Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
RNI:GUJMUL/2014/66126
ISSN 2454-3705
श्रुतसागर | श्रुतसागर
SHRUTSAGAR (MONTHLY) Jan-2017, Volume : 03, Issue : 8, Annual Subscription Rs. 150/- Price Per copy Rs. 15/EDITOR : Hiren Kishor bhai Doshi
BOOK-POST / PRINTED MATTER
गिरनारतीर्थ
शत्रुजयतीर्थ
VSSS
गिरनारतीर्थ से गिरिराजतीर्थ की छ'रीपालित यात्रासंघ
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पोष दशमी के दिन गिरनारतीर्थ में आयोजित भव्य स्नात्रमहोत्सव
छ'रीपालित संघ हेतु रत्नानगरी
का उद्घाटन करते हुए प.पू. गुरुभगवंत व संघवी परिवार
अपने गंतव्य की
ओर प्रस्थान करता छ'री पालित संघ
For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
RNI : GUJMUL/2014/66126
श्रुतसागर
www.kobatirth.org
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर का मुखपत्र)
वार्षिक सदस्यता शुल्क रु. १५०/
अंक शुल्क - रु. १५/
SHRUTSAGAR (Monthly)
वर्ष-३, अंक-८, कुल अंक-३२, जनवरी-२०१७ Year-3, Issue-8, Total Issue-32, January - 2017
55
आशीर्वाद
रामप्रकाश झा
एवं
राष्ट्रसंत प. पू. आचार्य श्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
* संपादक *
* सह संपादक
हिरेन किशोरभाई दोशी
जैन
महावीर
Yearly Subscription - Rs.150/Issue per Copy Rs. 15/
ज्ञानमंदिर परिवार
१५ जनवरी, २०१७, वि. सं. २०७३, पोष - कृष्ण - ३
आराधना
अमृतं
तु
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
विद्या
ISSN 2454-3705
શ્રુતસાગર
केन्द्र,
फ्र
प्रकाशक
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
(जैन व प्राच्यविद्या शोध-संस्थान एवं ग्रन्थालय)
* संपादन सहयोगी
भाविन के. पण्ड्या
For Private and Personal Use Only
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र कोबा, गांधीनगर- ३८२००७
फोन नं. (079) 23276204, 205, 252 फैक्स : (079) 23276249, वॉट्स एप 7575001081 Website : www.kobatirth.org Email : gyanmandir@kobatirth.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अनुक्रम
1. संपादकीय
रामप्रकाश झा 2. गुरुवारी આચાર્યશ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજી 3. Beyond Doubt Acharya Padmasagarsuri 4. નારદીપુર ચૈત્યપરિપાટી ગણિ સુયશચંદ્રવિજય 5. हितशिक्षा द्वात्रिंशिका आर्य मेहुलप्रभसागर 6. मन्दसोर में जैनधर्म डॉ. राजश्री रावल 7. જૈન ન્યાયનો વિકાસ પૂ. મુનિશ્રી ધુરંધરવિજયજી
8. समाचार सार
रामप्रकाश झा
* प्राप्तिस्थान*
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर तीन बंगला, टोलकनगर, होटल हेरीटेज़ की गली में, पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७, फोन नं. (०७९) २६५८२३५५
* सौजन्य स्व. श्री पारसमलजी गोलिया व स्व. श्रीमती सुरजकँवर पारसमल गोलिया की पुण्य स्मृति में हस्ते : चाँदमल गोलिया परिवार की ओर से
बीकानेर - मुम्बई KISAm-MEED
For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
संपादकीय
रामप्रकाश झा
श्रुतसागर का यह नूतन अंक आपके करकमलों में सादर समर्पित करते हुए अपार आनन्द की अनुभूति हो रही है।
इस अंक में गुरुवाणी शीर्षक के अन्तर्गत आचार्यदेव श्री बुद्धिसागरसूरीश्वरजी म.सा. का लेख “आत्मविचारणा” प्रकाशित किया जा रहा है. इस लेख में अध्यात्मज्ञान के ऊपर प्रकाश डालते हुए साधक जीवन में इसकी महत्ता एवं उपयोगिता का वर्णन किया गया है. द्वितीय लेख राष्ट्रसंत आचार्य भगवंत श्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म.सा. के प्रवचनांशों की पुस्तक 'Beyond Doubt' से क्रमबद्ध श्रेणी के अंतर्गत संकलित किया गया है।
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अप्रकाशित कृति प्रकाशन स्तंभ के अन्तर्गत इस अंक में नारदीपुर चैत्यपरिपाटी नामक कृति प्रकाशित की जा रही है. मारुगूर्जर भाषा में पद्यबद्ध इस कृति का संपादन गणिवर्य श्रीसुयशचन्द्रविजयजी म. सा. ने किया है. इस कृति के कुल छः ढालों में नारदीपुर के विविध चैत्यालयों का वर्णन किया गया है. आर्य मेहुलप्रभ सागरजी के द्वारा सम्पादित लेख “हितशिक्षा द्वात्रिंशिका" में महोपाध्याय क्षमाकल्याणजी द्वारा रचित एक शिक्षाप्रद कृति के ऊपर प्रकाश डाला गया है. इस कृति में मोह, अहंकार, तृष्णा, काम आदि का त्याग करते हुए जिनवचन पर श्रद्धा रखकर समकित प्राप्त करने का फल बतलाया गया है. यह रचना लघु होते हुए भी भावों की अपेक्षा से अमूल्य है.
डॉ. राजश्री रावल के द्वारा लिखित लेख “मन्दसौर में जैनधर्म” एक ऐतिहासिक लेख है, जिसमें मन्दसौर के प्राचीन इतिहास का वर्णन किया गया है, इस लेख में विविध प्रमाणों के द्वारा यह सिद्ध किया गया है कि मन्दसौर में जैनधर्म का प्रचार प्रसार भगवान महावीर के समय से ही रहा है. इसके सन्दर्भ हेतु विविध ग्रन्थों का उल्लेख भी किया गया है.
पुनःप्रकाशन श्रेणी के अन्तर्गत इस अंक में मुनि धुरंधरविजयजी द्वारा लिखित लेख “जैन न्यायनो विकास” प्रकाशित किया जा रहा है, वीर संवत् १००० से १७०० के बीच हुए जैन दार्शनिक ग्रन्थकारों तथा उनके ग्रन्थों का संक्षिप्त में परिचय दिया गया है.
आशा है इस अंक में संकलित सामग्री द्वारा हमारे वाचक लाभान्वित होंगे व अपने महत्त्वपूर्ण सुझावों से अवगत कराने की कृपा करेंगे, जिससे अगले अंक को और भी परिष्कृत किया जा सके।
8
Ꭴ
For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગુરુવાણી
આચાર્યશ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજી
આત્મવિચારણા અધ્યાત્મ જ્ઞાનથી દુનિયામાં શાંતિનું રાજ્ય પ્રર્વતે છે. આવા જ્ઞાનથી જ મનુષ્ય પોતાના આત્મા તરફ વળે છે અને બાહ્ય ઉપાધિઓનો સંગ ત્યજે છે.
આવાં અધ્યાત્મશાસ્ત્રો આત્માનું પ્રભુત્વ દર્શાવે છે. આને કારણે જ જગતમાં ભક્તિ, પ્રેમ અને દયાનાં ઝરણાં વહે છે. અનેક પ્રકારના સદ્ગુણોને પ્રગટ કરવાની ભૂમિ અધ્યાત્મશાસ્ત્ર છે. પ્રાચીન આત્મકુલક ગ્રંથમાં લખ્યું છે –
दम सम समत्तभित्ती-संवेय विवेय तिव्यनिघेया
एएय गुढ अप्पा वबाह बीयस्य अंकुरा। દમ, સમ, સમત્વ, મૈત્રી, સંવેગ, વિવેક અને તીવ્ર નિર્વેદ આદિ ગુણો ખરેખર અધ્યાત્મજ્ઞાનરૂપી બીજના અંકુરો છે.
ચિલાતીપુત્ર ઉપશમ, સંવર અને વિવેક એ ત્રણનું મનન કરીને મુક્તિ પામ્યા, તેમાં અધ્યાત્મજ્ઞાન જ જોવા મળશે. આષાઢાચાર્ય નાટક કરતાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા તેમાં પણ પ્રધાનપણે અધ્યાત્મ ભાવના રહેલી છે. ભરત રાજા અરીસા ભુવનમાં ભાવના ભાવતાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા તેમાં પણ આત્મવિચારણા જ મુખ્ય હતી.
ઇલાચીપુત્રે વાંસ પર નાચતાં આત્માની વિચારણાથી જ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. છદ્મસ્થાવસ્થામાં શ્રી મહાવીર પ્રભુએ આત્માની પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી અને અધ્યાત્મજ્ઞાનના પ્રાબલ્યથી જ અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગો સહન કર્યા હતા. શ્રી ગૌતમસ્વામી આત્મ વિચારણામાં લીન થયા ત્યારે રાગના બંધનથી મુક્ત થઈ કેવળજ્ઞાન પામ્યા.
આત્માના જ્ઞાન વિના સમ્યક્તની પ્રાપ્તિ પણ થઈ શકતી નથી.
For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जनवरी-२०१७
5
श्रुतसागर
કર્મગ્રંથમાં ચૌદ ગુણ-સ્થાનક આત્મામાં જ રહ્યા છે તેથી તે પણ અધ્યાત્મજ્ઞાન કહેવાય છે. મનની શુદ્ધિ તરફ પ્રયાણ કરાવનાર અધ્યાત્મજ્ઞાન જ છે.
અધ્યાત્મ શાસ્ત્રો બાહ્ય ધાર્મિક ક્રિયાનો નિષેધ કરતાં નથી, પરંતુ અધ્યાત્મ જ્ઞાનવિહોણી માત્ર બાહ્ય ક્રિયાઓ કરનારાઓને ઉપાલંભ આપે છે અને સાથોસાથ જ્ઞાનની આવશ્યકતા જણાવે છે. આને પરિણામે અધ્યાત્મજ્ઞાનીઓની ધાર્મિક ક્રિયાઓ ક્રિયાજડના કરતાં ઉચ્ચ અને રસવાળી હોય છે. આથી રૂઢિના વશમાં આવીને ક્રિયાઓની ભિન્નતાથી ધાર્મિક સમાજમાંવિગ્રહઉત્પત્ન કરીશકાતોનથી. આવાઅધ્યાત્મજ્ઞાનીઓગાડરિયા પ્રવાહની પેઠે ક્રિયાઓ કરનારા અને દોષોને નહીં છોડનારા મનુષ્યોથી જુદા પડે છે.
અધ્યાત્મ જ્ઞાનથી અલ્પ પણ ધર્મની ક્રિયા કરેલી હોય તો તે ઘણું ફળ આપે છે. કારણ કે આવું જ્ઞાન બાહ્ય ક્રિયાઓ કરતી વખતે તેમાં ઉપયોગ રાખવાનું શીખવે છે.
પ્રત્યેક ધર્મ ક્રિયાઓ દ્વારા આત્મામાં ભાવરસને રેડનાર અને ખીલવનાર અધ્યાત્મ જ છે. અન્ન ખાતી વખતે દાંત દાંતનું કામ કરે છે, અને અન્ન પચાવવાનું કાર્ય આંતરડાં કરે છે. આવી જ રીતે આધ્યાત્મિક જ્ઞાન ખરેખર આત્માના ગુણોની શુદ્ધિનું કાર્ય કરે છે અને બાહ્ય ક્રિયાઓ મનને અંતરમાં રમવાને માટે નિમિત્ત કારણરૂપે પરિણમે છે. આત્માના પરિણામની શુદ્ધિ કરવી એ જ અધ્યાત્મ જ્ઞાનનું કાર્ય છે.
