા તથા પત્નીઓનો મોહ પણ રોકી શક્યો નહિ. ભદ્રા શેઠાણીના અતિ કોમળ કાયાવાળા લાડકવાયાએ સંયમનો પંથ સ્વીકાર્યો અને અણગાર બન્યો.
સંયમજીવનનો સ્વીકાર કરીને કોમળ કાયાવાળાએ કઠિન સાધના ચિરકાળ પર્યત કરવાને બદલે તેણે ગુરૂદેવ પાસેથી અનશનની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરી. રાત્રિના સમયે જ અનશન આદરીને આ નૂતન મુનિ કંથારિકા કંડ પાસે કાયોત્સર્ગધ્યાને ઊભા રહીને અંતરમનને આરાધનામાં સ્થિર કર્યું. પરમ સમાધિમાં લીન બનેલા આ મુનિની મનોહર કાયાને પૂર્વભવોની વેરા ભૂખી શિયાલડીએ પોતાનાં બચ્ચાં સાથે આવી ક્રૂરતા સાથે ફોલી ખાધી. નલિની ગુલ્મ વિમાનમાંથી ભૂલો પડેલો આ આત્મા સમાધિની સાધના કરીને નલિનીગુલ્મ વિમાનમાં પહોંચી ગયો.
બીજા દિવસે અવંતીસુકુમલ મુનિના કાળધર્મના વેધક સમાચાર ભદ્રા શેઠાણી અને ૩૨ વહુને જાણવા મળતાં તે દરેકના અંતરમાં વૈરાગ્યનો દીપક પ્રજ્વળી ઉક્યો. એક સગર્ભા પત્ની સિવાયના ૩૨ આત્માઓ સંયમના પંથે વિચર્યા.
સગર્ભાવસ્થાને કારણે સંસારમાં રહેલી સ્ત્રીએ મહાકાલ નામના પુત્રને જન્મ આપ્યો. આચાર્ય ભગવંતશ્રી આર્યસુહસ્તિસૂરિના ઉપદેશથી મહાકાલે પોતાના પિતાની સ્મૃતિમાં ક્ષિપ્રા નદીના તટે ભવ્ય જિનપ્રાસાદ બંધાવ્યો. વીરનિર્વાણના લગભગ રપ૦ વર્ષ બાદ આ જિનાલયનું નિર્માણ થયું હતું. આ જિનાલયમાં પ્રતિષ્ઠિત કરેલા શ્રી પાર્શ્વપ્રભુ અવંતિસુકુમાલની સ્મૃતિમાં “શ્રી અવંતિ પાર્શ્વનાથ'ના નામથી જગવિખ્યાત બન્યા. મહાકાલે આ જિનાલય બંધાવેલું હોઈ “મહાકાલ ચૈત્યના નામથી ઓળખાવા લાગ્યું.
તીર્થસદશ આ ભવ્ય જિનપ્રાસાદ કાલાન્તરે રાજા પુષ્યમિત્રના કાળમાં મહાદેવના મંદિરમાં ફેરવાયો અને “મહાકાલ મહાદેવ' ના નામથી આ મંદિર ઓળખાવા લાગ્યું. આ ઘટના ચિરકાળ સુધી પરદામાં રહી.
