Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pathika (itihAsa-purAtattvanuM eka mAtra gujarAtI mAsika) Adya taMtrI sva. mAnasaMgajI bAraDa taMtrImaMDaLa DaoN. nAgajIbhAI bhaTTI, DaoN. bhAratIbahena zelata,. pro. subhASa brahmabhaTTa vi.saM. 2055 : vaizAkha varSa : 39 aMka : 8 sana 1999 : me 1Ina kAThamaMDapa, pATaNa pathika kAryAlaya, C/o. bho. je. vidyAbhavana, Azrama roDa, amadAvAda-380009 For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra varSa 39 ] sva. mAnasaMgajI bAraDa smAraka TrasTa TrasTI-maMDaLa DaoN. ke. kA. zAstrI, DaoN. cinubhAI nAyaka, DaoN. nAgajIbhAI bhaTTI, DaoN. bhAratIbahena zelata, pro. subhASa brahmabhaTTa pathika vaizAkha saM. 2055 www.kobatirth.org anukrama svastika kAda zilpakalAnAM vikAsanAM aitihAsika tabakkAo : me 1999 vedakAlIna vAstukalA "rAjakoTanI svAtaMtrya caLavaLonAM pariprekSyamAM rAjakiya pravRttio." [ aMka 8 - DaoN. caMdrakAnta pAThaka Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -DaoN. Ara. TI. sAvaliyA DaoN. kAntilAla rA. dave prA. caMdrakAnta eca. joSI 'akiMcana'10 vArSika lavAjama rU. 35/- pAMtrIsa : chUTaka nakalanA rU.4-50 TapAla kharca sAthe AjIvana sahAyakanA rU. 401lavAjama mATe ma.o. yA benka DrAphTa 'pathika kAryAlaya'nA nAmano kaDhAvI mokalavo. je grAhakonAM vArSika lavAjama bAkI hoya teoe saveLA mokalI ApavA. lekhaka mitrone vinaMtI ke jemanA lekho bhASAkIya azuddhivALA amane maLyA haze te lekhono pathikamAM samAveza nahIM thAya, mATe zuddha joDaNIno Agraha rAkhavo. pathika sarvopayogI vicArabhAvanA ane jJAnanuM mAsika che. jIvanane UrdhvagAmI banAvatAM abhyAsapUrNa ane ziSTa maulika lakhANone svIkAravAmAM Ave che. prasiddha thaI gayelI kRtine pharI 3|prasiddha karavA mATe na mokalavAnI lekhakoe kALajI rAkhavI. 1 kRti sArA akSare zAhIthI ane kAgaLanI eka ja bAjue lakhelI hovI joIe. kRtimAM koI anya bhASAnAM avataraNa mUkyAM hoya to eno gujarAtI tarajUmo Apavo jarUrI che. 6 For Private and Personal Use Only sUcanA pathika pratyeka aMgrejI mahinAnI 15mI tArIkhe prasiddha thAya che. pachInA 15 divasamAM aMka na maLe to sthAnika posTa oNphisamAM lekhita phariyAda karavI ane nakala amane mokalavI. kRtimAMnA vicAronI javAbadArI lekhakanI raheze. pathikamAM prasiddha thatI kRtionA vicAro-abhiprAyo sAthe taMtrI sahamata che ema na samajavuM. asvIkRta kRti pAchI meLavavA jarUrI TikiTo AvI haze to tarata parata karAze. namUnAnA aMkanI nakala mATe 5-00nI TikiTo mokalavI. ma.o.DrAphaTa-patro mATe lakho : pathika kAryAlaya C. bho. je. vidyAbhavana, Azrama roDa, amadAvAda-380009 e sthaLe mokalo. pathika kAryAlaya vatI mudraka prakAzaka : pro. subhASa brahmabhaTTa, Co. bho. je. vidyAbhavana, eca. ke. kaoNlejanA kempasamAM, Azrama roDa, amadAvAda-9 mudraNasthAna : kriSnA grAphiksa, 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-380013 * phona : 7494393 . tA. 15-1-99
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svastika - DaoN. caMdrakAnta pAThaka bhAratIya saMskRtimAM svastikanuM pratika anAdikALathI pracalita che. prAcIna imAratomAM svastika kotarelA maLI AvyA che. sUryanI gatithI cuMbakIya-urjA zaktinuM nirmANa thAya che, tenuM svastika pratika che. svastikanA darzana mAnasika zAMti, suvicAro prere che. svastika doranAranuM, svastika jonAranuM ane je jagyA-jyAM svastika doravAmAM AvyuM hoya te cIja-sthaLanuM kalyANa thAya che. jema mAM vizALa urjA darzAvAya che, tevI ja rIte svastika-sAthiyo-dakSiNAvartI bAjuo - dharatInA prANa ane jIvanadAtA sUryanuM pratika bane che. DAbI bAjunA svastika zubha phaLa ApatuM nathI. hiTalare ulaTo sAthIyo apanAvela. jethI teno aMte bhayaMkara sahAra thayo, hAra thaI. jaina sAdhu mRtyu pAme tyAre tene oDhADavAmAM AvatA vastra para avaLo-azubha sAthiyo doravAmAM Ave che. brahmAMDa goLAkAra che, teno saMketa darzAve che. svastika urjAnuM apratima strota kahI zakAya. svastikanuM madhyabiMdu bhagavAna viSNunuM nAbhikamaLa gaNAya che, vizvanuM utpattisthAna gaNAya che. svastika agninuM, agninA samidhanuM pratika manAya che. svastikanI cAra rekhAo Indra, brahmA, sUrya ane viSNu sAthe saMkaLAyelI che. svastikanI aMdara karavAmAM AvatA cAra TapakAM sUrya, caMdra, pRthvI ane brahmAMDanA pratika kahevAya che. jaina dharmamAM aSTamaMgaLa dravyothI svastika banAvavuM uttama che. jaina dharmamAM sAthiyAnI lITIo alaga dizAmAM pharI laMbAvavAmAM AvI che ane temAM jarA vartuLAkAra apAyo che. AvA sAthiyA naMdyAvarta kahevAya che. bauddhadharmI paNa svastikane mAMgalika cihna mAne che svastikanuM gUDha rahasya, brahmAMDa-pRthvI-urjA zaktinuM pratika che. ekalITInI vacce bIjI rekhA vaccethI darzAvavAmAM Ave che. sRSTicaka gatizIla che. pUrva-dakSiNa-pazcima-uttara tarapha pharI AkhuM vartuLa pUruM kare che. gharanA uMbarA upara, gharanA dvAra upara, vepArIonA copaDA upara, vivAha prasaMge kaMkotrIo-AmaMtraNa patrikA upara, kabATa, tijorI, gharanA maMdiramAM svastikane sthAna ApavAmAM Ave che. svastika cAre dizAthI rakSaNa Ape che. AkAzamAM dhruva tArAnI AsapAsa saptarSinA sAta tArAo pradakSiNA karatA rahe che. vaziSThanA tArA sAthe eka tenI patnI aruMdhatIno tAro paNa hoya che. saptarSino gautama RSi tathA bhAradvAjano tAro dhruvatArAnI sIdhI lITImAM che. bAkInA pAMcatArA bhujAnA rUpe hoya che. saptarSionA nAma pulaka, kratu, pulasya, atri, aMgirA, vasiSTha ane marIci che. paraMtu vaivasvata manvantaramAM AkRtimAM darzAvyA anusAra gautama, bhAradvAja, vizvAmitra, kazyapa, jamadagnI, vasiSTha ane atri gaNAya che. * 78, vRMdAvana, ela.bI.esa.mArga, ghATakopara (ve.) muMbaI-400086 pathika - me, 1998 - 1 For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra * puSya * atri *aruMdhatI * vasiSTha * jamadagni * kazyapa * vizvAmitra ** bhAradvAja gautama www.kobatirth.org * citrA dhruva tAro Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dhruva tArAnI samarthinI pradakSiNA revatI - rAzicakra - nakSatracakranI dakSiNe Avela eka tArA samudAya ne svastika kahevAya che. bhAratIya nAma trizaMku che, teno AkAra trizULa jevo che. temAM mAtra cAra ja tArAo hoya che. cAre tArAo ne sAmasAmI lITIo sAMkaLI daIe to jisasa, krAIsTanA krosa jevo e banI jAya. pazcimanA dezomAM sadharnakrosa kahevAya che. dakSiNa tarapha kSitijathI 8|| aMza upara, kelTAkrukasa, AlphAkrukasa, gyAmAkruksa, ane lITAkruksa - cAra tArAo me, jUnAmAM joI zakAya che. svastikane dakSiNanuM daivI ghaDiyALa paNa kahe che. tenA parathI Rtu, samaya ane dizA oLakhI zakAya che. sAthiyo maMgaLasUcaka cihna che. te OM nuM apabhraMza rUpa che AryatvasUcaka cihnathI pojhITIva vAIbrezana thAya che. svastikamAM citrA, zravaNa, raivatI ane puSya nakSatranI cokaDIno upayoga karI brAhmaNo svastivAcana kare che. pazcima * zravaNa OM svasti na indro vRddhazravA, svasti na pUSA vizvavedAH svastinastAo ariSTanemi svastino bRhaspatirdadhAtu | citrA nakSatranA adhipati indra, revatI nakSatranA adhipati pUSA, zravaNa nakSatranA mAlika viSNune badale tIkSNagativALA garUDajInuM nAma puSyanakSatrano adhipati gurU-bRhaspati che temanA AzIrvAda devAya che. maMgalakAryonA AraMbhamAM karAto svastivAcanathI AzIrvAda ApavAmAM Ave che. hAthamAM svastika che, hathelImAM brahmAMDa che. madhyamA AMgaLI dhruva tAro, aMgUThAmAM citrA nakSatra, anAmikAmAM revatI nakSatra, kaniSThAmAM zravaNa nakSatra ane