- દુર્લભધર્મ ઈ.સન ૧૯૮૧ વર્ષ-૧ અંક-૩માંથી સાભાર
गिरिए गिरिथी जाय जाय समुंदा डूबीए ।
मरिये मोहरो खाय पण मूरख मित्त न कीजिये ॥
पर्वत पर से गिर जाएँ, वह अच्छा, समुद्र में डूब जाएँ वह भी अच्छा
है, जहर खाकर मर जाएँ, वह भी अच्छा है, परन्तु मूर्ख मित्र न करें.
For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Beyond Doubt
(Countine...)
Acharya Padmasagarsuri The difference between a corpse and the body of a living being is that, in a corpse, the body is intact but is devoid of consciousness. Logically this also goes to prove the
difference between the body and the soul. If the root words like Atman and body exist, naturally the substances bearing these names ought to exist. Since the unaligned names are different, the substances bearing these titles are also of seperate existence. When the person is alive the body is active and is not eaten up by worms and ants, but when it becomes a corpse, it begins to get rotten and it finally decays. It is Atman which is the cause for all bodily activity and only due to it, the body does not decay when alive. As ghee is inherent in milk so also the soul abides in the body. By inference one is to acknowledge the presence of consciousness in this material body.
As soon as Vayubhuti's doubt was cleared Vayubhuti surrendered to the Lord along with his 500 disciples and got initiated as the Lord's major disciple. He was also imparted the Tripadi based on which he created the "Dvadashangi".
When Vyaktabhuti, the fourth of the eleven great scholars heard the news of the three great scholars, Indrabhuti, Agnibhuti and Vayubhuti become the Lord's disciples after getting their respective doubts cleared, he too, with eagemess and enthusiasm started on his journey to the Samavasarana. The Lord revealed Vyaktabhuti's doubt and the vedic base of it.
"Faulo à Achci spolu gefafarisrat faster:II" The Lord said, "Oh Vyaktabhuti, the above statement is the cause of your doubt about the existence of the five Mahabhutas. You have interpreted the meaning of the verse to be as follows, 'Undoubtedly the world is like a dream which is unreal and nonexistent. Hence one should instantly observe it in order to know the supreme soul and achieve the goal of "Parabrahma". As a dream is unreal, so also the
For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
जनवरी-२०१७ world constituted of the five elements is also unreal. Though the elements like the dream are visible, they do not exist in the real sense of existence. At the same time in another context, the vedas have propounded the existence of the five
"Treat daat 31147 daatil" The earth is divine and the water is divine-If such contradictory statements prevail, how can one know the truth? How is one to know if the five elements exist or not? Vyaktabhuti isn't this the doubt that you have not been able to clear since many years?"
Vyaktabhuti too like the other three brothers on hearing so, was overwhelmed with joy and delight. He said, "True my Lord, what you say is true. This is the doubt which has been harassing me since years. I beg you to kindly resolve my doubt and oblige me".
It was then that the Lord replied, "Oh Vyaktabhuti!
"Fluh à Hoch... I", this vedic statement does not deny the existence of the Mahabhutas, but signifies the transitoriness of all world pleasures viz. women, body gold and other sense pleasures. All worldly pleasures and relations are unsteady and perishable. This kind of knowledge enables one to practise detachment amidst all ups and downs of life. Hence this kind of observance is said to lead one to the "Parabrahma", the supreme soul and become Divine and supreme, destroying all
karmas. Moreover a dream too exists and is not false. Hence it is not true to say that nothing is existent in this world. If you say that everything is non-existent in this world then the vedas also do not exist and the vedic statement which is at the base of your doubt also ceases to be true, along with your doubt becoming baseless. Hence this vedic statement does not signify the non-existence of the world and elements but imparts the knowledge of the transitory existence of the worldly pleasures. To believe the world constituted of the five elements to be untrue like a dream, is sheer ignorance and a false statment.
(Countinue...)
For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નારદીપુર ચૈત્યપરિપાટી
ગણિ સુયશચંદ્રવિજય આગળ આપણે જોઈ ગયા છીએ કે ચૈત્યપરિપાટી સાહિત્ય એ ખાસ કરી ઐતિહાસિક તથ્યોને રજુ કરતી ગુર્જરભાષા પ્રધાન પધરચના છે. તે-તે ગામના જિનાલયોની, ત્યાંના મૂળનાયકની, અન્ય દેવી-દેવતાદિ મૂર્તિના પરિમાણની, જિનાલયના પ્રતિષ્ઠાપક ગુરુભગવંતની કે જિનાલય નિર્માણ કરાવનાર શ્રેષ્ટિ વિગેરેના પરિવારજનોની નોંધ આ કાવ્યપ્રકારમાં વિશેષ રજુ કરાય છે. પ્રસ્તુત કૃતિ આવી જ એક ચૈત્યપરિપાટી સંજ્ઞક રચના છે પણ અહીં કાવ્યમાં કવિએ ઐતિહાસિક પદાર્થોની ગુંથણી ન કરતાં કેટલાંક તાત્ત્વિક પદાર્થોની જ ગોઠવણ કરી છે. તેથી વિષયની દ્રષ્ટિએ કૃતિ મહત્વપૂર્ણ હોઈ, અહીં તેનું પ્રકાશન કરાયું છે. ખાસ કરીને સંપાદન માટે કૃતિની zerox આપવા બદલ શ્રીમહાવીર વિધાલય મુંબઈના ટ્રસ્ટીઓનો ખૂબ-ખૂબ આભાર.
નડૂલાઈનું મૂળ નામ હતું નારદપૂરી.* પણ આજે તો તે નારલાઈ, નાડલાઈના નામે પ્રસિદ્ધ છે. સંવત્ ૧૬૬૫માં જ્યારે મેરૂવિજયજી મહારાજ અહીં યાત્રા કરવા પધાર્યા, ત્યારે અહીં પ્રાચીન કુલ ૯ જિનમંદિરો હતાં. તેમાંના કેટલાકનો સમયાંતરે જીણોદ્ધાર થયો, તો કેટલાક નવા બન્યાં એમ જુના-નવા થઈ વર્તમાનમાં ૧૧ જિનાલયો આ ગામને શોભાવી રહ્યાં છે. હવે સૌ પ્રથમ આપણે કાવ્યનો ટૂંકો પરિચય મેળવીશું. ચૈત્યપરિપાટી પરિચય
માં સરસ્વતીને તથા ગુરુભગવંતને વંદના કરવા પૂર્વક કવિએ પ્રથમ ઢાળમાં સૌ પ્રથમ શ્રી આદિનાથ પ્રભુના પ્રાસાદની વર્ણના પ્રારંભી છે. જો કે ઐતિહાસિક વિગતોનું આલેખન સાવ નહિંવત્ જેવું છે. બલકે વિશેષે કરી આદિનાથ પ્રભુના ચરિત્રની વાતો જ કાવ્યમાં વર્ણવાઈ છે. બીજી ઢાળમાં કવિ બીજા શ્રીઅજિતનાથ પ્રભુના ચૈત્યની વર્ણના કરતાં પૂજા પદ્ધતિનું તથા પૂજા દ્રવ્યોનું તેમાંય ખાસ પુષ્પોની વિવિધ જાતિનું સુંદર વર્ણન રજુ કરે *ટિપ્પણ પ્રસ્તુત કૂતિમાં નડુલાઈ (નારલાઈ) માટે નારદપુરી શબ્દ પ્રયોજાયો છે. બીજા કેટલાક સ્થળે નાહુલ (નાડોલ) માટે નારદપુરી એવો ઉલ્લેખ મળે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
जनवरी-२०१७ છે. આ ઢાળમાં પણ જિનાલયના મૂળનાયકના નિર્દેશ સિવાય કોઈ પણ ઐતિહાસિક સામગ્રી નથી.
ત્રીજી ઢાળમાં શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના ચૈત્યની વર્ણના છે. અહીં “યાદવ” શબ્દપ્રયોગ શ્રીનેમિનાથ પ્રભુને ઉદ્દેશીને વપરાયો છે. તે જ રીતે ગિરિવર સંગ’ શબ્દ દ્વારા કવિએ આ જિનાલય ગિરિશિખર પર હોવાનો સ્પષ્ટ અણસાર આપ્યો છે. પ્રાણીઓના કરુણ ચિત્કારથી લગ્નમંડપથી પાછા ફરી ગયેલા નેમિકુમારને પ્રાર્થના કરતી રાજુલની હદયવ્યથાનું વર્ણન કરતાં આ ઢાળના કેટલાક પધો કવિની કવિત્વશક્તિનો પરિચય કરાવે છે. તો ચોથા શ્રી સુપાર્શ્વનાથ પ્રભુના ચૈત્યની વર્ણના પ્રસંગે મેરૂસમાન ઉન્નત જિનાલયના શિખરની, મૂળનાયકના ડાબા હાથે રહેલ વીરપ્રભુના બિંબની, રંગમંડપની ભવ્ય કોતરણીની વર્ણનાને આપણે ચોથી ઢાળની ઐતિહાસિક વિગતો કહીશું. આ જ ઢાળના બીજા અમુક પધોમાં સુપાર્શ્વનાથ પ્રભુજીના જીવનચરિત્રનું કંઈક ચિત્રણ જોવા મળે છે.
પછીની ઢાળના પ્રારંભિક પધોમાં કવિએ પાંચમાં ચૈત્યના મૂળનાયક ચક્રવર્તી શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુની વર્ણના આલેખી છે. વિશેષે તો આ ઢાળમાં કવિએ ચક્રવર્તીની ઋદ્ધિનું ખૂબ જ સરળ શબ્દોમાં બયાન કર્યું છે. અહીં પ્રયોજાયેલ વાર-વહુ શબ્દ વારાંગનાના અર્થમાં વિશેષ ધ્યાનાર્હ છે.
કાવ્યની છેલ્લી ઢાળ મહાલંતડેની છે. અહીં મહાલતડેની જેમ બીજા ચરણને અંતે સુણિ સુંદરે એવું પદ હોવું જોઇએ. આ રાગની મળતી અન્ય દેશીઓમાં બન્ને(૧ તથા ર) ચરણને અંતે કોઈને કોઈ શબ્દ જોવા મળે છે. દા.ત.
નિલુડી રાયણ તરૂ તળે સુણ સુંદરી, પીલુડા પ્રભુના પાયકે ગુણમંજરી, ઉજ્વળ ધ્યાને ધ્યાઇએ સુણ સુંદરી, એહી જ મુક્તિ ઉપાય રે ગુણમંજરીયાના
જો કે આવું જ હશે તેવું અમારૂ કહેવું નથી પણ અન્ય પ્રત મળે તો તે અંગે વિશેષ જાણકારી મળે. આ ઢાળમાં કવિએ અનુક્રમે છઠ્ઠા શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના, સાતમાં શ્રી સુપાર્શ્વનાથ પ્રભુના, આઠમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના તથા નવમાં શ્રીવાસુપૂજ્ય સ્વામી પ્રભુના ચૈત્યના મૂળનાયક પ્રભુનું ખૂબ જ સંક્ષેપમાં વર્ણન ક્યું છે. અહીં પણ ઢાળમાં ઐતિહાસિક કહી
For Private and Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
10
SHRUTSAGAR
January-2017 શકાય તેવી વિશેષ કોઈ પણ વાત નથી. કાવ્યાન્તમાં કવિએ આ સ્તવનની રચના કયારે કરી તેની અને સ્તવન ભણતાં (બોલવાથી) થતાં લાભોની સામાન્ય નોંધ કરી છે.