આચાર્યશ્રી વૃદ્ધવાદિસૂરિના વિદ્વાન શિષ્ય કુમુદચંદ્ર નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્વનિર્મિત સંસ્કૃત પદ પોતાના ગુરૂ પાસે રજૂ કર્યું. પૂર્વના મહાપુરુષોની અવહેલનાસમા તેમના કૃત્યથી શ્રી વૃદ્ધવાદિસૂરિએ તેમને પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત્ત'ના અધિકારી ઠેરવ્યા. આ પ્રાયશ્ચિત અનુસાર અવધૂત વેષમાં ફરીને તેમણે અઢાર રાજાઓને પ્રતિબોધીને “જૈનધર્મી બનાવવાના હતા. અવધૂતના વેશમાં ફરતાં ફરતાં આ
For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રૂo
जनवरी - २०१४ મુનિ ઉજ્જૈન નગરીમાં આવ્યા. મહાકાલના મંદિરમાં રાતવાસો રોકાયા. મુનિ શિવપિડિકા પર પગ મૂકીને સૂતા હતા. મુનિને આ રીતે સૂતેલા જોઇને મહાકાલ મંદિરે લોકો ભેગા થયા. સૌ લોકોએ મુનિને ઉઠાડવાનો પ્રયત્ન કરી જોયો, પણ ઊડ્યા નહિ. મહારાજા વિક્રમાદિત્યને લોકોએ ફરિયાદ કરતાં રાજાના હુકમથી અવધૂતના દેહ પર ચાબુકના ફટકા મારવામાં આવ્યા. તેની અવધૂતને અસર ન થતાં ફટકાની અસર રાણીઓને થતી હતી. રાણીઓની હાલત અધમૂવા જેવી થઈ ગઈ.
મહારાજા વિક્રમાદિત્યને આ ઘટના ચમત્કારી લાગી. તેથી રાજા તરત જ અવધૂત પાસે આવ્યો અને અવધૂતની ક્ષમા માંગી.
રાજાએ અવધૂતને આવી વિચિત્ર વર્તણૂંકનું રહસ્ય જણાવવા વિનંતી કરી. ત્યારે અવધૂત મહામંગલકારી શ્રી કલ્યાણમંદિર સ્તોત્રની રચના કરી. તેઓ એક એક શ્લોક ઉચ્ચારતા ગયા. અગિયારમા શ્લોકનું ઉચ્ચારણ થતાં જ મહાદેવનું લિંગ ભયાનક કડાકા સાથે ફાર્યું અને શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું અત્યંત મનોહર જિનબિંબ પ્રગટ થયું. મુનિએ આ મંદિરનો ઇતિહાસ અથથી ઇતિ સુધી રાજાને સંભળાવ્યો. આ ઘટનાથી પ્રતિબોધ પામેલા રાજા વિક્રમાદિત્યે જૈન ધર્મ અંગીકાર કર્યો. તેમને આધીન અઢાર રાજાઓ પણ જૈન ધર્મી બન્યા. મહારાજા વિક્રમાદિત્યે મુનિને “શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર' નું બિરુદ આપ્યું.
આ રીતે “મહાકાલ મહાદેવ' માં બદલાયેલું શ્રી અવંતિ પાર્શ્વનાથનું આ પ્રાચીન તીર્થ પુનઃ પ્રકાશમાં આવ્યું. આચાર્ય ભગવંતો તથા મહાપુરુષોએ પ્રાચીન તીર્થ શ્રી અવંતીનાથ પાર્શ્વનાથની યશોગાથા પોતાના ગ્રંથોમાં ઉલ્લેખેલી છે.
ઉર્જનમાં હાલ ર૦ જેટલાં જિનાલયો છે તેમજ અનેક ઉપાશ્રયો છે. ઉજ્જૈનમાં જૈનોની સારી એવી વસતિ છે. અહીં ધર્મશાળાની ઉત્તમ સગવડ છે.