tarjanImAM puSyanakSatra che, jethI hAthInI chApamAM svastika rahela che. svastikamAM brahmAMDa samAvI devAmAM Avela che. svastika hiMdu saMskRtinuM ajoDa pratika che. vAyaba uttara izAna . naiRtya dakSiNa agni 'pathika'* me, 1998 0 2 For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kASTha zilpakalAnAM vikAsanAM aitihAsika tabakkAo | DaoN. Ara. TI. sAvaliyA* bhAratIya saMskRtinA pratIkarUpa evA kASThakalAnA uttama namUnAo dhArmikavRtti tathA kalAkAronI kalAnA yazogAna gAtA nagaro ane grAmomAM Aje paNa joI zakAya che. purAtana kAlathI joIe to teno vikAsa aitihAsika tabakkAvAra thayelo najare paDe che. AraMbhamAM beDoLa ane aNadhaDa lAgatI A kalAno vikAsa sauMdaryanI uccakoTinI carama sImAe pahoMcelo joI zakAya che. kAThAzilpakalAmAM lokakalAnA tattvo umerAtA samAjajIvananI lokazailInA pratibiMbo nIrakhI zakAya che. vaidikakALamAM moTebhAge kAinA makAno ane kAigrAmo tathA nagaro baMdhAtA hovAnA sAhityika AdhAro maLe che. jo ke vedakAlanI kASThakalAnA koI namUnAo maLyA nathI, paraMtu rAjAne rahevAnA mahelo, RSionI parNakuTIo, grAmya raheNAMkanAM makAno ane pharatI kASThanA pATaDAnI vADa ane daravAjAo ane enA upara thatAM kotarakAma ane kASThazilpa aMgenI noMdho prAcIna graMthomAMthI prApta thAya che. naMdavaMzanA samayamAM kASThanA mahAlayo temaja moTA killAo baMdhAyA hatA. prAcIna pATalIputra nagaranA khodakAmamAMthI kAidurganA keTalAka pATaDAo maLI AvyA che. A pATaDAo upara koI kotarakAma nathI, paNa paradezI musApharonI pravAsanoMdhonA varNana uparathI jaNAya che ke naMdazAsanamAM ane mauryonA samayamAM bhAratamAM kASThakalA soLe kaLAe khIlI haze. e samaye kASThazilpamAM lokakalAnA aneka namUnAo kotarAyA haze. caMdragupta maurya pachI samrATa azokanA samayamAM bAMdhakAmamAM temaja kIrtistaMbho, jaya staMbho vagerenA kotarakAmamAM paththarano upayoga zarU thayo. chatAM bAMdhakAmamAM thato paththarano upayoga kAinA bAMdhakAmane anusarIne ja thayelo dekhAva che. A hakIkata sAMcI ane amarAvatInA stUponI vedikA ane toraNonA kaMDArakAma jevAthI khyAla Ave che. gujarAtamAM jUnAgaDhanI uparakoTanI prAcIna guphAnI dIvAlonA caMdrasalAkAnA suzobhano temaja bAvA yArAnI guphAnA dvAronAM kaMDArakAma, taLAjAnI ebhala guphAnI chatanA tathA bahAranA caMdraselAkAnA suzobhano, sANA DuMgaranI guphAonA staMbho uparanuM kotarakAma vagere upara kASThazilpa sthApatyanI asara tathA anukaraNa thayeluM daSTigocara thAya chaThThA saikAthI mAMDIne dasamA saikAnA aMtabhAga sudhImAM gujarAtamAM saMkhyAbaMdha kAThamaMdironuM nirmANa thayuM hatuM temaja keTalAka maMdironA bAMdhakAmamAM kASThazilpono aMzataH upayoga thayo hato. muslima tavArIkhone AdhAre jANavA maLe che ke I.sa. 1024mAM mahamada gajhanavIe somanAthanuM maMdira toDyuM tyAre e maMdirano sabhAmaMDapa kASThano hato. kASThanA ochAM TakAupaNAMne laIne maMdironA bAMdhakAmamAM chaThThA saikAthI paththarano vizeSa upayoga thato, chatAM kASTha maMdironuM nirmANa thatuM e hakIkata che. paradharmIo maMdiro toDavA ke bALavA lAgyA pachI paNa koI koI jagyAe kAThamaMdiro banAvAtA, jene uttama namUno vaDodarA saMgrahAlayamAM surakSita kASTha sabhAmaMDapa che. A maMDapa soLamI thI 18mI sadI daramyAna nirmita thayela vividha bhAgone joDIne Ubho karavAmAM Avyo che. A maMDapanA kASTha zilpomAM neminAthano lagnotsava, saMsAra tyAga, varSIdAna mahotsava jainAcAryonI zobhAyAtrA, apsarAo vagere joI zakAya che. te sAthe cakravartI rAjA bharatanI zobhAyAtrAnuM dazya kATakazilpa paTTIkAmAM kaMDAreluM che. lalita tribhaMgamAM veNudhara zrIkRSNanuM zilpa, gajalakSmI, devAMganAo, gaMdharvo, pazu-pakSIonAM zilpo kalAtmaka rIte kotarAyA che. zilpazAstranA graMthomAM raheNAMkanA makAnomAM vizeSataH kASThanA upayoganA ullekha maLe che. A kAraNathI * adhyApaka, bho. je. vidyAbhavana, eca. ke. kaoNleja kampAunDa, Azrama roDa, amadAvAda pathika' * me, 1998 * 3 For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir moTAbhAganA rAjamahelo, nagarazeThanI havelIo temaja sAdhAraNa manuSyanA raheThANamAM kASThano upayoga thato rahyo che. sau prathama deva maMdiro, pachI rAjamahelo, havelIo ane chelle makAnomAM kASTakotaraNI ane kASThazilpanA suzobhano thavA lAgyA. maitraka kAlanA uttarArdhathI AvA kASThazilyo mUkavAnI prathA zarU thaI jAya che. A kASThazilpo moTebhAge e kAlanI lokakalAnA suMdara namUnAo hatA. zRMgAra mUrtione zilpazAstranAM baMdhano khAsa naDatA nathI. eTale kASTha zRMgAra mUrtio je te kAlanI lokakalAnA utkarSa pratIka samI banI rahI. A kASTha zilponA vastro, AbhUSaNo ane vastraparidhAnamAM lokakalAnI jhAMkhI thayA vinA rahetI nathI. cheka AdikAlathI adyaparyata badhA ja zilpo upara samaya samayanI asara thayA vinA rahI nathI. haDappA, lothala vagere jevA siMdhu saMskRtinA kendro tathA hUNa, maitraka, cApotkaTa pratihAra, solaMkI, dakSiNanA cAlukya, muslima, marAThA ane briTizakALanI mUrtio ane emAM khAsa kASTha kalAnA namUnAo upara lokakalAnI spaSTa asara dekhAya che. mahAlayo, havelIo, gharomAM kArDa zilpo kotaravAmAM AvatAM ja paNa e uparAMta ghara vaparAzamAM levAtAM koThalA, maMjUSA, paTArA, peTIo, dIvao jhummaro vagere para paNa thatAM kASTha zilpomAM te samayanI lokakalA saMpUrNapaNe daSTigocara thAya che. jenA namUnAo Aje paNa bhAratanA ane gujarAtanA saMgrahAlayomAM mAnavasaMskRtinI oLakha ApatAM pradarzita thayelA joI zakAya che. AdivAsI temaja amuka pachAta komomAM potAnA kuLadevatAonI mUrtio kASThanI banAvavAmAM Ave che. jene "phaLA" kahe che. AdivAsInA bAbalA devanI mUrtio moTe bhAge kAThamAMthI ja banelI che. AdivAsIo potAnA devanI mUrtio potAne hAthe ja banAve che eTale e mUrtiomAM bhArobhAra lokazilpakalAnA darzana thAya che. A badhI mUrtio lokazilyanA paripAkarUpe kotarAyelI jaNAya che. bauddhadharmanA pracAra pachI dhArmika utsavo vizeSa thavA mAMDyA. bauddhadharmanA asta pachI paNa keTalAka utsavo hiMdudharma-saMpradAyomAM cAlu rahyA. AvA utsava prasaMge vaparAtA ratha, pAlakhIo, DoLIo vagere upara vividha lokazilpo kASThamAM kotaravAmAM AvatA, je Aje paNa paraMparAgata jUnA maMdiromAM sacavAyelA najare paDe che. A kAchazilponA. kotarakAmamAM lokazilpanI ThIka ThIka asara dekhAya che. Ama kASThano upayoga vividha jarUriyAtone laIne viziSTa rIte thato hoI kASThakArIgarone kAyama kAma maLatuM. jene laIne kAi upara rUpakAmathI mAMDIne phUlavela, bhaumitika AkAro, samAjajIvananI AkRtio vagere prakAranA kotarakAma thavA lAge . jene laIne A kAmamAM lokakalAno sAro evo vikAsa thayo. Ama vArasAgata kAikAmamAM uparAMta kArIgaranI potAnI AgavI zailI ane bhAvanA kotarakAma umerAtA gayA. jene laIne kASThanA rUpakAmo ke itara kotarakAma ejyAM vArasAgata ke rUDhIgata na rahetA lokakalAnA DhALavALA banyA che. gujarAtamAMthI prApta kAchazilpomAM devI-devIo, apsarAo, nartakIo, vAdyavAdako-vAdinIo, kRSNalIlAnA dRzyo, rAmAyaNa-mahAbhAratanA prasaMgonA aMkano, devavAhano jevA ke garUDa, naMdI, haMsa, vAgha, siMha, lokadevIo, lokamAtRkAo uparAMta bAlazilponuM vaividhya jovA maLe che. gujarAtamAM solaMkIkAla pachInA samayanA keTalAka kAi mahAlayo bacI javA pAmyA che. AvA mahAlayomAM kASThazilpa uttama namUnAo jaLavAyA che. A mahAlayonA dvArazAkha ane otaraMgamAM vividha deva-devIonA kASThazilpo kaMDarelA che. gavAkSomAM phUlavela ane kaLaza, chatamAM jhUmara ane kyAMka kyAMka rAsalIlAnA zilpo