કાવ્યની પ્રત કૃતિ રચ્યાની સંવતમાં જ, એટલે સંવત્ ૧૬૬૫માં જ કવિના શિષ્ય લક્ષ્મીવિજય મુનિ વડે લખાયાની નોંધ છે. જે પણ કૃતિની મહત્તામાં વધારો કરે છે. પત્રના અંતમાં શાંતિનાથ પ્રભુની અને મહાવીર સ્વામી ભગવાનના ર સ્તુતિ જોટા છે. તે પણ વાચકોને અધ્યયનાર્થે અહીં ઉતાર્યા છે. કર્તા પરિચય
કવિ મેરૂવિજય વિજયસેનસૂરિજી મ.સાના શિષ્ય હતાં. પૂર્વે તેઓ લોંકાગચ્છની પરંપરામાં ઋષિ મેઘજીના નામે દીક્ષિત થયેલાં, પણ પછીથી યતિદીક્ષા છોડી સંવત્ ૧૬૨૮ પછી તેમણે વિજયહીરસૂરિજી પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. તેઓ બુદ્ધિમાનું અને વિધાવાન્ હતાં. તેથી આચાર્ય ભગવંતે તેમને પંન્યાસ પદ આપ્યું હતું.
તેઓએ યમક કાવ્ય પ્રકારમાં ર ચતુર્વિશતિજિનસ્તોત્રની રચના કરી હતી. તે સિવાય પણ કોઈ કૃતિ રચી હોય તેમ બને. કોઇ વાચકને તે અંગે ધ્યાન હોય તો તે અંગે અમારૂ ધ્યાન દોરે.
___ नारदपुर चैत्यपरिपाटी सरस वचन-रस वरसती, सरसति सामिणि देवि। समरंतां नित संतनी, वाधइं विद्या हेवि निज गुरु गरिमा गुणनिलो, प्रणमी चित्त रुहाडि। नडुलाईनगरी तणी, रचसुं चिइ(ई)-परिवाडि
રા. ઢત્નિ-IIIનોન) // नडुलाई वर नगरी, नगरीमाहिं प्रसिद्ध । वाडी-वनखंड-मंडित, पंडित लोक सुरिद्ध त्रिभुवननायकमंदिरं, मंदिर-राजि रसाल। पाप-ताप-वर-ओषधं, पोषधसाल विशाल
II
|રા
For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
11
जनवरी-२०१७
॥५॥
॥६॥
||७||
॥८॥
।।९॥
॥१०॥
श्रुतसागर
पहलिं जिनघर जाइई,पाइई परमाणंद। भीषण भवभय मेटिइं, भेटिइं प्रथम जिणंद दोष पोष विषय रचिइं, चरचिइं नाभिमल्हार । नत-पयपंकज-सुरपति, नरपति-तति हितकार भूमंडल-वर-वनिता, वनिता नयरि मझार । भूपति नाभिनरेसर, कसरि सम भुज सार तस घरि रूपइ दीपति, जीपति सुरवहु-रूप। मरुदेवी वर-राणिय, जाणिय शील-सरूप तास उअर प्रभु अवतर्या, भव तर्या सोवनवान । अनुपम सुरसुख भोगवि, योगवि देवविमान अनुक्रमि जिनपति जनमिओ, प्रणमिओ देवनिकाय । चउसठि सुरपति गायओ, ध्याइओ चित्तसुं लाय वीस पूरव लख्य बालक, पालक त्रिभुवन देव। त्रिसठि पूरव राजक, राज्य करइ सहु सेव इम पूरव लख्य योगी, भोगी नहिं भवलेश। सोइ जिन भविजन त्राता, जाता शिवपुर देश
॥ ढाल-धन्यासीनु॥ जय जय अजिअ जिणेसरू, इम गावइ गुण नारि । सोहव टोली सर्व मिली, जाणे देवकुमारि बीजे जिणघरि जाईइ, भेट्यो अजितजणंद। भाविं भगति प्रणमतां, पुहुचइ चित्त आनंद पहलुं अंग पखालीइ, पहरी दख्यण चीर। भाल तिलक काने कुंडलू, कंचन वारु सरीर निरमल जल भरी कलसलां, धूपी धूप उदार । न्हवरावइ जिन मूरती(ति), पामइ हरख अपार चंदन केसरसुं मिली, घणुंघसी घनसार । भगति भली बहु भातीसुं, विरचइ आंगी सार
॥११॥
॥१२॥
॥१३॥ जय०
॥१४॥ जय०
॥१५॥ जय०
॥१६॥ जय०
|१७|| जय०
For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
12
January-2017
॥१८॥ जय०
॥१९॥ जय०
SHRUTSAGAR
दमणो बिमणो परिमलिं, पुहवी गंध न माय । चंपक केतक(की) मालती, विकसति सुंदर जाय नवपल्लव पाडल तणो, परिमल विमल अमूल । कोमल कमल सुहामणां, वारु वेलिनां फूल नव नवि भांति विरचइ, वारु टोडर चंग। भावस्युं कंठइ ठावती, पूजइ जिनपति-अंग नव नव नाटक नाचती, वाली अंग उदार । ढावि भावि(व)भर गावती, सोहग गीति रसाल इणि परिं भावन भावती, सुंदरि(री) नमइ रंगि। नरभव-लाहो लेवती, साधइ सिद्धि अभंग
॥२०॥ जय०
॥२१॥ जय०
॥२२॥ जय०
॥ढाल॥
॥२५॥ यादव०
जिनघरि त्रि(त्री)जु सोभतुं रे, यादव गिरिवर सं(V)गि। संघ सहित साडंबरि(री) रे, ने(न)मवा नेमि सुरं[गि]
॥२३॥
यादवजी बोल दीजइजी... समुद्रविजयसुत लाडिलो रे, शिवादेविउअरमल्हार। कृपा करी हम ऊपरी रे, आवो मुझ घर-बार
॥२४॥ यादव० राजि(जी)मति इम वीनवइ रे, सुणजो यादवनारि । यादवकुलनो राजिओ रे, किम जाइ गिरनारि पावस-रितु धन आइउरे, जिरमिर वरसइ मेह। झबक झबूकई वीजूली रे, तु किम छुडइ नेह
॥२६।। यादव० बपिओ पिउ पिउ करइ रे, मोर करइ किंगार। खलखल धार नइं वहइ रे, भर्या सरवर सार
॥२७|| यादव० परदेशी पिउ आईया रे, पहचइ प्रमदा-आस। इणि अवसरि तजि(जी) रायमई रे, किम करइ योगाभ्यास ॥२८॥ यादव० दैव(देव)दैव ओलंभडा रे, भूतल पडती बाल। चेत वलइ तव रोवती रे, करनइं पिउ संभाल
॥२९॥ यादव०
For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जनवरी-२०१७
॥३०॥ यादव०
॥३१॥ यादव०
॥३२॥ यादव०
॥३३॥ यादव०
॥३४॥
॥३५॥
श्रुतसागर
इम विलवंती रायमइं रे, विरह-विरूपित-अंग। नेमि नेमि जपंतडी रे, पुहुती रैवत संग नेमि जिणेसर रायमइं रे, लीधो संयमभार । तप तपि केवलसिरि वरी रे, पुहुता मुगति मझार सोई जिणेसर भेटवा रे, अलजो तिहिं सुरंग। जिम भेटिइं रवि पदमिनी रे, वाधइ प्रेम प्रसंग जनमि जनमि हम ताहरी रे, होयो किंकर दास । समुद्रविजयसुत नेमिजी रे, पूरो वंछित आस
॥ ढाल॥ प्रणमुं हिवय सुपास, पूरइ जगजन-आस। वासव संथूण्यो ए, ग(गु)णिअणमां गुण्यो ए सत्तम जिन ए धाम, जीपइ सुरपति धाम। उन्नत सेहरु ए, जीतइ मंदरू ए डावइ पासइ वीर, मंदरगिरि परि धीर। मोहन मूरती ए, सोभन सूरती ए रंगमंडप चित्रसाल, कोरणि(णी) पूतलि-माल । जाणे योवती ए, सुरपति-योवती ए खेला खेलइ सार, नव नव वेष उदार। सुरवर झगमग्या ए, जीवा टगमग्या ए नाटक करय रसाल, ललि ललि नामइं भाल। श्रीभगवंतनइ ए, सुख करई संनत(तन)इ ए दिन दिन पूजा रंग, उच्छव थाय अभंग। सब जन हरखिया ए, नयने निरखिया ए सपइठ खि(क्षि)तिपति तात, पुहवी राणी मात । स्वस्तिक लंछनु ए, सोवनवन तनु ए मूरति मोहनवेलि, वाधई मंगल-रेलि। सहजइ सुंदरू ए, मानव मनहरू ए
॥३६॥
॥३७||
॥३८॥
॥३९॥
॥४०॥
॥४१॥
॥४२॥
For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
SHRUTSAGAR
www.kobatirth.org
14
गायो एम सुपास, मंगलकमलावास । देयो शिवपुरू ए, मानव-हितकरू ए
॥ ढाल ॥
शांति जिणेसर तुं जयो, भेटवा हुं अति अलजयो, जगजयो सेवक नित हित कीजीइ ए
पंचमि जिनघरि जाईइं, संघ सहित सुख पाईंइं, ध्याईइं शांति जिणेसर सुंदरू ए विश्वसेनकुलकलसलो, अचिराउरसरहंसलो, निरमलो जगि जस जेहनु गाजतु ए
चउरासी लख गयवरू, तेतला जाणे हयवरू, रहवरू तेतली संख्या जाणीइ ए
नरवर सहस वीस सार ए, उपरि सहस वलि बार ए, सारइं ए अह निसि सेवा जेहनी ए
चउसठि सहस अंतउरी, बिमणी वार- वधू वरी,
सब सिरी लीलां जेणिं भोगवी ए
षट खंड पृथिवी साधी ए, चक्रवर्त्ति पदवी लाधी ए, बांधी ए दुरगति सेवकजन तणी ए
राजऋद्धि सवि परिहरी, संयम मारग थिर करी, तइं वरी समता-राणी आदरि (री)) ए
करम खय(थी) केव(ल)सिरी, पांमी पुहुतो शिवपुरी, सोइ सिरी देयो सेवक वांछीइं ए
इम गायो गुण-सागरू, सेवा सारइ नागरू । जिउणवरू सयल संघ सुहंकरू ए
॥ ढाल -महालंतडे नी ॥
छट्ठि जिनभवने वलि ए महालंतडे, भेटीया नेमि जिणंद । मुख दीठइ सुख उपजइ ए महालंतडे, जिम सागर वर चंद
For Private and Personal Use Only
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
January-2017
॥४३॥
॥४४॥
॥४५॥
॥४६॥
॥४७॥
118211
॥४९॥
॥५०॥
॥५१॥
॥५२॥
॥५३॥
114811
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
श्रुतसागर
www.kobatirth.org
15