'कल्याण मंदिर स्तोत्र' से, यह बिम्ब सन्मुख आया। अवंति सुकुमार स्मृति, निर्माण बन जग छा गया ।। जागृत हैं माणिभद्र जहां, उज्जैन संघ सुख पा गया। હેશે ‘શ્રી અવંતિ પાર્વજો, માવજે જે વંદના || (શ્રી પાર્શ્વ-સ્તવના, શ્રી ૧૦૮ પાર્શ્વનાથ તીર્થ સંપુટ પૃ. ૨૮)
આ છે ૨
For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આચાર્યશ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર, કોબા
સંક્ષિપ્ત કાર્ય અહેવાલ ડિસેમ્બર-૧૩ જ્ઞાનમંદિરના વિવિધ વિભાગોના કાર્યોમાંથી ડિસેમ્બર-૧૩માં થયેલાં મુખ્યમુખ્ય કાર્યોની ઝલક નીચે પ્રમાણે છે. ૧. હસ્તપ્રત કેટલોગ પ્રકાશન કાર્ય અંતર્ગત કેટલૉગ નં. ૧૭ માટે કુલ ૭૭૮
પ્રતો સાથે ૧૪૯૯ કૃતિલિંક થઇ અને આ માસાંત સુધીમાં કેટલૉગ નં. ૧૭
માટે ૪૨૧૫ લિંકનું કાર્ય કરવામાં આવ્યું. ૨. હસ્તપ્રતોના ૧૦૦૪૭૭ પૃષ્ઠો અને પ્રીન્ટેડ પુસ્તકોના ૯૩૮૨ મળી કુલ
૧૦૯૮૫૯નું સ્કેનીંગ કાર્ય કરવામાં આવ્યું. ૩. સાગર સમુદાય તેમજ વિશ્વ કલ્યાણ પુનઃ પ્રકાશન પ્રોજેક્ટ હેઠળ કુલ ૫૯૭
પેજની ડબલ એન્ટ્રી કરવામાં આવી. ૪. લાયબ્રેરી વિભાગમાં પ્રકાશન એન્ટ્રી અંતર્ગત કુલ ૪૭૧ પ્રકાશનો, ૧૫૯૦ પુસ્તકો, ૭૮૩ કૃતિઓ તથા પ્રકાશનો સાથે ૧૨૯૧ કૃતિ લિંક કરવામાં આવી. આ સિવાય ડેટા શુદ્ધિકરણ કાર્ય હેઠળ જુદી-જુદી માહિતીઓના રેકૉર્સમાં સુધાર કાર્ય કરવામાં આવ્યું. ૫. મેગેઝીન વિભાગમાં ૬૦ મેગેઝીનોના અંકોની એન્ટ્રી કરવામાં આવી. ક. ૧૧ વાચકોને ૩૦ ગ્રંથોના ૧૩૦૦ પૃષ્ઠોની ઝેરોક્ષ નકલ ઉપલબ્ધ કરાવવામાં
આવી. આ સિવાય વાચકોને કુલ ૩૭૬ પુસ્તકો ઇશ્ય થયાં તથા ૧૦૦ પુસ્તકો જમા લીધાં. ૭. જ્ઞાનમંદિરમાં ૧૨૦૪ પુસ્તકો ભેટ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત તથા રૂ. ૧૭૩૫૯.૦૦
રૂ ના પુસ્તકો ખરીદવામાં આવ્યાં. ૮. વાચક સેવા અંતર્ગત પ. પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો, સ્કોલરો, સંસ્થાઓ વિગેરેને ઉપલબ્ધ માહિતીના આધારે જુદી-જુદી ક્વેરીઓ તૈયાર કરી આપવામાં આવી, જેમાંથી તેઓ દ્વારા જરૂરી પુસ્તકો તથા હસ્તપ્રતોના ડેટાનો તેઓના કાર્યમાં ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો. ૯. સમ્રાટુ સંપ્રતિ સંગ્રહાલયની ૮૨૨ યાત્રાળુઓએ મુલાકાત લીધી. ૧૦. શ્રતસાગરનો નવેમ્બર-૨૦૧૩નો અંક નં-૩પ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યો. ૧૧. શ્રી પંકજ સોસાયટી જૈન છે. મૂ. પૂ. સંઘ દ્વારા ભવ્યદ્ભુત મહોત્સવ-પુસ્તક પ્રદર્શનનું આયોજન તા. ૦૬ અને ૨૭ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૩ના રોજ પાલડી, અમદાવાદ ખાતે થયું હતું. તેમાં આચાર્ય કેલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનમંદિરે શ્રુત પ્રદર્શનમાં ભાગ લીધો.