uparAMta dANalIlA, nAgadamana, gajalakSmI, garuDa, mayUra, UDatA paMkhIo, prAsamukho vagerenA kAchazilpo joI zakAya che. kAi kotarakAmamAM kyAreka kAmasUtranA dazyo paNa najare paDe che. vasonI dezAInI havelImAM AvA keTalAka kAchazilponA namUnAo daSTigocara thAya che. sattaramAM saikAnI lokakalAthI sabhara evA kASTha zilponA uttama namUnAo haLavadanA purANA rAjayamahelamAM pathika' - me, 1998 - 4 For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AvelA che. ahIM staMbhanA ane chatanA TekA upara kotarAyela kRSNalIlAnA zilpo lokakalAnA utkRSTa udAharaNa pUrA. pADe che. tatkAlIna samayanAM zrImaMtono paheraveza, ghareNA, aMgabhaMgIo kevA prakAranA hatA teno khyAla e kASTha zilpo parathI Ave che. makAnanA kaTheDAnA bahAranA bhAge DhALavALA nejavA ke chajA upara kotarIne mUkAyelA lAMbA pATA upara bAramA saikAthI mAMDIne ogaNIsamA saikA sudhI vividha prakAranAM phUlabuTTAo, phUlavelo, bhaumitika AkAro, bharatakAmamAM jovA maLatI vividha bhAto vagere kaMDarAtA. A prakAranA kotarakAmamAM lokazailInI sIdhI asara paDelI dekhAya che. A zailIno uttama namUno dhaMdhUkA tAlukAnA bhImanAtha mahAdevanA mahaMtanI havelInA kaTheDA hAla mojUda che. marAThAkAla daramyAna gujarAtamAM svAmInArAyaNa saMpradAyanI sthApanA thaI. A saMpradAyanA maMdiro, sAdhusaMtonI havelIo ane daravAjAo kASThakalAnA uttama namUnAo gaNAya che. amadAvAdanA kAlupura vistAranA svAmInArAyaNa maMdiranI havelInA staMbhonA TekAo upara kotarAyela saMkhyAbaMdha kAchazilpo uparAMta vaDatAla, mULI, gaDhaLA, goMDala, sUrata vagere sthaLonA AvA maMdiranI havelIomAM lokakalAthI sabhara kASThazilpo najare paDe che. soLamA, sattaramA ane aDhAramA saikAmAM baMdhAyela siddhapura ane pATaNanA vorA kuTuMbanA makAnonuM kAikotarakAma kASThakalA kArIgarInA uttama namUnA gaNAvI zakAya. A kotarakAmane komavAdanI jarAya asara thaI nathI. ahIM kotarakAma karanAra hiMdu kArIgaroe dila daIne kAi zilyono vikAsa sAdhyo che. A makAnonA kASThazilpono vikAsa sAdhyo che. A makAnonA kAchazimAM traNa sadIonA loka jIvananAM darzana thAya che. A uparAMta amadAvAdamAM AsToDiyA vistAramAM saurASTramAM mahuvA baMdara, khaMbhAta ane bharUcanI voravADamAM A zailInI asaravALA makAno Aje paNa mojUda che. navarAtrImAM banatI mAMDavIo upara keTalAka kASThazilpo kaMDAravAmAM Ave che. A zilpo sIdhA lokakalAmAMthI utarI AvelA dekhAya che, pakSIone dANA-pANI maLe tevA saMkhyAbaMdha cabUtarA-parabaDIo gujarAtamAM aneka sthaLoe jovA maLe che. AvA cabUtarA kAM to kAi athavA paththaranA banAvAya che. kASThanA cabUtarAnAM nAnA TekAo, kaTheDAo vagere upara kAi zilpo kotarAyelA hoya che. mUrtividhAnanA graMtho, purANo vageremAM vividha prakAranA padArthomAMthI mUrtio banAvavI ke kotarAvavAnuM vidhAna apAyuM che, paraMtu mUrti-zilpo vizeSataH kASTha,dhAtu ane paththara upara kotarAyAM che. A traNe padArthomAM kASTha sahuthI ochu TakAu hovA chatAM aneka prakAranI kASThakalAnA utkRSTha namUnAo jagatabharanI ApyA che. bhArata dezamAM maisura, kAzmIra ane gujarAta kAchazilponA mukhya kendro gaNAya che. A traNeya prAMtoe lokakalAnA lakSaNavALA uttama kAchazilpo jagata samakSa mUkI ApyA che. Ama, gujarAtanI kAchazilpa ane kASThakAma eka AgavI lokazailI gaNAya che. kASThazilpomAM AbhUSaNo tathA paheraveza, rAsalIlAmAM garabA, garabI vagerenI aMgabhaMgIo lokazailInI sAkSI pUre che. phUlavelonA kotarakAmamAM lokabhAratanI asara dekhAya che. nALIonA kotarakAmamAM lokabharata uparAMta gUMthaNakalAno opa apAyelo jaNAya che. makAnanA chajA, jAkhIyA, gokha, jharUkhA, sabhA khaMDo, DelIo, kaTheDAo vagerenA zRMgAranA kASTha aMgo lokakalAnA uttama udAharaNo pUrAM pADe che. pathika' * me, 1998 * 5 For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vedakAlIna vAstukalA DaoN. kAntilAla rA. dave bhAratIya paraMparAgata daSTi vedane saMpUrNa jJAnanI zabdamayI abhivyaktinA svarUpe pichANI ghoSaNA kare che ke bhUta bhavya bhaviSyacca sarva vedAta prasidhyati'. manuno to spaSTa mata che ke "sa sarvoDabhihito vede sarvajJAnamayo hi saH " (manu. ra7) samasta vidyAonuM mULa veda che', evuM yAjJavalkayanuM vacana akSarazaH satya che. vaidika vADmayanA jeTalA jeTalA mahattvapUrNa graMtho che te saghaLA koIne koI svarUpe veda sAthe joDAyelA che... A mukhya graMthomAM vyAvahArika tathA pAramArthika sarva zAstrono samAveza thaI jAya che... evo eka paNa viSaya nathI, jenuM jJAna manuSyanA vaiyaktika athavA sAmUhika tathA aihika ke pAralaukika jIvana mATe Avazyaka hoya, ane vedamAM upalabdha na hoya.' vAstukalA athavA vAstuzAstra Avo ja eka viSaya che, jenuM manuSya jIvanamAM atyaMta mahattvapUrNa sthAna che. bhAratIya vAstuvidyAno itihAsa vedakALathI paNa prAcIna hovAnuM puravAra thayuM che. siMdha ane paMjAbanA khodakAma daramiyAna prApta thayelAM pAMca hajAra varSa jUnA imAratonA khaMDiyeronA AdhAre ema kahI zakAya ke tatkAlIna bhAratIya sabhyatA atyaMta samRddha ane suvikasita hatI. imArato banAvavAnI ATalI suMdara ane prAcIna paraMparA saMsAramAM kyAMya astitvamAM na hatI evuM vidvAno mAne che. siMdhu sabhyatAkAlIna gRhavinyAsano paricaya pradhAnataH moheMjo daDo ane haDappA e be nagarothI maLe che. sindhaghATInAM nagaronI racanA nadI taTa para che. nadInI rela ane zatruthI rakSA mATe UMcI dIvAla banAvavAmAM AvI hatI. je nIce 40 phUTa ane upara 35 phUTa pahoLI hatI...keTalAMka ghara be mALanAM hatAM.dIvAlo pAkI IMTonI banAvavAmAM AvatI. pratyeka gharamAM prAMgaNanI cAre tarapha be, traNa yA aneka khaMDo banAvavAmAM AvatA. eka nAnAgAra, yunivarsiTI, sTApha kolonI, vallabha vidyAnagara banAvavAmAM AvatuM. jenuM dharAtala iMTa vaDe banAvI temAMthI kADhavAmAM AvelI eka nAlikA galInI nIce vahetI. moTI nAlikA (gaTara) mAM jaIne maLatI hatI. jemAM nagaranA eka vibhAgamAM majUro mATenI vasatI hatI. jenA gharanI laMbAI 20 phUTa ane pahoLAI 12 phUTa hatI ane pratyeka gharamAM be khaMDa hatA. jemAM eka khaMDa bIjAthI bamaNo moTo raheto. nagaramAM sArvajanika upayoga mATe bhavanonuM nirmANa karavAmAM AvatuM, je saMbhavataH zikSaNa, zAsana yA dharmasabhAo ke pUjA mATe upayogamAM levAtAM. nagara nirmANanI A vaijJAnikatA jotAM ema cokkasa pratIta thAya che ke tatkAlIna nagaranI racanA koI viziSTa samitinI adhyakSatAmAM karavAmAM AvatI haze. e kALamAM ucca koTinA sthapatio ane eMjiniyaro paNa avazya haze ja. - vAstuvidyAnI haDappAkAlIna paraMparA kramabaddha rahI hovA chatAM enuM yathArtha citra Aje upalabdha nathI, siMdhughATInI vAstukalA bAda vaidika sAhityanA ullekhonA AdhAre vedakAlIna vAstuvidyAnI vigato prApta thAya che. A vAstuvidyA sinthasabhyatAnI vAstuvidyA jeTalI unnata na hatI e vAta sAcI hovA chatAM, prApta ullekho sUcave che tema, vedakAlIna vAstuvidyA, keTalAka pazcimapriya pUrvagrahI vidvAno mAne che tevI "ardhavanya sabhyatA" paNa na hatI. A saMdarbhamAM zrI. vizvabhara prasAda "gupta banyu lakhe che : jemaNe aMgrejInA bhraSTa anuvAdo dvArA vedonuM jJAna prApta karyuM che evA ghaNAbadhA lokonI evI kalpanA che ke prAcIna RSio... ardhavanya avasthAmAM rahetA hatA. vaidika sabhyatA jevuM kaMIka haze to te ardhavanya sabhyatA ja haze, evI adhika kazuM ja nahIM, temanA matAnusAra moheM jo-daDonI ane haDappAnI sabhyatA to vaidikatara sabhyatA hatI. paraMtu vaidika saMhitAo para vicAra karatAM pratIta thAya che ke vaidika sabhyatA utkRSTa