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीसुपास जिन सातमा ए महालंतडे, सातमा भवन मझार । भावसुं वंदता ऊपजइ ए महालंतडे, परघल प्रेम अपार
आठमा जिनघरि जायतां ए महालंतडे, पामई चित्त उल्लास प्रगट प्रभावइ दीपतु ए महालंतडे, पेखीअ श्रीजिन पास रोग सोग सवि उपशमइ ए महालंतडे, जयतां जेहनुं नाम । भावठि भीषण भय टलइ ए महालंतडे, आवई सुख अभि
जनवरी-२०१७
For Private and Personal Use Only
॥५५॥
॥५६॥
॥५७॥
देव ।
पास जिणेसर पूरतु ए महालंतडे, अरथ गरथ भंडार । ऋद्धि सिद्धि सवि वाधती ए महालंतडे, पू(पु)त्र कलत परिवार नवमिं जिनघरि पेखीआ ए महालंतडे, बइठा वासुपूज्य सहजइ हेजइ प्रणमतां ए महालंतडे, पुहुचइ वंछित हेव नव जिनभवन विराजता ए महालंतडे, जीपइं देवविमान । पूरव पुण्यथी प्रकटीआं ए महालंतडे, जाणीइं नवह निधान अवर घर जिनघर तणी ए महालंतडे, संख्या न लाधुं पार । एक एकथी अति भला ए महालंतडे, दीठइ हरिख अपार आणंद उच्छव नव नवइ ए महालंतडे, कीधी चिइ-परिवाडि । कुशलिं खेमिं आवीआ ए महालंतडे, सयल संघ परिवारि शररसरसशशी (१६६५) जाणीइ ए महालंतडे, ए संवत्सरि(री) रंगि(गी) । ऋषभादिक जिनवर तणु ए महालंतडे, तवन रच्युं मई रंगि(गी) भणइं गणइं वलि सांभलइ ए महालंतडे, जे ए तवन उदार । तस मंदिरअ फलइ ए महालंतडे, सिवसुख -सुरतरु सा[र] इम थुंण्या शिवपुर सयल सुहकर उसह-पमुहजिणेसरा । सब जंतुत्राता जगविख्याता नयर नारदपुरि (री) वरा ॥ तपगच्छराजा बहु द(दि)वाजा विजयसेनसूरीसरा । तस चरणपंकजरसिकमधुकर मेरुविजय सुहंक
॥६२॥
॥६३॥
॥५८॥
॥५९॥
॥६०॥
॥६१॥
॥६४॥
॥६५॥
।। इति श्री नारदपुरी चैत्यपरिपाटी स्तोत्रम् समाप्तः।। संवत् १६६५ वर्षे फागुण सुदि १ दिने पंडित श्रीमेरूविजयगणिशिष्य मुनि लक्ष्मीविजये लिखितं ।। शुभं भवतु ॥
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
16
॥१॥
॥२॥
॥३॥
॥४॥
SHRUTSAGAR
January-2017
॥स्तुति॥ शांति जिनेसर समरो पाय, जस नामइ सब संकट जाय। वठंडली नगरी सोहाकरू, वंछिअ-पूरण वर सुरतरू कामितदायक-चिंतामणी, जगती जनमां सोभा घणी। जिनवर-संतति आपो सुख, जेणिं टालुं जग(न)म(मा)- दुख भवसागरजल-तारण-तरी, भीसण-भवभय-बंधण-हरी । जिनवर-वाणी गुणमणिखाणि, साकर सेलडी पाइ वखाणि कमलमुखी चालइ गजगति, श्रुतदेवी प्रणमुं भगवति । जेणिं संघनइ कीधी सिद्धि, मेरुविजयनइ आयो बुद्धि
॥ इति शांतिजिनस्तुति ॥ त्रिशलामाता-उरसरहंस, सिद्धारथनृप वाधो वंस। वर्धमान जिन प्रणमुं हेवि, सुरपति नरपति सारइ सेव गुणमणि-मंजुलरत्नाकरी, रोग सोग भय आपदहरी। भविअण सिद्धि करो जिनवरा, मंगलकमला-कमलाकरा ॥२॥ तीर्थंकरमुखपंकजभवा, वाणी वारु साकर-लवा। जगजननइं मति-सुख आपति(ती), हरखइं हईई राखइ यती जिनवरपदपंकजमधुकरी, श्रावक भगति करइ अति खरी। अंबादेवी गुणहनिधान, भविअण जननइ सुख करउ प्रधान
॥ इति वीरजिनस्तुति ॥
OVER
॥१॥
॥३॥
॥४॥
ये रात्रौ सर्वदाहारं वजयंति सुमेधसः।
तेषां पक्षोपवासस्य फलं मासेन जायते ॥१०॥ जो रात्रि का आहार का बुद्धिपूर्वक सदा त्याग करता है, उसे एक मास में ही एक पक्ष के उपवास का फल प्राप्त होता है.
For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
हितशिक्षा द्वात्रिंशिका
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
संपा. आर्य मेहुलप्रभसागर
कर्ता परिचय
समर्थ विद्वान पूज्य महोपाध्याय श्री क्षमाकल्याणजी म.सा. ने वाचक अमृतधर्मजी म. से वि.सं. १८९२ दीक्षा ग्रहण की। उनके गुरु वाचकश्री अमृतधर्मजी म. थे। खुशालचंद से मुनि क्षमाकल्याण बने ।
संवत् १८५५ में गच्छनायक आचार्य श्री जिनचंद्रसूरिजी महाराज ने वाचक पद प्रदान किया था । गच्छनायक आचार्य श्री जिनहर्षसूरिजी महाराज ने संवत् १८५८ में उपाध्याय पद से अलंकृत किया ।
महोपाध्यायजी ने जीवन काल में निम्नोक्त स्थानों पर प्रतिष्ठा करवाई । अजीमगंज, महिमापुर, महाजन टोली, देवीकोट, देशणोक, अजमेर, बीकानेर, जोधपुर, मंडोवर आदि । साथ ही संवत् १८४८ में पटना में सुदर्शन श्रेष्ठि के देहरे के समीप गणिका रूपकोशा के आवास स्थान पर जमींदार से खरीद की हुई जगह में स्थूलभद्रजी की देहरी भी उनके उपदेश से बनी थी। उन्होंने ही उसकी प्रतिष्ठा की थी। जिसका उल्लेख उनके द्वारा रचित स्थूलभद्र गीत में उपलब्ध है। महोपाध्याय श्री क्षमाकल्याणजी महाराज के छः शिष्यों के नाम प्राप्त होते हैं जो इस प्रकार है- १. मुनि कल्याणविजय, २. मुनि विवेकविजय, ३. मुनि विद्यानन्दन, ४. मुनि धर्मानंद, ५. मुनि गुणानंद और ६. मुनि ज्ञानानंद ।
श्री क्षमाकल्याणजी महाराज जीवन के उत्तरकाल में वि.सं. १८७३ के भाद्रपद कृष्ण पंचमी को जैसलमेर स्थित ज्ञानानंदादि मुनियों को पत्र दिया था उसमें लिखते हैं- ‘व्याख्यान उत्तराध्ययन १४वां अध्ययन बांचे है, समरादित्य चरित्र पाना ८५ भया, चौथे भव के १ पानो बाकी है' इत्यादि। इससे अंतिम समय में भी उनकी जिनशासन एवं श्रुतज्ञान की सेवा स्पष्ट परिलक्षित होती है।
७२ वर्ष की उम्र में उनका स्वर्गवास बीकानेर में वि.सं. १८७३ पौष वदि १४ को हुआ था। आगामी ता. २८ दिसम्बर २०१६ को उनके स्वर्गवास के दो वर्ष पूरे हुए हैं।
For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
SHRUTSAGAR
कृति परिचय
www.kobatirth.org
18
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
January-2017
भारतीय-साहित्य में शिक्षाप्रद रचनाएँ प्रचुर परिमाण में उपलब्ध होती हैं। इन रचनाओं में दीर्घ अनुभव, जीवन की साधना और विश्वमैत्री-मूलक भावनाएँ उद्दीपित होती हैं। यों भी श्रमण परम्परा आध्यात्मिक जीवन की उन्नति में विश्वास करती आयी है और आज के इस अर्थमूलक युग में भी कर रही है। सीमित शब्दावली में प्रकट किये गये गंभीर भावों को भले ही समझने या आत्मसात् करने में समय लगे पर उनका प्रभाव सापेक्षतः अधिक व्यापक और स्थायी होता देखा गया है।
महोपाध्यायजी महाराज की कवित्व शक्ति का परिचय अनेक विधाओं में मिलता है। चैत्यवंदन, स्तुति, सज्झाय, स्तवन, पद, अष्टक, चोढालिया आदि कृतियों में सुंदर भाव गुंफन सरस प्रवाह अस्खलित रूप से बहा है। इसी क्रम में हितशिक्षा द्वात्रिंशिका लघ्वाकार वाली रचना होते हुए भी भावों की अपेक्षा से अमूल्य कृति है। इस कृति में मोह अहंकार, तृष्णा, काम आदि का त्याग करने का विधान करते हुए जिनवचन पर श्रद्धा कर समकित प्राप्त करने पर ज्ञानानंद प्राप्ति का फल बताया है।
प्रथम श्लोक में केवल लघु अक्षरों का उपयोग करते हुये ऋषभदेव प्रभु की स्तुति की गई है। जिसमें वर्ण लालित्य सहज प्रकट हुआ है।
For Private and Personal Use Only
कहा भी है- जो हितकर बात है, वह अवसर देखकर कहनी ही चाहिए, जिससे सुयोग्य आत्मा को लाभ हो। इससे योग्य आत्मा में आत्म- हित की भावना जागृत हो सकती है। अर्थ- काम की वासना बढाने वाले, अर्थ- काम को उपादेय मानने वाले, अर्थ-काम से कल्याण है, ऐसा उपदेश देने वाले न देव हैं, न गुरु हैं और न ही वो धर्म है। मोक्ष हेतु धर्म का आचरण आवश्यक है। अत: अन्य कामनाओं का त्याग कर एक मात्र मोक्ष -साधक धर्म के आचरण में ही तत्पर बनो। जो आत्माएँ मोक्ष-साधक धर्म के आचरण में उद्यमशील बनेंगी, वे आत्माएँ क्रमश: दु:खरहित सम्पूर्ण शाश्वत मोक्ष सुख को प्राप्त करेंगी। प्रति परिचय