For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
समाचार सार
श्री भद्रेश्वरतीर्थे छ'रिपालित संघ प्रवेश महापूजन परमश्रद्धेय परम पूज्य राष्ट्रसंत पूज्य गुरुदेव आचार्य श्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा. आदि ठाणा एवं महातपस्वी प. पू. श्री शांतीचन्द्रसूरि म.सा आदि ठाणा सहित श्री भद्रेश्वरतीर्थ यात्रा संघ में निश्रा प्रदान की प्रतिदिन संघ व संघयात्रा विशिष्ट महत्त्व हेतु प. पू. गुरुदेवश्री एवं गणिवर्य श्री प्रशांतसागरजी म. सा. ने हृदय स्पर्शी प्रवचन दिया। संघवी परिवार के सभी सदस्यों ने उल्लास के साथ छ'री' का पालन किया। श्री भद्रेश्वरमहातीर्थ में शुभवेला में मंगल प्रवेश किया। तीर्थमंडन मूळनायक प्रभु श्री महावीर स्वामी को संघवी परिवार ने सुर्वणहार समर्पित किया।
संधमाला परिधापन के मंगल अवसर की पूर्व क्षण में श्री संघ में पधारे उपकारी गुरुभगवंतश्री एवं पूज्य श्रमण-श्रमणी भगवंतो का बडे भाव के साथ गुरुपूजन किया। तत्पश्चात् संघमाला का मंगल विधान पू. गुरुदेवश्री के पावनकारी सान्निध्य में संपन्न हुआ। श्रीसंघ की निर्विघ्न परिपूर्णता के अवसर पर मुंबई शांताक्रुझ श्रीसंघ के मूलनायक प्रभु श्री कुंथुनाथ दादा को भी संघवी परिवार ने सुवर्णहार समर्पित किया।
संघयात्रा में आये गाँव के प्रत्येक घर में मिठाई की प्रभावना की, तो शिक्षणसंस्थानों में ज्ञान के साधन नोटबुक, पेन ईत्यादि का वितरण भी श्री संघवी परिवार की ओर से किया गया। जो श्रीसंघ की एवं सब की अनुमोदना का महत्त्वपूर्ण कारण बना।
मार्गशीर्ष वदि - ६ को निर्मलसंयम के साधक, गीतार्थ महापुरुष प. पू. श्री कैलाससागरसूरिश्वरजी म.सा के 'जन्म शताब्दीवर्ष की विशिष्ट सभा रखी गई। पूज्य गुरुभगवंत सहित उपस्थित सभी ने पूज्य गुरुदेवश्री के गुणसभर व्यक्तित्व एवं जिनशासन के लिए विशिष्ट दायित्व की अनुमोदना की।
पूज्य गुरुभगवंतश्री की विहारयात्रा निरामय एवं निर्विघ्न व्यतीत हो रही है। विहार में पूज्य गुरुभगवंतश्री के अनन्यभक्त अदाणी परिवार और रत्नमणि परिवार के सभी सदस्यों की आग्रहभर विनंती से उनके निवासस्थान पर पावन पदार्पण किया। पूज्य गुरुभगवंतश्री के मंगल पदार्पण बाद पू. गुरुदेवश्री ने अपनी मीठी बोली में धर्मचर्चा की।
पूज्य गुरुदेवश्री आदि ठाणा सहित श्री शंखेश्वरतीर्थ के दर्शन कर फरवरी मास में कोबा तीर्थ पहोंचने की संभावना है।
For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Men Rasizacnitu
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विक्रमनी १८मी सदीमां चित्रित श्री आदिनाथ भगवाननुं चित्र
For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir BOOK-POST/ PRINTED MATTER प्रकाशक आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र कोबा, गांधीनगर 382007 फोन नं. (079) 23276204, 205, 252, फेक्स (079) 23276249 Website : www.kobatirth.org email : gyanmandir@kobatirth.org BOOK-POSTIPRINTED MATTER For Private and Personal Use Only