koTinI sabhyatA hatI. A ardhavanya mAnavonI nahIM, ucca samAjanI avasthAmAM ja hovAnuM saMbhavita che, vaziSTha RSi kahe che, "mA ahaM mRmaye gRha gamam (R.7.87-1) arthAt "huM mATInA gharamAM jaIne nahIM rahuM. teo kahe che, "bRhanne mAna sahastradhAra gRhe jagam' (7-88-5) arthA, vizALa prazasta hajAra vAravALA H-8, yunivarsiTI sTApha kolonI, vallabha vidyAnagara pathika' * me, 1998 * 6 For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nivAsamAM jaIne ame rahIzuM, hajAra dvAra jemAM hoya te gharamAM baso-traNaso khaMDato avazya haze ja e niHzaMka che. vedakAlIna Aryo kRSaka ane pazupAlaka hovAthI temanA gharamAM pazuonA mATe alAyadA khaMDonI vyavasthA hatI. jemake "pasyA' nAmanA ghara yA gRhakhaMDanuM nirmANa azvo mATe karavAmAM AvatuM hovAnA nirdezo Rgvada 997-18, 9-89-41) ane atharvaveda (da.77.1 tathA 19-55-1)mAM prApta thAya che. vaidika sAhityamAM prayukta keTalAMka vizeSaNo tatkAlIna AryonA gharanI daDhatA ane sthiratA darzAve che, Rveda (1-73-4)mAM prayukta "kSitiSa yuvAsu" zabdaprayoga gharanI dhruvatA darzAve che. atharvaveda (6.32.3)mAM ghara mATe prayukta pratiSThA' zabda tenI sthiratAno ghotaka che. Rgvada (1.51.15 tathA 7-82-1)mAM ghara mATe prayukta paryAya "zarma' (=sukhaprada sthAna) tatkAlIna gharo sukha suvidhA saMpanna hovAnuM sUcave che. A gharone ane gharonA samUhane surakSita banAvavA mATe cAre tarapha "vapra' nAme oLakhAtI UMcI pahoLI majabUta dIvAlanI racanA karavAmAM AvatI hovAnuM athavuM. (7-71-1) vagerethI sUcavAya che. A gharonI cotarapha kyAreka vADanuM paNa nirmANa karavAmAM AvatuM hatuM. ema chAMdogya upa. (7-24-2)mAM prayukta Ayatana zabdathI samajAya che. sAmAnyataH tatkAlIna gharanAM dvAra vizALa ane bhavya banAvavAmAM AvatAM evuM Rgvada (3-1-18, 4-13-1) vagere ullekhothI spaSTa thAya che. vaidikakALamAM gaNyAgAMThyAM sAdhana-saMpanna ane pratiSThita vyaktionAM ghara atizaya vizALa hovAnuM anumAna, mitra ane varUNanA sahagna staSNa ane sahagna dvArovALA bhavanonA Rgvada (7-88-5 ane 2-41-5)mAM prApta ullekhothI karI zakAya tema che. Rgvada (6.469)mAM prApta eka ullekha darzAve che tema saMpanna lokonAM ghara IMTa, patthara ane lAkaDuM e 'tridhAtuthI banAvavAmAM AvatAM ane AvAM gharo ThaMDI, garamI ane varSothI rakSaNa ApavAmAM pUrNa rIte samartha hatAM. gRhonA nirmANa viSayamAM atharvaveda (9-3-1) mAM ema jaNAvavAmAM AvyuM che ke gharanuM nirmANa evI rIte karavuM joIe ke je prazaMsanIya hoya, ane sudRDha hoya. atharvaveda (9-3-7) mAM tatkAlIna gRhanI AMtarika racanA para prakAza pADatAM kahevAmAM AvyuM che ke pratyeka gharamAM homa karavA mATe agni zALA, patI mATeno alAyado khaMDa, ane devasthAna avazya hovAM joIe. A saMdarbhamAM mArgadarzana ApatAM Atharva (9-3-19) jaNAve che ke Adarza gRhanuM nirmANa vedajJa vidvAnanI abhirUci ane mArgadarzana mujaba karavuM joIe, ane vidvAna zilpI sthapatio e vAstuzAstra anusAra tenI racanA karavI joIe. atharvaveda (9-3-21)mAM maLatA be, cAra, cha, ATha ane daza majalAvALA ekAdhika khaMDothI yukta vizALa bhavanonA ullekhone tatkAlIna vAstuvidyAnA vikAsanA ghotaka mAnI zakAya. vaidika sAhityamAM 'gRha' athavA "nivAsa sthAna mATe prayukta zabdaprayogothI spaSTa thAya che ke vedakAlIna ghara athavA gRhakhaMDa vividha prayojanone dhyAnamAM rAkhI banAvavAmAM AvatAM hatAM. trasveda (7-88-1)mAM mRmaya (=mATInAM) "oksa' nAme oLakhAtAM gharano ullekha maLe che. rAjA ke zrImaMto jevA samAjanA saMpanna varganI vyaktionAM vizALa ane atizaya mokaLAzavALAM harpa' nAme oLakhAtA bhavanono Rveda (7-56-16 vagere)mAM ullekha maLe che vaidika kALamAM Aryotara 'dAsa' jAtinA "durga" nAme oLakhAtAM vizALa bhavanono ullekha maLe che. dAsarAja zaMbara pAse AvA 100 durgo hatA. AvA ja durgo pimu cumuri, dhuni Adi dAsanetAo pAse hovAnA ullekho Rgvada (1-51-5, 1-130-7, 2-1996 2-14-6, 2-24-2 tathA 6-10-8 ane 6-ra0-7) mAM prApta thAya che. sAmAnya ane vizALa makAno "vem' tarIke oLakhAtAM hovAnuM chAMdogya upa. (8-1-1.2) parathI kahI zakAya. maitrAyaNI upa. (2-3) mAM ghara mATe maMdira' zabdano prayoga thayelo che. pUrvajonI smRtimAM banAvavAmAM AvatA "tUpa nAmanA sthApatyano prAcInatama ane sarva prathama ullekha zatapatha bA. 13-8-1,5 ane 13-8-21, 2)mAM prApta thAya che. Rgvada (7-88-5 vagere)mAM prayukta duryA ane 'duroNa' zabdo vizALa dhAravALuM ghara' evo artha Ape che. "moTAM vizALa ghara'nA arthamAM upaniSadomAM mahAzAlA zabdano prayoga prApta thAya che to, bRhadAraNyaka upa. (4-3-37,38)mAM "Avasatha' nAme oLakhAtAM AjanI dharmazALA ke "atithizALA' bhavanono paricaya maLe che. pratyeka gAma ke nagaramAM AvAM AvasathonuM nirmANa karavAmAM AvatuM, jemAM vizALa saMmelano. bhojanotsavo ane yajJotsavonuM Ayojana karavAmAM AvatuM hatuM. upaniSatkALamAM "saMsthAna' nAme oLakhAtAM bhavanono ullekha maLe che, pathika' * me, 1998 * 7 For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jeno sarvAdhika deDha bhAga "aparAjita Ayatana' nAme oLakhAto hato, ane enI aMdaranA bhAgamAM 'vibhu nAmanA mahAkakSanI racanA karavAmAM AvatI hatI. ema kauSItaki brAhmaNa upaniSada(1-5)thI spaSTa thAya che. A saMdarbhamAM sara jona mArzala lakhe che ke A vedakAlIna) sthApatyothI tenA nirmAtAonA advitIya nirmANakauzala, temanI sUkSmatA ane pUrNatA pragaTa thayelAM jovA maLe che. e sthapatio ahIM Aje paNa hayAta hota to Adhunika yuganI vAstukalAmAMthI emane bhAgye ja kazuM zIkhavA yogya maLyuM hota. prasiddha vedajJa paMDita vIrasena vedazramIe vaidika sAhityamAM prayukta vividha prakAranA gRho ane gRhavibhAgonI mAhitI ApI che. temanA jaNAvyA mujaba vedakAlIna gRhonI vizeSatA nIce mujaba che. (1) gaya-dhArmika ane mAMgalika karmonA anuSThAna mATe nirmita pavitra sthAna atavA gRha. (2) garta- nivAsa ane zayananI suvidhAvALuM calagRha. (3) asta- gupta AzrayasthAna athavA bhUmigRha, (4) nIDa- nizcita rIte rahI zakAya tevuM nityazayananuM sthAna, (5) svasara- aneka prayojana sAdhaka gRha. (6) kRti- auSadhAlaya. (7) yoni-prasUtigRha ke khANagRha (8) zaraNa- AzrayagRha (9) chadi-daravAjA vagaranuM ghara (10) chAyA- mAtrI chatavALuM thobhalAyukta khulluM ghara. (11) zarma- yudhdhakAlIna AzrayagRha (12) ajama- lokopakAra mATe nirmita AzrayagRha-pathikAlaya (13) kudara- annabhaMDAragRha (14) varUtha- gupta gRha. vedakALamAM vAstu-pati tvaSTAnI kalpanAno AraMbha thaI cUkyo hovAnuM Rgvada (pa-41-8) parathI jaNAya che. tvaSTA nirmANakarmano adhikaThAtA hovAnuM samajAya che. keTalAka vidvAno vizvakarmAne ja tvaSTA mAne che. vizvakarmA vAstuvidyAnA Adya AcArya hovAnuM manAya che. teo vAstuvidyAnA Adya pravartaka ane vizvakarmA paraMparAnA janaka manAyA che. mahAbhArata paNa temano ullekha devazilpI tarIke kare che. Ama chatAM prApta ullekho evuM darzAve che ke vedakALamAM vAstukalAno zAstrIya carcA maLatI nathI. Ama chatAM vedakALamAM eka viziSTa vAstuzailIno vikAsa to avazya thaI cUkyo hato. vaidika sAhityanA ullekho darzAve che ke vaidika Aryone vAstavidyAmAM vizeSa abhirUci na hatI. Ama chatAM paravartI yuganI vAstukalAnA vikAsa para gADha prabhAva pADavAnI dRSTie vidvAno vaidika vAstuzailInuM mahattva svIkAre che ja. A saMdarbhamAM ema. ronAlDa kahe che.