खरतरगच्छ साहित्य कोश क्रमांक - १८६८ में अंकित प्रस्तुत हितशिक्षा
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
19
श्रुतसागर
जनवरी-२०१७ द्वात्रिंशिका की हस्तलिखित प्रति की उपलब्धता पूज्य गच्छाधिपति गुरुदेव श्री जिनमणिप्रभसूरिजी महाराज की आज्ञा से श्री जिनहरिसागरसूरि ज्ञानभंडार, पालीताना से प्राप्त हुई है। यह कृति उपरोक्त भंडार में प्रति संख्या ९६२ पर अवस्थित है।
सुंदर एवं सुदीर्घ अक्षरों में यह कृति पांच पन्नों की है। उत्तम स्थिति में संरक्षित प्रति के हर पन्ने में सात पंक्तियाँ और हर पंक्ति में इक्कीस अक्षर लिखे गये हैं। लेखन में पाठक की सुविधा हेतु रक्त वर्णीय मसि का उपयोग भी किया गया है। साथ ही उदात्त स्वरचिह्न की तरह निशानी लगाकर शब्दों का ग्रहण भी सुनियोजित किया गया है। प्रति की लेखन पुष्पिका अलिखित है फिर भी लेखन समय उन्नीसवीं शताब्दी का माना जा सकता है।
हितशिक्षा द्वात्रिंशिका श्री ऋषभदेवजी स्तुतिः
सवैया ३२ सर्व लघु वर्णैः युक्त सकल विमल गुण कलित ललित तन मदन महिम वन दहन दहन सम। अमित सुमति पति दलित दुरित मति, निशित विरति रति रमन दमन दम। सघन विघन घन हरण मधुर धुनि धरण धरणि तल, अमल असम शम। जयतु जगतिपति ऋषभ ऋषभगति कनक वरण दुति परम परम गम ॥१॥
॥ इति मंगलाचरणम् ॥
दोहा आतम गुण ज्ञाता सुगुण, निर्गुण नांही प्रवीण। जो ज्ञाता सो जगत में, कबहु होत न दीन सबसै अनुभव है अधिक, अनुभव सौ नही मीत । आतम अनुभव मगनता, दूर हरै सब चींत जाके गुण अनुभव प्रगट, घट में होत अशेष । ताकै सब दरें टरै, मोह जनित संक्लेश
॥२॥
॥३॥
॥४॥
For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
20
January-2017
॥५॥
॥६॥
॥७॥
॥८॥
॥९॥
सरधा अनुभव संमिलत, सुध व्यवहार विधान। अविकल ए तिहुंकाल में, शिवपद साधन जान या विण जग भूलौ फिरे, चौगति चाचरवीच । कलुषित काल अनादि को, राग द्वेष भ्रम कीच तीन लोक में संचरै, मोहराज परिवार । अहंकार ममकार फुनि, दोय सुभट दुर्वार इनके वश सब जग भया, नितु परभाव रमंत । सुपनै ही जाणें नहीं, निज घर को विरतंत समकित व्रत धारक सुगुण, कितेक उत्तम जीव । धर्म पक्ष के संचरै, आतम भाव सदीव
॥ उक्त: संक्षेपत: तत्त्वोपदेशः॥
अथ हितशिक्षा कथनम् चेतन चतुर विचार चित, मत धार मन अहंकार । है बहुतेरे जगत में, पुण्यवंत गुणधार अल्प बुद्धि बल विभव सुख, धारक तें इण वार। आगुं सब वाते अधिक, भए बहुत नर नार प्रबल अहं कृतियोग से, राज रिद्धि सब खोय । दुर्योधन रावण प्रमुख, गए नरकपुर जोय या शरीर पर वस्तु परि, अहं बुद्धि मत लाव। ते अमूर्त चिद्रूप है, यौ मूर्ती जड़ भाव तृष्णा वश धन मेलवे, न करत निज गुण चिंत। नयन जुगल मुद्रित भयां, को नही अपना मीत
चेत चेतन चित अंतरे, चेतन मत हुय बाल। ममता जाल म पाड मन, कर निज गुण संभाल मेरी मेरी क्या करे, तेरा को नहि आन । तन धन जोवन बंधु जन, सबही तें पर जान
॥१०॥
॥११॥
॥१२॥
॥१३॥
॥१४॥
॥१५॥
॥१६॥
For Private and Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
21
जनवरी-२०१७
॥१७॥
॥१८॥
॥१९॥
॥२०॥
॥२१॥
॥२२॥
श्रुतसागर
पंचेंद्रिय के विषय मझ, लपट रह्यां बहु काल । ए सब फल किंपाक सम, तै दुख हेतु निहाल कुचगिरि जोगे अति विषम, तरूणी तनु कंतार । मत संचर मन पांथ तहिं, काम चोर दुर्वार इंद्र चंद्र नागेन्द्र सब, इन लुटै इह चोर । इहां किनहि बलवंत का, चले न कछु भी जोर रमणी तनु रमणीकता, देख देख मत भूल।
अतिहि अशुचि भंडार यह, फुन सब दुख को मूल तरूणी चिंतन मात्र से, हरै देह को सार। नारी मारी सम कही, ताकौ संग निवार महा मोह निद्रा मगन, तैं सोया बहु काल । जाग जाग अब खोल दृग, छोड़ सकल जंजाल निज विवेक मंत्री विमल, ताकौ कर संयोग । भज निजभावै रमणता, परिहर पुद्गल भोग नाहं नो मम कोपि इह, याहि बुद्धि सुविशुद्ध । मोह निकंदन कारणे, धर जिउमें अविरुद्ध शुद्ध देव गुरु धर्म की, कर निर्मल पहिचान । कुगुरु कुदेव कुधर्म कुं, तज दुखदायक जान चेतन! श्री जिनवचन को, कर निर्मल श्रद्धान।
और सकल मतिवाद कुं, मिथ्या रूप हि जान मिथ्या मति के जोर से, पायौं दु:ख अनंत । अब समकित के संग से, पाऊं परम सुख संत अनुभव जाको मीत है, सब संवर को हेत । सो समकित आरोपते, उत्तम आतम खेत सुर नर सुख जाकै सुमन, शिव सुख फल पहिचान । अव्याबाध अनंत थिति, हेतु सेव सुविहान
॥२३॥
॥२४॥
॥२५॥
॥२६॥
॥२७॥
॥२८॥
॥२९॥
For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
॥३०॥
SHRUTSAGAR
January-2017 आश्रव सकल निरोध के, सज संवर दृढ नाउ। आतम वीर्य उलासतें, पार भवोदधि पाउ वाचक अमृत धर्म गणि, सीस क्षमा कल्याण । पाठक बत्तीसी कहै, हित शिक्षा अभिधान
॥३१॥ निज परहित हेतें रची, बत्तीसी सखकंद। जाकै चिंतन से अधिक, प्रगटै ज्ञानानंद
॥३२॥ सवैया पूरण ब्रह्म स्वरूप अनुपम, लोकत्रयी विच पाप निकंदन। सुंदर रूप सुमंदिर मोहन, सोवन वान शरीर अनिंदन । श्री जिनराज सदा सुख साज, सुभूपति रूप सिद्धारथ नंदन । शुद्ध निरंजन देव पिछान, करत क्षमादि कल्याण सुचंदन
॥३३॥ ॥ इति द्वात्रिंशिकाया अंतमंगलम् ॥
*
उदयति यदि भानुः पश्चिमायां दिशायां, विकसति यदि पद्मः पर्वताग्रे शिलायां । प्रचलति यदि मेरुः शीततां याति वह्निः, तदपि न चलंतीयं भाविनी कर्मरेखा ॥
(कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर प्रत नं-४२४५९) यदि सूर्य पश्चिम दिशा में उदित हों, यदि पर्वत की शिलाओं पर कमल विकसित होते हों, यदि मेरुपर्वत के शीतल पवन अग्नि प्रज्वलित करते हों, तब भी कर्म की रेखा अर्थात् भावी मिट नहीं सकती है.
षट्पद पद्ममध्यस्थः यथा सारं समुद्धरेत्। तथा सर्वेषु शास्त्रेषु सारं गृह्णाति बुद्धिमान् ॥
(कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर प्रत नं-४०३८९) भ्रमर जिस प्रकार कमल के मध्य में स्थित सार (पराग) को ग्रहण कर लेता है, उसी प्रकार बुद्धिमान पुरुष सभी शास्त्रों में से सारतत्त्व को ग्रहण कर लेते हैं.
For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
मन्दसोर में जैनधर्म
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
डॉ. राजश्री रावल
दशपुर मन्दसोर :
8
प्राचीनकाल में, मन्सोर' को, दशपुर कहते थे । दशपुर एक देश का नाम था, उसकी राजधानी' भी दशपुर कहलाती थी । 'मन्दसोर' शब्द, मढ़ दशउर का तद्भव रूप, प्रतीत होता है, जिसका अपभ्रंश, मढ़दसउर होगा । 'दसउर का, पाणिनीय व्याकरण द्वारा संस्कृत रूप, 'दसोर' होगा । 'मढ़' शब्द का मुखसुख के लिए गढ़ा हुआ रूप, 'मण' और फिर 'मन' होगा । 'मनदसोर ही 'मन्दसोर' या 'मंदसोर' बना होगा।
10
11
1 मध्यप्रदेश के पश्चिम में इसी नाम के एक जिले का मुख्यालय है...