-The chief importance of the Vedic period lies in the development of the architecture as a science and the invention of types that survive in later Hindu and Buddhist architecture.' vaidika sAhityamAM prApta ullekhothI evuM siddha thAya che ke vaidikakALamAM grAma purI (pura), nagara pattana ane kSetra AdinI kalpanA barAbara nizcita thaI cUkI hatI. jyAM loko samUhamAM vasatA hoya tevuM nAnuM ekama "grAma kahevAtuM. jyAM kevaLa susaMskRta loko vasatA hoya tene "nagara ane saMrakSaka sAdhanothI paripUrNa vasatIne pura" ke "purI tarIke oLakhavAmAM AvatAM chAMdogya upaniSada (8-1-1-2)mAM prayukta pura' zabda 'killo' yAM 'killAthI surakSita nagarano Artha Ape che. parvatanA zikhara para bAMdhavAmAM Avato killo "durga tarIke oLakhAto hovAnuM kaThI upaniSada (2-1-4) parathI samajAya che. atharvaveda (10-2-31)mAM "pura' arthAt nagarano ullekha karatAM kahevAmAM pathika me, 1998 08 For Private and Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AvyuM che ke, "A devonI ayodhyA nagarI che, A nagarInA killAnI divAlo para ATha (saMrakSaka) cakro goThavavAmAM AvelAM che. killAnI dIvAlamAM nava dvAra che, jemAM suvarNakoza che,je nagara tejathI gherAyeluM svarga ja che. A vividha grAma-nagara-purI paraspara nAnAmoTA mArgathI joDAyelAM hovAnA ullekho vaidika sAhityamAM prApta thAya che. chAMdogya upa. (8-6-vagere) mujaba mArga "patha' tarIke ane vizALa mArga (hAya-ve) "mahApatha' tarIke oLakhAtA hatA. Rgvada (pa-para-10,13,17vagere)mAM sainiko mATenA cAra prakAranA mArgonuM varNana che. muMDaka upa. (2-2-5) ane zvetAzvatara upa. (6-19) vageremAM nadIo upara bAMdhavAmAM AvatA setuonuM nirUpaNa prApta thAya che. Ama vaidika sAhityamAM vAstukalAnA AraMbha ane vikAsa viSayaka mUlyavAna sAmagrI prApta thAya che, AnA AdhAre ema nisaMdigdhapaNe kahI zakAya ke bhAratIya vAstukalAno prAraMbhika ItihAsa ane vikAsa suvarNamaya che, kintu pAzcAtya prabhAvathI aMjAI gayelA ApaNe tenuM yathArtha mUlyAMkana karavAmAM niSphaLa gayA chIe. A saMdarbhamAM bhAratanA mahAna zikSAzAstrI DaoN. daulatasiMha koThArI lakhe che : "mane kheda che ke bhAratanA baudhdhika jIvananuM kendra bhAratanI bahAra che. ApaNe prAyaH videzI vicAradhArAthI prabhAvita thaIe chIe, ApaNAM vizvavidyAlayo bahArathI lAvIne ropI devAmAM AvyAM che ane haju sudhI A dezanI dharatImAM teo mULa nAkhI zakyAM nathI. prAcIna saMskRta sAhityamAM surakSita vicAradhArAne A dezanA vizvavidyAlayanA abhyAsakramomAM sthAna prApta thayuM nathI. A deze potAnI prAcIna dharoharane zodhI kADhavI Avazyaka che, ane jo Ama thaze to bhAratanA saMdarbhamAM je prAcIna ukti che: 'gurUpade apiSThita' arthAtu bhArata vizvanA gurupade jagadagurUpade raheluM che-te niHsaMdigdhapaNe yathArtha banaze, e vAta niHzaMka che. pAdaTIpa 1. DaoN. kRSNalAla saMpAdita, vaidika saMhitAomeM vividha vidyArthe nAmano lekhasaMgraha, je.pI. pabliziMga hAusa, dilhI. prathama saMskaraNa, 1993 aMtargata paM. vidyAnanda sarasvatI likhita bhUmikA, pR-19-20, 2. DaoN. rAmajI upAdhyAya, prAcIna bhAratIya sAhityakI sAMskRtika bhUmikA, vedabhAratI-lokabhAratI prakAzana, IlAhAbAda, prathama saMskaraNa, 1966, pR. 865-866. 3. juo, pAdaTIpa naM-1 antargata, vaidika saMhitAo meM zilpavijJAna' nAmano lekha, pR. 275-276. 4. vaidika saMpadA, govindarAma pAsAnanda, dilhI, prathama saMskaraNa 1967, pR. 178-141. 5. ArTa enDa ArkiTekTara, pR.23 6. juo, pAdaTIpa naM.1, pR. 26. pathika' me, 1998 * 9 For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "rAjakoTanI svAtaMtrya caLavaLonAM pariprekSyamAM rAjakiya pravRttio." (eka mUlyAMkana) prA. caMdrakAnta eca. joSI akiMcana rAjakoTanAM rAjavIzrI (6-2-1930) guruvAranA roja nidhana) prajAvatsala mA. lAkhAjIrAja bApuzrInuM zaradIthI ekAeka AkALe avasAna thayuM. tA . * * * * ke : prAstAvika - 1939 nI 13 mI eprila e samayanAM madhyapradeza ane " berAranAM pATanagara nAgapuramAM sthapAyela hindustAnI lAlasenAnI phaujI kAunsalanAM saMsthApaka krAntIvIra maganalAla bAgaDIne aMjalI arpatA hindustAnI lAlasenA itihAsa kamiTIe AraMbha A sUtrathI ja karyo ke, "bagAvata e pratyeka gulAma prajAno janma siddha adhikAra che'', svataMtratAnAM janma siddha adhikArane caritArtha karavA mATe bagAvata eka zuddha sAdhananI garaja sAre che. muktisaMgrAmanAM vidhAyakomAM svAmI dayAnaMda sarasvatI, araviMda ghoSa, zrI raMgaavadhUta, pADuMraMga, hari OM AzramanAM pU. moTA jevA dArzanika sAdhusaMto ke bhagatasiMha khudIrAma bojha, dAmodara paMta, bAlakRSNa cokara, subhASacaMdra bojha, vAsudeva phaDake, zyAmajI kRSNavarmA, rAmacaMdra pAMDuraMga (tAtyAsAhebaTope) madanalAla dhIMgarA, virasAvarakara, saradArasiMhajI rANA, narIndranAtha ghoSa, caMpakarAmana pIllAI, suzIla sena, lAlA haradayALa jevA aThaMga krAMtikArIonAM 1857 nAM baLavAthI mAMDIne 1947 nI AjhAdI sudhImAM saradAra vallabhabhAI paTela gAMdhIjI jevA variSTha netAo pracaMDa puruSArtha paDelo che. gujarAta saurASTra rAjakoTanI kAryapaddhati nirALI gaNavA mATe pUratA vyAjabI kAraNo maLI rahe kharA ! 1857nA baLavAnI tArIkha to 31 me nakkI thayelI paraMtu kharekhara to 10 menAM ja zarU thaI gayo. A baLavaTanAM yajJakuMDamAM prathama Ahuti 1858nI 8mI eprila eka brAhmaNaputranI zahIdIthI AraMbhAI aMgraja sArjanTa mejara dhumena ne baMdUkanI goLIthI vIMdhI nAkhI lephaTananTa bolTenane talavAranAM jhATakethI ThAra karIne A maMgaLa pAMDe nAmanAM vipra yuvAne krAMtikArI mukitasaMgrAmanA zrIgaNeza karyA pachI gAMdhIjInI rAhabarI heThaLa ahiMsAmUlaka AMdolano zarU thayAM. lIMbaDInAM saradAka siMha rANA, bhArata svAtaMtrya sainikasaMghanA adhyakSa pade rahelA saradAra pRthvI siMha AjhAda (padmavibhUSaNa-1976) jeo bhAvanagaranI bhomakA para svAmIrAvanAM nAme suvikhyAta hatAM ane ApaNA lokhaMDI puruSa saradAra vallabhabhAI paTelanI saradAratripuTI lAla, bAla ane pAlanI tripuTInI punaH AvRtti ja gaNI zakAya. rAjakoTa-jAmanagara, bhAvanagara - saurASTra ke kAThIyAvADanI rAjakIya pravRttio kAThiyAvADa rAjakIya pariSada mAraphata thatI jenAM agraNI pade zrI ucharaMgabhAI Dhebara (saurASTra rAjapanAM mukhyamaMtrI zrI DhebarabhAI) hatAM jemanI pratimA rAjakoTanAM hRdayasamA trikoNabAgamAM Aje jovA maLe che. jayAre bhAvanagara rAjyamAM A sauthI vadhu kaparI, kAmagIrI gujarAta rAjayanA mukhyamaMtrI sva.zrI baLavaMtarAya go. mahetA bhAvanagara rAjaya prajA pariSadanA nejA heThaLa saMbhAvaLatA hatAM. dezI rAjAone hindI saMghamAM joDavAnuM kaparuM kArya saradAra paTele kunehathI karI banAvyuM. tenuM maMgalAcaraNa bhAvanagaranA mahArAjA kRSNakumArasiMhajI ane dIvAna prabhAzaMkara paTTaNIe 1948 nI 20mI jAnyuArIe AnaMdanagara, 8-88, meInaroDa, dineza DerI sAme, rAjakoTa-360002 'pathika' - me, 1998 9 10 For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saurASTramAM potAnuM rAjya mahAtmAjInAM caraNe dharIne karyuM. jayAre jAmanagaranA jAma sAhebano prajA pravRtti sAme roSa hato. sva. digvIjayasiMha rAjA hatAM ane kunehabAI zrI gulAba kuMvarabA mahArANI hatAM temanAM nAme rAjanIti ghaDAya paNa temanAMthI vadhAre adhikAra temanA pitAzrI pratApasiMha bhogavatA. lokonI svAtaMtryabhaktine toDavA badhA ja prayatno ane prayAso ahIM thayelA. Ama chatAM rAjakoTa satyAgrahane majabUta banAvavA jAmanagara jillAnI prajA thanaganI UThI. ahIMthI aneka svAtaMtrya sainiko rAjakoTa satyAgrahamAM gayA temaja vyApArIoe rAjakoTa satyAgrahane sahakAra ApavA Arthika temaja naitika bhAvanA pratyakSa svarUpe ApI. jAmanagaranI prajAe satyAgrahI one rAjakoTa mokalatI vakhate utsAhabhera vidAya ApI hatI. 1939 nI 8mI jAnyuArIe tyAM "jAmanagara prajAmaMDaLa"nI sthApanA thatAM ja jAmazAhIno koraDo vIMjhAvAnI zarUAta thaI cUkI. briTiza rIsAyatomAM saurASTranAM itihAsamAM rAjakoTa jillA)nuM sthAna kendravartI banI gayuM. kAraNa khUba ja spaSTa hatuM ke saurASTranAM 202 dezI rajavADAo ane ejansInI hakUmata nIcenAM pradezonuM kendra sthAna rAjakoTa hatuM. sarakAra taraphathI rAjakoTamAM e.jI.jI. ejanTa Tu dhI garvanara janaralano kempa-paDAva raheto. tene lIdhe aMgrejonAM samayano sarvadezIya itihAsa rAjakoTe sajaryo che ema kahevAmAM koI atizayoktinAM doSano bhaya raheto nathI." rAjakoTa jillAmAM 1977 nI yAdI mujaba 288 jeTalAM AjhAdInAM saravaiyAonAM nAma, saranAmAM prApta thayelA bhAvanagara jillAmAM 82, mahesANA jillAmAM 54, jAmanagara jillAmAM 74, banAsakAMThAmAM 21, jUnAgaDha44, sAbarakAMThA 22, amarellI jillAmAM 27, valasADa 157 uparAMta tAmrapatra meLavela 50 svAtaMtrya sainikonAM maLelA. AjhAdImAM phALo ApanArA AjhAdInA laDavaiyA vageree mahattvanuM pradAna karyuM che. rAjakoTa rAjya ane zaherano pUrvaItihAsa - AjathI 387 varasa pahelAM I.sa. 1911nI sAlamAM vibhAjI ThAkore rAjakoTane vasAveluM. vibhAjInAM kuMvara zrI merAmaNajI sAhebe saradAranI gAdI para 1635 thI 1656 sudhI 21 varasa zAsana karyuM. ane bIjA kuMvara zrI kuMbhAjIe goMDala para rAja karyuM. temAMthI saradArane amadAvAdanAM subA bAkarakhAne chInavI lIdhuM. sAhebajInAM kuMvara bAbhaNIyAjIe I.sa.1675 thI 1696 nAM 21 varasa sudhI rAjakoTanI gAdInI sattA daramyAna saradAra pAchuM laIne rAjakoTane rAjadhAnI banAvI. I.sa.1720 rAjakIya ane saradAranAM baMne paragaNA soraThanAM nAyaba phojadAra mAsuma khAne bAMbhaNIyAmAtanAM rAjakaMvara bherAmaNajIlInInAM samayamAM jItIne be varasa bAda 1722 nI sAlamAM rAjakoTane navuM mAsumAbAda evuM nAmAbhikaraNa ApyuM, to turata ja merAmaNajInAM kuMvara raNamalajIe mAsuma khAnane mArIne rAjakoTanI gAdI sara karI. 24 varasa sattA bhogavyA bAda 1746 nI sAlathI 1796 nI sAlanAM gALA daramyAna lAkhAjI ThAkoranAM putra merAmaNajI trIjAne lAkhAjI ThAkora temanI hayAtImAM gAdIno vahIvaTa suparata karI dIdho. temanAM avasAna pachI lAkhAjI ThAkora potAnA hastaka vahIvaTa laI lIdhelo. "pravINa sAgara" nAmanAM utkarSa graMthanI racanA A merAmaNajI trIjAe karelI. jenuM prakAzana pharIthI rAjakoTa esa.TI.Depo sAme AvelA pravINa prakAzanavALA gopAlabhAI ane (upA) dhArAsabhyazrI pravINabhAI mAMkaDIyAe karyuM che. I.sa. 1796 thI 1825 sudhI nAM 29 varasa sudhI raNamalajI (bhAbhAjI) gAdI para ArUDha rahyAM paNa emanAM rAjagAdInAM bhogavaTA chellA traNa varaso bAkI hatA tyAM 1822 mAM rAjakoTa rAjaya pAsethI aMgrejoe keTalIka jagA bhADe lIdhIne tyAM lazkarI chAvaNI nAMkhI ane kAThIyAvADa ejansInAM A rIte pAyA naMkhAyA. I.sa. 1825 thI 1844 sudhI ThAkora surAjIe ane 1844 thI 1862 nAM 18varasa sudhI merAmaNajIe cothAe rAjaya karyuM. ane 1862 thI 1890 sudhI ThAkoranI bAvAjIrAje rAjyadhUrA vahana karI.' 1890 nI 18 eprile bAvAjIrAja sAhebanuM 34 varasanI umare avasAna thayuM tyAre temanAM kuMvara lAkhAjIrAjajI mAtra pAMca varasanAM hatAM. rAjakoTa-rAjayano eka rAjakIya tabakko Ama pUro thayo gaNAya. TUMkamAM I.sa. 1592 athavA to vikrama savaMta gaNIe to 1948 mAM bhUcaramorInAM yuddhamAM jAmanagaranA rAjavI jazAjInAM pathika' * me, 1998 * 11 For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kuMvara ajAjI (zrAvaNa vada sAtama, budhavAre) zarIda thayAM bAda temanAM be kuMvaro paikInAM lAkhAjI ThAkorane jAmanagaranI gATI ane bIjA kuMvara vibhAjIne kAlAvaDa paragaNAtAM bAragAmo I.sa. 1607 mAM garAsamAM maLyAM temAMthI eka cIbhaDA gAmane rAkhIne 11 gAmo jAmanagarane kuMvarapacheDAmAM pAchA ApyA cIbhaDAnAM zAzana daramyAna ja vibhAjIe 1611 nI sAlamAM rAjakoTa vasAvyuM tyArathI mAMDIne 1890 sudhImAM kula 279 varasano A sudIrdha tabakko kALanI ganomAM lupta thayo. (dastAveja-1 ane-2) briTiza zAsana daramyAna nAnA moTA dezI rajavADAo je rIte potapotAnAM AgavA calaNI sIkkAo, potAnI TapAla TikiTo, posTala sTedAnarI temaja korTamItI cukavaNI mATenAM sTempasa (phIskala sTempasa) bahArapADanAM temAM rAjakoTanAM jADejA rAjavIo lAkhAjIrAjabApa tathA ThAkora sAhe vividha chabIo darzAvatI phIskala sTempaNa paNa bahAra paDelI AvI phIskala sTepsanI AjakAla khUba ja UMDANapUrvaka abhyAsa thaI rahyo che. temanAM rUAbadAra depAnA caherAo temanA atItanAM vaibhavanI yAda tAjI karAve che. junI peThI temanAM pratye khUba Adara bhAvathI jue che. prajA mana evo che ke "bhAratanAM bhUtapUrva rAjavIo AjhAdI pachInAM lokoe cUMTelA TUMkAgALAnAM "rAjAo karatAM vadhu vahIvaTa kuzaLa ane dUradarzI hatAM. lAkhAjIrAjabApu takhtanazIna thayA e gALo rAjakoTanAM rAjakiya itihAsamAM suvarNAkSare aMkita thayelo che. temanAM avasAna pachI temanA moTA putra dharmendrasiMhajI ThAkora banyAM. teo niHsaMtAna hovAthI temanA avasAna pachI dharmendrasiMhajInAM nAnAbhAI pradyumanasiMhajI ThAkora banelA. temanAM sauthI moTA putra manoharasiMhajI ane putrI premIlArAjene vasIyatanAmA dvArA potAnI milakatanAM vahIvaTadAra tarIke pradyumanasiMhajIe niyukta karelAM rAjakoTa rAjayanAM mohinIkumArIbAmAMthI jayaraghurAjasiMhajInuM nidhana thatAM gaMsva. gItAkumArIbA ane aMbikA pratApasiMhajI vArasAI hakka mATe raNajitasiMha pelesa sahitanI karoDo rU.nI milakatanI korTamAM dAvo karela che. eka samaye saurASTra yunivarsiTInAM sthApanA kALe e jayAM besatI te lAkhAjI rAja lAyabrerI ane lAkhAjIrAjanAM pUtaLA sAmenA karaNasiMhajI hAIskUlane joDatA roDa upara hatI te dharamapuranA utArAvALI jamIna milakata pradyumanasiMhajIe prahalAdasiMhajIne kapALa garAsamAM ApelI. tethI temanAM kAyadesaranA vArasadAro tarIke putra anirUddhasiMhajIe paNa sIvIla korTamAM dAvo dAkhala karelo. mArca-98 mAM gujarAta hAIkorTathI aMbikAprasAdanIdhAnA pratyuttaramAM zrI manoharasiMhajI, zrI premIlArAje prahalAdasiMhajI, mohinIkumArIbA gaM.sva. gItA-kumArIbA-jayaraghurAjasiMha tathA jitendra jayaraghurAjasiMhanI sAme milkata aMgenAM kAmamAM manAI hukama Apelo. manoharasiMhajI jADejA gujarAtamAM apakSa dhArAsabhya ane koMgresa pakSanAM dhArAsabhya tarIke belTa pArlAmenTarIyananuM bIrUda meLavI cukelA che. gujarAta sarakAramAM teo ArogyamaMtrI, nANAmaMtrI vi. pada para rahIne bAhoza vahIvaTa Apelo che, paraMtu e badhA karatAM teo zrI "ravi-piyu"nAM upanAmathI kAvyo lakhe che "kalpanA vATe" temano prathama chatAM mAtabara kAvya saMgraha che. temanA putra mAdhAnAsiMha temanAM rAjavIo sAhitya vArasadAra che. samagra rAjakoTa jillAmAM "dAdA' tarIke suparicita evA zrI manoharasiMhajInAM jAherajIvanamAM rAjakoTa yuvarAja zrI mayUradhvajasiMhajI ghaNuM sakriya pradAna karatAM AvyA che. dezI rAjyo, rAjakoTa ane mahAtmA gAMdhIjI : gAMdhIjIe 1930 nI 1 lI, ra jI eprile aMkalezvaranI jAherasabhAmAM kaheluM ke "AjanuM dezI rAjya e aMgreja saltanano ja vibhAga che. dezI rAjyamAM svarAjaya hovAno khoTo saMtoSa huM na laI zake. svarAjaya e avazya surAjaya hovuM joIe. svarAjayamAM surAjyano saMyoga hovo ja joIe. dezI rAjyanI prajAbaLa keLavI brITIzahindanuM anukaraNa karI zake che." AvuM gAMdhIjInuM nivedana AjanAM kulachAbanAM purogAmI nIDara patrakAratva mATe vakhaNAyelA "saurASTranAM 24/1930 nAM khAsa vadhArAmAM pragaTa thayuM. tenA sthApakapade zrI amRtalAla zeTha hatAM. jeo gAMdhIjI sAthe ghaniSTha rIte saMkaLAyelA hatAM. phulaskepa kAgaLanA kada jevaDuM "TebloIDa patrane maLatAM AvatAM "saurASTramAM "ApaNA narendro" zIrSaka heThaLa judA judA dezI rAjavIo ane rAjyone lagatI ghaTanAo pragaTa thatI. 