2. इस नाम की सार्थकता सिद्ध करने वाली एक मनोरंजक घटना का उल्लेख आवश्यक सूत्र की चूर्णि, निर्युक्ति और वृत्ति आदि में इस प्रकार मिलता है।
महाराज उदयन (छठी शती ई.पू.) चण्डप्रद्योत को बन्दी बनाकर अपनी राजधानी की ओर ले जा रहा था। वर्षाकाल प्रारम्भ हो जाने से वह अपने अधीनस्थ राजाओं के साथ मार्ग में ही ठहर गया। उन राजाओं ने सुरक्षा के लिये दस-दस किले बना लिए। चार माह के लिए वहाँ के ग्रामवासियों को यातायात और आवास की सुविधा भी प्राप्त करवाई । वर्षाकाल के पश्चात् उदयन और वे राजा तो वहाँ से चले गये पर कुछ लोग वहीं रहने लगे और वहां एक नगर ही बस गया जिसे दस पुरों (किलों) के कारण 'दशपुर' कहा जाने लगा ।
3 कुमारगुप्त के दशपुर अभिलेख (श्लोक ३०) में इसे पश्चिम भारत का सर्वश्रेष्ठ नगर माना जाता था। 4 'क्लीबं दशपुरं देशे पुरगोनर्दयोरपि' विश्वलोचनकोश (बम्बई, १६१२ ) स रान्तवर्ग, श्लोक २७३,
पृ.३२२
5 प्राचीन जनपदों की परम्परागत सूचियों मे दशपुर का नाम नहीं मिलता, उसे अवन्ति या मालवा में अन्तर्गर्भित किया गया है।
6 काशी देश की राजधानी वाराणसी भी कालान्तर में 'काशी' ही कही जाने लगी थी I
7 बहुत् संहिता (२४,२०) और कुमार गुप्त तथा बन्धुवर्मन के पाषणस्तम्भ लेख में इसे एक नगर के रूप में ही उल्लिखित किया गया है।
8 मढ़ नाम का एक स्थान मन्दसोर के पास आज भी विद्यमान है।
9 ‘दस+उर’ अदेङ् गुणः (अष्टाध्यायी, १/२/२) सूत्र म से गुणसंज्ञा और 'आद् गुणः (अष्टाध्यायी ६/१/६७) सूत्र से गुण स्वर सन्धि होने पर 'दसोर होगा ।'
10 मन्दसोर के लिये दसोर शब्द भी प्रयुक्त होता है । देखिए, ग्वालियर स्टेट गेजेटियर प्रथम भाग पृ.२६५ और आगे इस क्षेत्र में कुछ समय पूर्व तक पाये जाने वाले दसोरा ब्राह्मण भी यही सिद्ध करते हैं ।
For Private and Personal Use Only
11 कुछ विद्वान इसे ‘मन्दसोर' मान कर कहते है कि यहाँ सौर (सूरस्य इदं सौरम्) अर्थात् सूर्य का तेज मन्द होता है (मन्द सोरं यस्मिन् तत् मन्दसोरं नाम नगरम् ) अतः यह मन्दसौर कहा जाता है।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
January-2017 संक्षिप्त इतिहास :
रामायण कालीन चन्द्रवंशी राजा रन्तिदेव की राजधानी दशपुर में थी। छठी शती ई. पू. के अवन्ति नरेश चण्डप्रद्योत का अधिकार भी दशपुर पर रहा है। मौर्य सम्राट अशोक जब अवन्ति महाजनपद का क्षत्रप था तब उसके पश्चिम प्रान्तीय शासन में दशपुर भी सम्मिलित रहा होना चाहिए। उसके पश्चात् यहाँ शुङ्ग और शक राजाओं का अधिकार रहा । प्रारम्भिक सात वाहनों ने नासिक, शूपरिक, भृगुकच्छ और प्रभास के साथ दशपुर को नष्ट-भ्रष्ट किया था। क्षहरात क्षत्रप, नहपान के शासनकाल में उसके दामाद उषवदास (ऋषभदत्त) ने गन साधारण के उपयोग की बहुत सी चीजें दशपुर लाकर अशोक की कीर्ति से प्रतिस्पर्धा की थी। चन्द्रगुप्त द्वितीय ने अपनी दिग्विजय यात्रा में वर्मन् राजवंश को अपने आधीन करते उन्हें दशपुर का राज्यपाल नियुक्त किया था। विश्ववर्मन इन राज्यपालों में से एक था जो कुमार गुप्त प्रथम के शासनकाल में भी विद्यमान था। इसके पश्चात यहां वर्धन, मोरेवरी, मैत्रक और कलचुरी अदि शासकों ने शासन किया। जैनधर्म :
दशपुर में जैनधर्म का प्रचार प्राचीन काल से ही रहा है। उसकी गणना जैन तीर्थों में की गयी है और आज भी उसकी वन्दना की जाती है। छठी शती ईं.पू. 1 मेघदूत (पूर्वमेघ) श्लोक ४५ पर मल्लिनाथ की टीका। 2 आवश्यकसूत्र की वृत्ति आदि।। 3 ला, विमलचरण : हिस्टोरिकल जाग्रफी ऑफ एंश्येंट इण्डिया, पृ.२८१ 4 ला, विमलचरण : हिस्टोरिकल जाग्रफी ऑफ एंश्येंट इण्डिया, पृ.२५१ 5 इसके दो अभिलेख मिले हैं, देखिए : एपि. इंडिक जि. १२ पृ. ३१५, ३२१ जिल्द १४, पृ. ३७१ जे. ___ बी.आ.आर.एस. जिल्द २६ पृ. १२७ 6 विस्तार के लिए देखिए : विद्यालङ्कार, जयचन्द्रः इतिहास प्रवेश पृ. २५१ और आगे। 7 चम्पायां चन्द्रमुख्यां गजपुर मथुरापत्तने चोज्जयिन्यां
कोशाम्ब्यां कोशन्यायां कनकपुरवरे देवगिर्यां च काश्याम्। नासिक्ये राजगेहे, दशपुरनगरेभदिले, ताम्रलिप्त्यां श्रीमन्तीर्थंकराणां प्रतिदिवसमहं तत्र चैत्यानिवन्दे।
-- जैनतीर्थमालास्तोत्र। 8 उपर्युक्त स्तोत्र के रूप में जिसका पाठ आज भी प्रतिदिन विशेषतः श्वेताम्बर मूर्तिपूजक समाज में किया
जाता है
For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
25
जनवरी-२०१७ में सिन्धु सौवीर देश के वीतभय, पत्तनपुर के राजा उदायन जिसे जीवन्त स्वामी कहा जाता था। इसकी पूजा, उदायन और उसकी रानी प्रभावती किया करती थी। प्रभावती की मृत्यु के पश्चात् उसकी दासी देवदत्ता उस मूर्ति की पूजा किया करती थी। उसका उज्जयिनी के राजा चण्डप्रद्योत से प्रेम हो गया जिसके साथ वह उज्जयिनी भाग गयी। भागते समय वह अपने साथ जीवन्त स्वामी की मूर्ति भी लेती गयी लेकिन उसके स्थान पर एक वैसी ही दूसरी मूर्ति छोड गयी। यह सब ज्ञात होते ही उदायन ने चण्डप्रद्योत का पीछा किया और उसे कैद कर लिया। लौटते समय, अतिवृष्टि के काराण उदायन चार माह के लिये शिवना के तट पर रूक गया। एक दिन पर्युषण पर्व में उसका उपवास था। रसोईए से यह जान कर चण्डप्रद्योत ने भी अपना उपवास घोषित कर दिया। यह सुनकर उदायन समझा कि चण्डप्रद्योत जैनधर्मावलम्बी है, अतः उसने उसे ससम्मान मुक्त कर दिया। फिर, उसने उस प्रतिमा को लेकर वहाँ से प्रस्थान करना चाहा पर वह प्रतिमा वहाँ से हटायी न जा सकी। देववाणी से ज्ञात हुआ कि उसकी राजधानी शीध्र ही भूमिसात हो जाने वाली है अतः यह प्रतिमा यहीं रहनी चाहिए। अतएव उदायन ने वहीं एक मन्दिर का निर्माण कराया और उसमें वह प्रतिमा स्थापित कर दी। अपने देश को लौटकर चण्डप्रद्योत ने जीवन्त स्वामी की पूजा की और उस मन्दिर को १२०० ग्रामों का दान किया। 1 व्याख्याप्रज्ञप्ति(१३,६: पृ. ६२०)में इसे सिन्धु नदी के आसपास का प्रदेश कहा गया है। 2 यह सिन्धु सौवीर की राजधानी थी और इसका दूसरा नाम कुम्मारप्रक्षेप (कुमरपक्खेव) था। देखिये
आवश्यकचूर्णि, २२२ पृ. ३७। इसके समीकरण के लिये देखिये : जैन जगदीशचन्द्रः जैन आगम
साहित्य में भारतीय समाज पृ. ४८२। 3 इसका उल्लेख महावीर स्वामी द्वारा दीक्षित आठ राजाओं के साथ हुआ है । देखिये स्थानाङ्ग, ६२१,
व्याख्याप्रज्ञप्ति, १३,६। 4 उत्तराध्ययनन टीका, १८ पृ. २५३ आदि। आवश्यक चूर्णि, पृ. ४०० आदि राय चौधरी, एच. सी.
पालिटिकल हिस्ट्री ऑफ एंश्येंट इण्डिया, (कलकता १६३२) पृ. ६७, १३२, १६५/ 5 प्रद्योतोपि वीतमय प्रतिमायै विशुद्ध धीः । शासनेन दशपुरं दत्वावन्ति पुरीमगात् ॥
अन्येधुर्विदिशां गत्वा भायलस्वामिनामकम् । देवकीयं पुरं चक्रे नान्यथा धरणोदितम् । विद्युन्मालीकृतायै तु प्रतिमायै महीपतिः। प्रददौ द्वादश ग्राम सहस्रं शासनेन सः॥
- हेमचन्द्राचार्यः, त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित, १०/२/६०४-६। 6 यह वास्तव में महावीर स्वामी की प्रतिमा थी जिसे महावीर स्वामी के जीवनकाल में ही निर्मित कराये
जाने के कारण जीवन्तस्वामी की प्रतिमा कहा जाता था । परन्तु इस नाम की प्रतिमा की परम्परा लगभग एक हजार वर्ष तक चलती रही। देखिए; उमाकान्त प्रेमानन्द का लेखः जनरल ऑफ दी ओरिएण्टल इंस्टीट्यूट जिल्द 1, अंक १, पृ. ७२ और आगे तथा जिल्द १, अंक ४, पृ. ३५८ और आगे।
For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
SHRUTSAGAR
26
January-2017
1
4
प्रथम शती ई.स.पू. में रचित नन्दीसूत्र में, आर्यरक्षित सूरि की वन्दना की गयी है। इन्होंने न केवल चारित्र रूपी सर्वस्व की रक्षा की थी, वल्कि रत्नों की पेटी के सदृश अनुयोग की भी रक्षा की थी । दशपुर इनके जन्म से ही नहीं महत्त्वपूर्ण योगदान से भी संबद्ध रहा है।' दशवैकालिकसूत्र, आवश्यकचूर्णि, उत्तराध्ययनसूत्र, नन्दीसूत्र और विवधतीर्थकल्प आदि में इनके आख्यान आते है।' आर्यरक्षितसूरि, सोमदेव और रूद्रसोमा के पुत्र थे । जो दशों दिशाओं के सारभूत दशपुर में रहते थे । अल्गुरक्षित इनका अनुज था। उच्चशिक्षा प्राप्त करके जब ये पाटलिपुत्र से दशपुर लौटे तब स्वयं राजा ने इनकी अगवानी की थी। माता के कहने पर ये दृष्टिवाद का अध्ययन करने आचार्य तोसलीपुत्र के पास फिर ये उज्जयिनी में वज्रस्वामी के पास आये, और वहाँ से यथासंभव ज्ञानार्जन करके वज्रस्वामी से अध्ययन करने लगे। एक बार अल्गुरक्षित की माता ने इन्हें लेने के लिए भेजा। आर्यरक्षित ने उसे भी दीक्षित कर विद्याध्ययन कराया । एक दिन उन्होंने गुरू से पूछा कि मैंने दशम पूर्व की यविकायें तो पढ़ लीं अब कितना अध्ययन और शेष है? गुरू ने उत्तर दिया, कि अभी तो तुम मेरू के सरसों और समुद्र की बूंद के बराबर ही पढ़ सके हो।' कुछ समय तक और अध्ययन करके वे दशपुर आये और वहाँ उन्होंने अपने सभी स्वजनों को दीक्षित किया। इसके पश्चात् मथुरा आदि का भ्रमण
6
8
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
1 वंदामि अज्जरक्खिय खवणे रक्खियचारित सव्वस्से । रयण-करंडग-भूओ, अणुओगो रक्खिओ गोहं॥ -नन्दीसूत्र (लुधियाना, १९६६) गाथा-३२
2 विस्तृत विवरण के लिए देखिए, अभिधान राजेन्द्र कोष में 'अज्जरक्खिय' शब्द (आगे के उद्धरण वहाँ से लिए गये हैं।
3 देखिए, श्रीमद् राजेन्द्रसूरि स्मारक ग्रन्थ में श्री मदनलाल जोशी का लेख, पृ. ४५२ और आगे । 4 आस्तेपुरं दशपुरं सारं दशदिशामिव । सोमदेवो द्विजस्तत्र रूद्रसोमा च तत्प्रिया ॥
- आवश्यककथा श्लोक १ ।
5 चतुर्दशापि तत्रासौ विद्यास्थानान्यधीतवात्।
अथागच्छद् दशपुरं राजागात् तस्य सम्मुखम् ॥ आवश्यककथा श्लोक ७७ ।
6 सोम्यधाद् भ्रातरागच्छ व्रतार्थी तेजनोखिलः ।
स उच्चे सत्यमेतच्चेत् तत्वमादौ परिव्रज ॥ - आवश्यककथा श्लोक ११३ । 7 यविकैधूर्णितोऽप्राक्षीत्, शेषमस्य कियत् प्रभो।
-
स्वाम्यूचे सर्षपं मेरोर्बिन्दुमब्धेस्त्वमग्रहीः ॥ - आवश्यककथा श्लोक – ११४ । 8 इतश्च रक्षिताचार्यैर्गतैर्दशपुरं ततः।
प्रव्राज्य स्वजनान् सर्वान् सौजन्यं प्रकटीकृतम् ॥ - आवश्यककथा श्लोक - १३६ ।
For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
जनवरी-२०१७ करके ये एक बार पुनः दशपुर आये और शेष जीवन भी उन्होंने कदाचित् वहीं व्यतीत किया। इस प्रकार दशपुर, आचार्य आर्यरक्षित सूरि की जन्मभूमि ही नहीं बल्कि कर्मभूमि भी रही।
द्वितीय शती ई. में जैनदर्शन और आचार के महान व्याख्याता, आचार्य समन्तभद्र ने अपने विहार द्वारा भी दशपुर को पवित्र किया था। उन्होंने स्वयं लिखा है काञ्ची में नग्न (दिगम्बर साधु के रूप में) विहार करता था और मेरा शरीर मल से मलिन रहा करता था। (बाद में भस्मक रोग को शान्त करने की इच्छा से) लाम्बुरा आकर मैंने शरीर में भस्म रमा ली और शैव साधु का वेश धारण कर लिया) पुण्डोण्ड्र में मैं बौद्ध भिक्षु के रूप में पहुँचा । दशपुर नगर मैं मैं परिव्राजक बन बैठा । और (वहाँ के भागवत मठ में) मिष्टान्न खाने लगा। वाराणसी पहुँचकर मैने चन्द्रकिरणों के समान उज्ज्वल भस्म रमाया और (शैव) साधु का रूप धारण कर लिया इतने पर भी मैं दिगम्बर जैनधर्म की वकालत करता हूँ। हे राजन, (शिवकोटि)! जिसकी हिम्मत हो वह मेरे सामने आये और शास्त्रार्थ कर ले। अपने मालव और विदिशा के विहार के कार्यक्रम में सम्भव है ये पुनः दशपुर आये हों। दशपुर में जैनधर्म का प्रचार मध्यकाल में भी अवश्य रहा होगा। पर उसके कोई उल्लेखनीय चित्र नहीं मिलते। १५वीं शताब्दी के मांडवगढ़ के मन्त्री संग्राम सोनी के द्वारा यहाँ जैन मन्दिर बनाने का उल्लेख प्राप्त है। “जैन तीर्थ सर्व संग्रह” ग्रन्थ के अनुसार सहाँ के खलचपुर के पार्श्वनाथ मन्दिर की दीवार में लगी हुई द्वारपालों की प्रतिमा गुप्तकालीन है और खानपुरा सदर में पद्मावती देवी की प्रतिमा भी प्राचीन है। अतः इस नगर में और उसके 1 अथार्यरक्षिताचार्याः मथुरां नगरा गताः। - आवश्यककथा श्लोक १७५। 2 अथान्यदा दशपुरं यान्तिस्म गुरवः क्रमात्। - आवश्यककथा श्लोक - १८६। 3 अपने शिष्य विन्ध्य की प्रार्थना पर इनके द्वारा किया गया अनुयोगों का विभाजन जैन साहित्य के
इतिहास में तीसरी आगमवाचना के रूप में प्रसिद्ध हुआ। 4 विस्तृत परिचय के लिए देखिए, मुख्तार आ. श्री जुगल किशोर । स्वामी समन्तभद्र 5 काञ्यां नग्नाटकोहं मलमलिनतनुर्लाम्बुशे पाण्डुपिण्डः
पुण्डोण्ड्रे शाक्यभिक्षुर्दशपुरनगरे मिष्टभोजी परिव्राट । वाराणस्तामभूवं शशधरधवलः पाण्डुराङ्गस्तपस्वी
राजन् यस्थास्ति शक्तिः स वदतु पुरतो जैन निर्ग्रन्थवादी॥ - परम्पराप्राप्त श्लोक 6 पूर्वपाटलिपुत्रमध्यनगरे भेरी मया ताडिता पश्चान्मालव सिन्धु ठक्कविषये काञ्चीपुरे वैदिशे। विचराम्यहं नरपते शार्दूलविक्रीडितम् - श्रवणबेलगोला - शिलालेख, संख्या ५४।
For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
SHRUTSAGAR
28
January-2017
आसपास जो भी श्वेताम्बर और दिगम्बर जैन मन्दिर हैं उन मन्दिरों और मूर्तियों तथा खण्डहरों की खोज किया जाना अत्यन्त आवश्यक है। सम्भव है उनमें कोई ऐसा लेख भी मिल जाय जिससे इस नगर के प्राचीन जैन इतिहास पर कुछ प्रकाश पड़ सके। सं. १६९८ (ई. १५६१) में इस नगर में साण्डेर गच्छ के ईश्वरसूरी ने ‘ललिताङ्गचरित' नामक रासो काव्य की रचना की थी। इसका महत्त्व साहित्यिक दृष्टि से ही नहीं, अपितु ऐतिहासिक और सांस्कृतिक दृष्टि से भी बहुत है।
2
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
इस प्रकार दशपुर अर्थात् मन्दसोर में जैनधर्म का प्रचार प्रसार भगवान महावीर के समय से रहा सिद्ध होता है । वहाँ आज भी जैन समाज का महत्त्वपूर्ण स्थान है। अभी वहाँ ७०० जैनों की बस्ती है । ६ उपाश्रय ४ धर्मशाला और आठ रंगसरगी विद्यमान है ।
8403
1 नाहटा, अगरचंद : जैन साहित्य में दशपुर : दशपुर जनपद संस्कृति (सम्पादकः माँगीलाल मेहता; प्रकाशक प्राचार्य, बुनियादी प्रशिक्षण महाविद्यालयय, (मन्दसोर) पृ. १२०-२१।
2 'महि महति मालवदेस, धण कणय लच्छि निवेस ।
तई नयर मण्डव दुग्गं, अहिनवउ जाण हि सग्ग। तिहँ अतुलबल गुणवन्त, श्रीग्यास सुत जयवन्त ॥ समरथ सहस धीर, श्री पातसाह निसीर । तसु रज्जि सकल प्रधान, गुरु रूक रयण निधात । हिन्दुआ राय बजीर, श्रीपुंज मयणह धीर ॥ सिरिमाल वंश वयंश, मानिनी मानस हंस । सोनराय जीवन पुत्त, बहु पुत्त परिवार जुत्त ॥ सिरि मालिक माफरपट्टि, हय गय सुहड बहु चट्टि। दसपुरह नयर मझारि, सिरिसंघ तणई अधारि ॥ सिरि शान्तिसूरि सुपमाई, दुह दुरिय दूरि पलाई। जं किमवि अलियम सार, गुरु लहिय वर्ण विचार ॥ कवि कविउ ईश्वरसूरि, तं खमउ बहुगुण भूरि । शशि रसु विक्रम काल, ए चरिय रचिउ रसाल ॥ ध्रुव रविससि मेर, तं जयउ गच्छ संडेर ।'- प्रशस्ति
For Private and Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જૈન ન્યાયનો વિકાસ
વીરનિ. સં. ૧૦૦૦ થી વીરનિ. સં. ૧૭૦૦ સુધીમાં થયેલ દાર્શનિક ગ્રંથકારો અને ગ્રંથોનો
ટૂંક પરિચય
-પૂ. મુનિ મહારાજ શ્રી ધુરંધરવિજયજી, શિરપુર એક સમય એવો હતો કે જેમાં શ્રદ્ધાવાદને બહુ મહત્ત્વ અપાતું અને જનતાને કહેવામાં આવતું કે – નિયોનપર્યનુયોનિઈ મુનેર્વ: મુનિનું વચન તર્ક અને પ્રશનથી પર છે. વળી, પુરાણં માનવો ધર્મ:, સા વેશવિત્સિતમ્ | નાજ્ઞાસિદ્ધાનિ વત્વરિ, ન દન્તવ્યનિ દેતુમિ પુરાણ, મનુએ બતાવેલ ધર્મ, (છએ) અંગ સહિત વેદ અને વૈદક, એ ચાર વાનાં આજ્ઞાસિદ્ધ છે. તેને તર્કો વડે હણવાં નહિ.” આવા શ્રદ્ધાવાદથી ભોળી જનતા એટલી તો ભોળવાઈ ગઈ હતી કે શાસ્ત્રવાક્યનું નામ સાંભળ્યું કે તેનો કંઈ પણ ઉપાય ચાલતો નહિ. આ વાદનું એટલું તો જોર હતું કે તર્કવાદીને રહેવું પણ કઠિન થઈ પડતું, શ્રદ્ધાવાદીઓ તર્કવાદી સાથેનો સર્વ સંબંધ છોડી દેતા હતા. શ્રદ્ધાવાદથી લાભ છે કે નુકસાન એ વાત બાજુએ મૂકીએ તો પણ માનવની સ્વાર્થવૃત્તિએ તે વાદથી ઘણો જ અનર્થ પેદા કર્યો હતો. હિંસામય યજ્ઞયાગાદિ આ વાદથી જ જન્મ પામ્યા હતા. એ અનર્થ એટલે સુધી પહોંચ્યો હતો કે અશ્વમેધ યાગ અને નરમેધ યજ્ઞ કરાતા, લોહી અને ચામડાની (રક્તવતી અને ચર્મણ્યતી) નદીઓ વહેતી હતી.
આ સમયે જનતાને તર્કવાદની ખાસ આવશ્યકતા હતી. તર્કવાદ સિવાય આ અનર્થના જડ-મૂળ નિકળે તેમ ન હતાં. તેવા સમયે પરમકૃપાળુ ભગવાન મહાવીરસ્વામીજી ઉત્પન્ન થયા. તેમણે યુક્તિવાદનો સૂર્ય ઉગાડ્યો અને તર્કવાદીઓને પ્રોત્સાહન આપ્યું. તેઓશ્રી તર્કવાદીઓના પુરોગામી બન્યા, ઇન્દ્રભૂતિ વગેરે વિપ્રો કેવળ શ્રદ્ધાવાદથી-વેદવચનમાં યુક્તિના અભાવથી આત્મા, સ્વર્ગ, પુણ્ય, પાપ, પરભવ આદિમાં શંકિત થયા હતા તે સર્વને 1 તર્કવાદથી સમજાયેલ શ્રદ્ધાવાદ એ કલ્યાણસાધનનો રાજમાર્ગ છે. તે માર્ગનો પંથ કેવળ
તર્કવાદથી પણ નથી કપાતો તેમ કેવળ શ્રદ્ધાવાદથી પણ નથી કપાતો. એ બને, રથના એકેક ચક્ર જેવા છે. “વખ્યાં વત્તતિ રથ: એ પ્રમાણે બને ચક્રો મળે તો જ આ ધર્મરથ ચાલે છે.
For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
SHRUTSAGAR
January-2017
મહાવીર પ્રભુએ યુક્તિમાર્ગની દિશા બતાવી, તે જ વેદવચનોથી સ્થિર કર્યા હતા. મહાવીર સ્વામીએ પોતાના ઉપદેશને તર્કસિદ્ધ બનાવ્યો હતો. કોઈ પણ તત્ત્વ કે કોઈ પણ પદાર્થની દેશના સાથે હેતુઓ તો હોય જ. તેથી જ સ્થળે સ્થળે ગોતમસ્વામીજી પ્રભુને પ્રશ્નો પૂછતા કે મે òળઢેળ મત્તે ! વમુખ્વર્ ? ભગવન્ત ! આમ શા કારણથી કહેવાય છે ? મહાવીરસ્વામીજી પોતાના ઉપદેશિત માર્ગને નૈયાયિક-ન્યાયસિદ્ધ માર્ગ કહેતા હતા, જે માટે તેઓશ્રીએ જ કહ્યું છે કે:
30
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
नेयाउअं सुअक्खायं, उवादाय समीहए ॥ ન્યાયયુક્ત આગમને ગ્રહણ કરીને (તેને) ઇચ્છે છે.