23-5-25nA aMkamAM zrI amRtalAla zeThe "nAmadAra jAmasAhebane caraNe pathika - me, 1998 * 12 For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lekha chApI temanA vaibhavI kharcA banAvI lokahitamAM nANuM vAparatA jaNAvyuM to doDha aThavADiyA pachI 6-6-25 nA saurASTranAM lekhamAM eka boksa AiTema nyujha tarIke rAjakoTanAM rAjavIne dArUbaMdhIno Adeza bahAra pADava nivedana karyuM ane lakhyuM "dArUnI kamANI e pApanI kamANI che". pApano saMcaya prabhutAno nAza kare che. ane ApanAM dhanya manoratha to rAjakoTanI prajAnAM sAcA prabhu thavAnA che to to Ape dArUne dezavaTo devo ja paDaze. e kyAre thaze ? rAjanA A saurASTra rAjavIonI khaphagIne kAraNe 1931-32 mAM baMdha thayA pachI ane kAryAlayane sIla lAgI gayA pachI 1932 mAM phulachAba sAptAhika zarUM thayuM pachIthI tenuM saMpAdana zrI jhaveracaMdabhAI meMghANInAM hastaka zarU thayuM. TeblIiDa kadanAM covIza pAnAnAM A sAptAhikanI kiMmata doDha Ano hatI ! gAMdhIjyaMtie taMtrIsthAnethI bhavya aMjalIo gAMdhIjIne maLavA lAgI 1926 mAM meghANI taMtrI banyAM dezI rAjyomAM uchAmA karanArA loko 'oDADIyA' thI oLakAtAM tevA aneka kAraNo thI 1939 thI 41 nAM be varasa daramyAna keTalAka dezI rAjyoe 'phulachAba' ne hadapAra kareluM 1925 nI sAlamAM rAmanavamInAM divase saurASTra kAryAlayamAM utAro karI gAMdhIjIe 'phulachAba'nI nirbhikatAne bIradAvelI. gAMdhIjInAM 1931 nI sAlanAM 12 thI 27 ogasTanAM paMdara divasa sudhI meghANI potAnAM AtmAnAM sAthI rahyA hoya tevuM pratIta thatuM hovAnuM zrI sahadevabhAI desAIe "chello kaToro" kAvya ke gIta pachI jaNAveluM kalamanAM A kauvatane pArakhIne ja gAMdhIjIe temane rASTrIya zAyaranu bIrUda ApeluM.' Ama thoDuM viSayAMtara thayuM hovAno vAMcakane AbhAsa thAya kharo paNa rAjakoTanI laDatomAM gAMdhIjI meghANI 'phulachAba' tenuM purogAmI 'saurASTra', zrI amRtalAla zeThanuM sIdhu ke ADakataruM ghaNuM moTuM pradAna paDyuM che. 1938-39 mAM rAjakoTanAM dIvAnanAM julmI nirNayo sAme rAjakoTanI prajAe karelA satyAgrahamAM gAMdhIjI paNa joDAyelA tenI aMtargata prabhAta pherIthI mAMDIne saradhasa sudhI meghANInAM ja gIto gavAtAM ane jana asara ghaNI ja vyApaka ane pratyAvegI hatI. rAjakoTanI prajAne dIvAnanAM AvA kALA kAmothI mAhitagAra meghANIe ja potAnAM kAvyo dvArA karayA so bhASaNonI asara jeTalI asara meghANInAM eka kAvyathI prajA para thatI hatI. rAjakoTanAM satyAgrahImAM bIkAneranAM rAjA sara gaMgAsiMha prajA mATe ghaNA vighno UbhA karatAM hatAM. tenI A kuTIlanItine darzAvatuM ane tenI cADIkhAtu gIta rAjakoTanI prajA umaMgabhera gAtI (1939) vIrAvAlAnI zAna ThekANe lAvye pAra ! "hazIyArI le lo Ayo me rAjA bIkAnera ko phIzIyArI le lo Ayo mahArAjA bIkAnera ko gaMgAjI re ne......rene..kinAre azo khuMmAro khAzuM rAjakoTanI gAMdhIsenA bI jAro ke A zuM ? hazIyArI le lo Ayo chogALo bIkAnera ko phIzIyArI le lo muchaDa gucchALo bIkAnera ko" satyAgrahIonAM ToLAnAM ToLA rAjakoTanI bhomakA para ThalavAye jatAM hatAM temane kacaDanA eka kaDaka evA polIsa amaladAra khAnasAhebane rAjakoTa rAjye bolAvAlA meghANI uzkerAI gayA ne khAnasAheba mATe kaTAkSakAvya banAvyuM veLA re hoya to vAMcajo re, mAro kaTako kAgaLIyo khAMsAheba kaTako kAgaLIyo, jaMga bahAra tame joramAM re jo, peTanI pIDAyuM kayAMya nA ke, jo mUchane be jhAjhAM gUMcalA de jo phera ghoDe caDiyo ! vepAre (1939) laoNrDa sara jemsa mesTana rja prAMtamAM lephTenanTa gavarnara hatA, tyAre bhopAlanAM nAmadAra begame temane kaheluM ke "saphaLa krAMti mATe be mahattvanI vastuo joIe bhUkhamaro veThato lokavarga ane asaMtuSTa ziSTavarga paDakhopaDakha hoya eTale thayuM" AvuM vAtAvaraNa vIrAvALAe sAme cAlIne prajAmAM UbhuM karyuM ja hatuM. dharmasattArUpI saMginI ke merUdaMDanI 'pathika' me, 1998 + 13 For Private and Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjasattA jyAre AmanyA rAkhI na zake tyAre bagAvata ke krAMti thavAnI ja. sara bhagavata jevA zANA rAjavInI sItama cakkI paNa 6-10-1928 nAM "saurASTranAM cothA pAnA para camakI ane goMjalanI jelanI lokhaMDI divAlo pAchaLa palAtA dhorAjInA rAjadvArI kedIonAM samAcArathI khaLabhaLATa macI uThelo tyAre sara bhagavatanI zAMti paNa ghaDIbhara saMzradhdha thatI dekhAI krAMtine janma ApanArI AvI ghaTanAo nimita banI rahe che. vaDI dhArAsabhAmAM boMba pheMkanAra bhagavatasiMha ane bI. ke. datte "krAMti dIrdhAyu ho"nI ghoSaNA karI pachI nIcalI korTamAM krAMtino artha temane puchavAmAM AvatAM khyAla maLelo. krAMti eTale kevaLa khUnakhAra laDAIo ja nahi tema temAM vyaktigata kinnAkhorIne paNa sthAna nathI. krAMti eTale ughADA gerainsApha upara racAyelI atyAranI samAjaracanAnuM parivartana. gAMdhIjInAM ahiMsAvAdanuM ApratibiMba pADatI vicAra dhArA nathI zuM ? rAjakoTanI laDAIone gAMdhIjIno Avo sathiyAro saMyogavazAta nahi bhAgyavazAta maLI gayo. prajAvatsala zrI lAkhAjIrAjabApue prajAsmitane popyuM hatuM. vANI svAtaMtryano prANavAyu chUTathI levA dIdho hato. janma 1885 mAM ane bAlyAvasthAmAM ja pitAnuM avasAna thatAM temano rAjyAbhiSeka 1890 mAM thatAM rAjakoTamAM sagIra vahIvaTa dAkhala thayo. 1907 mAM 21 varSa pUrA thatAM temane kula akhatyAra soMpavAmAM Avyo. pachI trIje varase 1910 mAM kAunsIla vahIvaTanI prathA emaNe dAkhala karI, jemAM rAjayanA mukhya amaladAro ekatra thaI rAjakAjanI maMtraNA karI vahIvaTI kAryo karatAM. rAjakoTane bejIyama eTale udyogothI dhamadhamatuM banAvavAnI temanI abhilASA hatI 1920 mAM sthapAyelI kAThIyAvADa rAjakiya pariSadanA pramukha sthAne zrI viThThalabhAI paTela hatAM ane karnala vaDanI AMkha uMcI thAya to paNa darabArI gAdI DagamagI uThatI evA kAramAM saMyogomAM maradAI banAvIne A lAkhAjIrAje pariSadane potAnA AMgaNe notarI eTaluM ja nahi viThThalabhAInAM mAnamAM khulleAma nIDarapaNe gArDana pArTI yojatI adamya khumArInAM darzana karAvyA ne bdhithI rAjakoTamAM ja nahIM, paraMtu samagra kAThiyAvADamAM sAcI prajA jAgratinAM zrIgaNeza maMDAyA 1923 mAM emaNe prajApratinidhi sabhAnI jAherAta karI temaNe jAmanagara juThThANA calAvyA vagara sAcA mArge prayANa karyuM. 90 sabhyonI sabhAmAM pramukhanI varaNI praznottarInI sattA, bajeTa carcAnI sattA ApI zrI lIlAdhara amRtalAla sahetA prathama pramukha cuMTAyA presa ekTa paNa rada karyo. 