सोच्चा नेयाउअं मग्गं, बहवे परिभस्सइ ॥
નૈયાયિક માર્ગને સાંભળવા છતાં પણ કેટલાકએક (શ્રદ્ધાથી) રહિત રહે છે. આવા પ્રકારના કથનને આધારે પાછળના આચાર્યોએ તેમને માટે લખ્યું કે:
अस्ति वक्तव्यता काचित्, तेनेदं न विचार्यते । निर्दोषं काञ्चनं चेत् स्यात्, परीक्षाया बिभेति किम् ॥
‘હજુ કંઈક કહેવાપણું છે તેથી આ (વેદ વગેરે શાસ્ત્રો) વિચારાતાં નથી. જો નિર્દોષ સોનું હોય તો પરીક્ષાથી શા માટે બીવે છે ?”
निकषच्छेदतापेभ्यः, सुवर्णमिव पण्डितैः ।
परीक्ष्य भिक्षवो ग्राह्यं, मद्वचो न तु गौरवात् ॥
હે મુનિઓ ! પંડિતો જેમ કષ, છેદ અને તાપથી પરીક્ષા કરીને સોનું લે છે તેમ તમારે પણ મારું વચન પરીક્ષા કરીને ગ્રહણ કરવું, પણ માત્ર મહત્તાથી ન લેવું.’
એ પ્રમાણે પ્રભુશ્રી મહાવીરસ્વામીએ જનતામાં તર્કવાદની રુચિ ઉત્પન્ન કરી અને જનતાને પરીક્ષક બનાવીને ઉપદેશ આપ્યો.
સમય જતાં આ યુક્તિવાદના પરિપાક રૂપે ન્યાય-સૂર્ય ઉદયવંત થયો, ગણધરોએ અને ભદ્રબાહુસ્વામીજી વગેરે ચૌદપૂર્વધરોએ પ્રભુના ઉપદેશને
For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
जनवरी-२०१७ આગમબદ્ધ કર્યો અને તેમાં યુક્તિવાદને વ્યવસ્થિત ગોઠવ્યો. સંગ્રહકાર ઉમાસ્વાતીજીએ તે પ્રકાશને ઝીલી ‘તત્ત્વાર્થસૂત્રની રચના કરી અને તેમાં કહ્યું કે “પ્રમાણનધિમ: “સાચું જ્ઞાન પ્રમાણ અને નયો વડે થાય છે.” જૈનદર્શનમાં આ રીતે ન્યાયશેલીથી લખનાર આ પ્રથમ મહાપુરુષ થયા. ન્યાયના પ્રકાશમાં યથેચ્છ વિચરીને સત્યના શોધક અને જૈન ન્યાય-સૂર્યના ઉત્કૃષ્ટ ઉપાસક શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર જૈનદર્શનમાં બીજા મહાન નૈયાયિક થયા. તેમણે “સન્મતિતર્ક, ન્યાયાવતાર', “બત્રીશ બત્રીશીઓ વગેરે મહાન વાયગ્રંથો રચ્યાં. પછીથી ત્રીજા નૈયાયિક મલવાદીજી થયા તેમણે ‘નયચક્રવાલ’ ન્યાયગ્રંથ રચ્યો અને બૌદ્ધો સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરી જૈન ધર્મનો ધ્વજ ફરકાવ્યો. આ રીતે યુક્તિવાદનો વિકાસ થતો ગયો અને ન્યાયમાર્ગના પ્રકાશમાં યથેચ્છ વિહરવાની રુચિ વૃદ્ધિગત થવા લાગી. - વીરનિ. સં. ૧૦૦૦ થી વીરનિ. સં. ૧૦૦૦ સુધીનો સાત સો વર્ષનો સમય જૈન ન્યાય-સૂર્યના મધ્યાહ્યનો સમય હતો એમ કહી શકાય. આ પ્રસંગે તેની આડા બૌદ્ધ, વેદાન્ત વગેરે અનેક વાદળો આવતાં અને કોઇ કોઇ સમયે તે પ્રકાશને ઢાંકી દેવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. આ સાતસો વર્ષ દરમ્યાન ઘણા મહાપુરુષોએ તે વાદળો દૂર કરી ન્યાય-સૂર્યને દેદીપ્યમાન રાખ્યો હતો. -શ્રી જૈન સત્યપ્રકાશ વર્ષ-૭, દીપોત્સવી અંકમાંથી સાભાર
(વધુ આવતા અંકે..) क्षति सुधार श्रुतसागर वर्ष-३ अंक -६ में 'सिंघी जैन ग्रन्थमाला' नामक लेख (पत्रांक-२४, पंक्ति૬) મેં મુનિ બિનવિનયની વે બીવન વિષય મેં મૂન સે ઉના છા ગયા થા વિ “નાણપણમાં જ માતાપિતાની છાયા ગુમાવી.” ફુસ સન્દર્ભ મેં પાડે છે અનુરોધ હૈ વિ ફુલે સપ્રવાર સુધારણા पढ़ें. “मुनि जिनविजयजी की माता उनकी दीक्षा के बाद भी बहुत वर्षों तक जीवित थीं, परन्तु मुनि जिनविजयजी अपने कार्य में व्यस्तता के कारण अपनी माता का दर्शन भी नहीं कर पाए. जब मुनि जिनविजय रूपाहेली पहुंचे तो उन्होंने सुना कि उनकी माता कुछ ही समय पूर्व दिवंगत हो चुकी है."
इस क्षति की ओर हमारा ध्यान आकृष्ट करने के लिए हम प. पू. आचार्य श्री मुनिचन्द्रसूरिजी 8 के आभारी हैं तथा इसके लिए हम पाठकों के क्षमाप्रार्थी हैं.
For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
समाचारसार
रामप्रकाश झा गिरनारसे पालीताणा छ:रीपालित यात्रासंघ राष्टसन्त प. पू. आचार्य भ. श्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा. की पावन निश्रा में खिवांदी निवासी श्रीमती लहेरीबाई छगनलालजी अचलदासजी लौबगोत्र चौहान परिवार, चैन्नई द्वारा गिरनार से पालीताणा का शानदार भव्यातिभव्य ११०० से ज्यादा यात्रिकों के साथ छ:री पालित यात्रा संघ का आयोजन किया गया।२१ दिसम्बर को गिरनार तीर्थ से इस संघ यात्रा का भव्यता से प्रयाण हुआ। संघयात्रा में पूज्य राष्ट्रसंत श्री एवं प.पू. आचार्यप्रवर श्री वर्धमानसागरसूरीश्वरजी म. सा. तथा २५ से अधिक प. पू. साधु-साध्वीजी भगवन्तों की पावनकारी निश्रा में अनेक धार्मिक कार्यक्रम आयोजित किए गए. प्रतिदिन प्रातःकाल सामूहिक चैत्यवन्दन, स्नानपूजा, एकासणा, प.पू. राष्ट्रसन्त आचार्यश्री के प्रवचन तथा सन्ध्या समय में भक्ति सन्ध्या एवं रात को भक्ति भावना का आयोजन किया गया। संघ के साथ प्रत्येक गाँव में स्कूलो में नोटबुक वितरण, गरीबों को कम्बल वितरण एवं सभी को मुँह मीठा कराया गया। संघ जिस गांव में जाता आसपास के गांवों के लोग भक्ति भाव से संघ दर्शन को उमड़ पडते थे।
राष्ट्रसंत आचार्य भगवंत श्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा. ने कहा कि जब अनंत पुण्य एकत्र होते हैं, तब हमारे मन में ऐसे शुभ कार्य करने के भाव जाग्रत होते हैं। प्रभु की आज्ञापूर्वक की जानेवाली यह यात्रा जीवन की यात्रा को पूर्णता की ओर ले जानेवाली है।
२ जनवरी २०१७ को शत्रुजय डेम तीर्थ में संघ में पधारे हुए प्रत्येक यात्रिक का संघवी परिवार के द्वारा बहुमान किया गया। संध्या समय में सोने-चांदी के फूल तथा अखंड अक्षत से गिरि वधामणा का भव्य कार्यक्रम सम्पन्न हुआ। ३ जनवरी २०१७ को शोभायात्रा पूर्वक शत्रुजय गिरिराज तीर्थ में भव्य नगर प्रवेश हुआ।
पालीताणा तीर्थ पहुँचकर तलेटी में सामूहिक चैत्यवंदन किया गया। संध्या समय में चतुर्विध संघ के साथ तलेटी की महापूजा व महाआरती का सुन्दर आयोजन किया गया। रात्रि के समय भव्य धर्मसभा का आयोजन किया गया, यात्रियों के द्वारा चैन्नई जैन व्यापारी मंडल एवं वैयावच्च समिति, भोजन समिति आदि अनेक समितियों का बहुमान किया गया।
४ जनवरी २०१७ को प्रातः १०.३० बजे आदिनाथ दादा के दरबार में पूज्य गुरुभगवन्त के पावन सान्निध्य में संघवी परिवार को विधिपूर्वक संघमाला रोपण का कार्यक्रम हुआ। रथ के साथ दादा की तीन प्रदक्षिणा देकर तथा गुरु भगवन्तों के द्वारा अभिमंत्रित आदिनाथ भगवान की अति सुशोभित ध्वजा चढाई गई।
For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
गिरनारतीर्थ से गिरिराजतीर्थ की
ओर प्रस्थान
छ'रीपालित संघ
के यात्रियों के समक्ष प्रवचन देते
हुए प.पू. गुरुभगवंत
NOON
छ'रीपालित संघ में भक्तिसंध्या कार्यक्रम
For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Registered Under RNI Registration No. GUJMUL/2014/66126 SHRUTSAGAR (MONTHLY). Published on 15th of every month and Permitted to Post at Gift City So, and on 20th date of every month under Postal Regd. No. G-GNR-338 issued by SSP GNR valid up to 31/12/2018. मंदसौर जैनतीर्थ BOOK-POST/PRINTED MATTER प्रकाशक श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्य श्री कैलाससागरसरि ज्ञानमंदिर, कोबा जि. गांधीनगर 382007 फोन नं.(०७९) 23276204, 205, 252 फेक्स (079) 23276249 Website : www.kobatirth.org email: gyanmandir@kobatirth.org ST Printed and Published by : HIREN KISHORBHAI DOSHI, on behalf of SHRI MAHAVIR JAIN ARADHANA KENDRA, New Koba, Ta.&Dist. Gandhinagar, Pin-382007, Gujarat. And Printed at : NAVPRABHAT PRINTING PRESS, 9, Punaji Industrial Estate, Dhobighat, Dudheshwar, Ahmedabad-380004 and Published at : SHRI MAHAVIR JAIN ARADHANA KENDRA, New Koba, Ta.&Dist. Gandhinagar, Pin-382007, Gujarat. Editor : HIREN KISHORBHAI DOSHI For Private and Personal Use Only