1924 mAM temane videza yAtrA-vilAyata-yuropa javAnuM thatAM vikalpa rAjayavahIvaTa mATe prajAkiya-pIpalsa kAunsIla sthApI prajApratinidhi sabhAnAM paNa agragaNya sabhyo zrI lIlAdhara amRtalAla mahetA zrI harizaMkara paMDyA ane rAmajI goradhanadAsane sattA soMpI A harizaMkara paMDyA rAjakoTa sTeTanAM revanyu eNnDa janarala sekreTarI zrI tribhuvana puruSottama bhaTTa baMnne gujarAtI zrI gIDamALavIya brAhmaNa jJAtinAM hatAM. jyAre rAjakoTa sTeTanAM amarasiMhajI sekreTarIyeTamAMthI tA. 21-1-39 nAM 61 naMbaranAM ane ra7-11939 nAM 74 naM.nAM noTIphIkezanamAM AMzika sudhAro karane 20-5-39nAM roja je 88 naMbaranuM noTIphIkezana bahAra paDAyuM te mujaba vIrAvALA darabAra bAbate thayela saMvAdItA pachI ThAkora dharmedrasiMhajI e daza sajjanonI eka mAsanAM gALAmAM temane ahevAla ApavA mATe samiti nImI hatI, temAM darabAra zrI vIrAvALA pramukha sthAne hatA jayAre bIjA sadasya zrI janmAzaMkara morArajI paMDayA hatAM. teo paNa gujarAtI zrI gauDa mAlavIya brAhmaNa hatAM rAjakoTamAM zAstrI medAna sAme lImaDA cokamAM DaoN. TolIyAnI hospiTala bhADe besatI. e "maNI bhuvana nAmanuM kATakhUNAnuM makAna temanuM hatuM. jyAM Aje AlIzAna imArata UbhI thaI gaI che. rAjakoTanI DirekTaranI AjJA saMgrahagraMthanI hAramALA kaThIna parizramathI taiyAra karanArAmAM eka zrI tribhuvana puruSotama bhaTTa hatAM. temanAM putra zAMtilAlabhAInA putra zrI nIlakaMThabhAIe potAnuM rAjakoTanI bhaTTazerIvALuM majIyArU makAna vecIne navalanagaramAM rahevA gayA tyAre AvI DIrekTarI ane gejheTsa jevA mahAmUlya graMtho mane rAjakoTa viSe kaMIka pragaTa thAya ane dAdAjInuM nAma smaraNarUpe jaLavAI rahe evA AzayamAtrathI mane soMpI dIdhA, to vIrapuranAM zrI vajubhAI gaDhIyA e "saurASTra" nI junI mahAmolI phAila mane ApI dIdhI je baMnnenI sAbhAra ane RNasahita ahIM kadaradAnIpUrvaka noMdha laIne AgaLa vadhIza to mAno dharma bajAvyo gaNAze. pathika' * me, 1998 0 14 For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kAThIyAvADa yuvaka pariSada uparAMtano lAkhAjIrAjano bIje nIDara nirNaya rAjakoTamAM gAMdhIjInI padharAmaNInA karyo. brITIza saltanata sAme gAMdhIjI laDatamAM mokhare hatAM ane koI rAjA temanI sAthe vAta karavAnI paNa himmata karI zakato nahi tyAre 1924-25 mAM lAkhAjIrAje mahAtmAjIne rAjaatithi tarIke rAjakoTanI dharatI para ane potAne AMgaNe satkArelAM ejansIno lokhaMDI paMjo temanAM para ugAmAyelo ja hato chatAM lAkhAjIrAja maryAdAthI para na hatA ke na rahI zakyA potAnAM ja keTalAka durAgrahone lIdhe prajApratinidhi sabhA phArasa jevI banI gaI polIsa suprInTenDenTa zrI yusuphanI sAme prajAnI aneka kaDavI pharIyAdo chatAM lAkhAjIrAje temane chAvaryA karyA ane khAlaDabhANA cAlu rAkhyAM, yuvarAjanAM chaDecoka dUrAcAro sAmenA prajApokAra samakSa paNa teo niSkriya ja rahyA kheDUtonAM baraDA uparano boja vadhato gayo paNa prajAvatsalanA AgaLa A vahIvaTI nabaLAIo ghaNI nAnI banI gaI. bhAvanagara adhivezana vakhate kAThIyAvADanI prajAe ApeluM mAnapatra tenI sAkSI pUrI pADe che ane 30-3-37 nuM prajAnuM dharmendrasiMhajIne mAnaputra teno purAvo che." rAjakoTa satyAgraha - 1921 mAM rAjakoTamAM kAThIyAvADa rAjakiya pariSadanuM prathama adhivezana bharAyA bAda 1924 mAM ravIndranAtha TAgore rAjakoTanI mulAkAta lIdhI. 1925 mAM rASTrIya zALAnA udghATana samArohamAM mahAtmA gAMdhI paNa AvyA. pachInAM gALAmAM hindustAnanAM vAisa raoNya laoNrDa IravIna AvyA. mahadaMze rAjakoTamAM lAkhAjIrAja bApu yazanAM adhikArI ja rahyA. kalA gAMdhIe rAjakoTa rAjayamAM dIvAna tarIke potAnI yazasvI sevAo ApI hatI chatAM vidhinI vicitratA to e hatI ke dIvAna vIrAvALA darabAranI nItirIti ane prajA virodhI valaNane kAraNe 1939 mAM khuda gAMdhIjIe trIjI mArcathI 7mI mArca sudhI pAMca divasanAM upavAsa rASTriya zALAmAM karyA hatA ane saradAra vallabhabhAI paTelane A nirNayathI nahIM akaLAvAnuM paNa gAMdhIjIe jaNAvI dIdhuM. "Izvarano preryo huM varyo chuM"." AvA temanAM zabdo hatAM lAkhAjIrAjanAM anugAmI ThAkora dharmendrasiMhajI zarAbI banI jatAM temano saMpUrNa kAryabhAra (kArabhAra) dIvAna vIrAvALAe hastagata karI lIdho. vaibhavavilAsI jIvanathI kharca vadhI gayelo rAjayano rAjakoSa samApta thavAnI aNIe hato. AvakanAM navA srota zodhavA vIrAvALA e dIvAsaLI khAMDanAM ekAdhikAra ApIne mArga kADhayo. dANAbajAranuM makAna vecavA kADhI nAkhyuM. e jamAnAnI jagAra ramADatI ke kaMpanI karnivalane rAjayamAM bolAvI, jugArane kAyadesarano paravAno apAyo. kheDUto para karaverAno koraDo vIMjhAyo. TUMkamAM anItinA raste vAjategAjate teNe prayANa karI dIdheluM. "prajAne julmo sahevA paDatA rASTriya zALA, sevAsaMgha saMsthA vagere prajAhitanAM kAmomAM parovAyelI rahetI. zrI ucharaMgarAyabhAI Dhebara tathA zrI jeThAlAlabhAI joSI zrI chaganabApA joSI A anyAyInI sAme sakriya banIne prajAne jAgrata karavAmAM lAgI gayA, baLatAmAM ghI homAya tema rAjya hastakanI kApaDamIlamAM kAmadAronuM zoSaNa caramasImAe pahoMcyuM. A kAmadAroe haDatAlano Azraya lIdho viza divasa bAda rAjaye namatuM jokhyuM. kAmadAronA vijayane meghANIe paNa bIradAvyo. * have prajAno itaravarga paNa beTho thayo. prajApratinidhi sabhAnI beThaka maLI temAM becarabhAI vAlajIbhAI vADhera nAmanAM bujharga chatAM bAhoza AgevAne vIrAvALAnAM sAta sAta varasanAM sItamonuM saravaiyuM prajA samakSa sacoTa rIte rajU karyuM. kArnivala jugArano virodha karavA 1938 nI 15 mI oNgasTa ejansInI hadamAM ja eka jAherasabhAnuM Ayojana thayuM. polIse karelA nirdaya evA lAThIcArjathI akaLAI uThelA zrI DhebarabhAIe ejansInAM mejI. sTreTa jahona samakSa potAno IrAdo jAhera karyo ke "laData tamArI sAme nathI chatAM tame anyAyI vartana karazo tamArI sAme paNa laData cAlu karIzuM.17 jImakhAnA pAchaLanAM AjanA zAstrI medAnamAM pachI jAherasabhAnAM maMca parathI jahone janatAnI kSamA mAgI thoDA samaya mATe e medAna "mAphImedAna" tarIke paNa oLakhAyuM. kuTIla vIrAvALAne A ghaTanA AMkhanA kaNAnI jema khUMcavA lAgI. prajApratinidhinAM daza sabhyomAMthI sAta sabhyonI niyukti bAbate vAMdhAvacakA teNe kADhavAnuM AhvAhana ApyuM. sAme pakSe vIrAvALAe rAjasattAne paNa prajAnA pratikAra mATe kAme lagADI zrI DhebarabhAI zrI vajubhAI zuklane gIraphatAra karI sabhAbaMdhInAM pharamAno bahAra pADavA chatAM sAMje rAtre sabhAo bharAtI hatI temAMthI pakaDI pakaDIne khaTArAmAM dUra dUra nirjana sthaLoe temane utArI AvavAmAM AvatA A sAMbhaLI 3-2-1939 nAM pathika me, 1998 - 15 For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir roja kastUrabA rAjakoTa AvI pahocyA. A pahelA ThAkora sAheba ane vIrAbALA vilAyata jatAM gorA amaladAra keDalane dIvAna pade mUkatAM gayA hatA. zrI jeThAlAlabhAI joSInI AgevAnI heThaLa laData cAlu rAkhavAmAM ja AvI hatI. kasturabA sAthe maNibahena paTela paNa rAjakoTa AvelA. temane rAjakoTathI soLa kI.mI.nAM aMtare AvelA saNosarAmAM darabAranAM utArAmAM najarakeda rAkhavAmAM AvyA. kasturabAne paNa 1939 mAM 11 phebruArIthI 6 mArca sudhI 24 divasa najarakeda rakhAyelA hatAM. baMnne mahilAone satkAravA mATe relve sTezane lokonI bhIDa jAmI hatI. temaNe saradhasa paNa kADhayuM. rAjakoTamAM ejansInI hada pUrI thatAM ja vIrAvALAe saraghasane tyAM ja aTakAvI dIdhuM.18 chatAM baMnne vIrAMganAoe kUca AgaLa dhapAvavAnuM saraghasane jaNAvatAM sTeTanAM orDara mujaba kumAra vAlerAvALAe temanI dharapakaDa karI. zarUAtamAM vAMkAnera pAsenAM saNosarA bannene najarakeda rAkhI, pachIthI maNIbahenane rAjyanI jelamAM A kasturabAne traMbAmAM darabArI gesTa hAusamAM najarakeda rakhAyA ane gareDAyAkuvA AMgaNavAcoka, karaNaparA coka, chebara coka ane darabAragaDhanAM cokamAM uttejanA phelAI cUkI. A bAju traMbAnuM darabArI gesTahAusa gAmane chevADe hatuM. traMbA darabAra madArasiMha bApunI mAlikInAM A gesTa hAusamAM majabUta bArIbAraNAvALA ane pIttaLanAM saLIyA phITa karAyelI vizALa bArIo vALA cAra khaMDo hatAM. pravezadvAre sazastra polIsanI satata 24 kalAka paherAM cAlu rahetA. gesTa hAusanI AsapAsa khetaro AvelAM hatAM. kasturabA sAthe thoDA paricayamAM AvelA traMbAnAM 84 varSanAM vayovRddha bhavAnabhAI paTela A vArtAne vAgoLatAM ane rasika varga temanI vAta zAMti ane kutUhalathI sAMbhaLatA. sAMje thoDI vAra AMgaNAmAM kasturabAne besavAnI paravAnagI hatI. eka ahevAla pramANe ku. mRdulAbena e. sAyabhAI paNa sAthe ja najarakeda hatAM. satyAgraho upara thatAM julmanI vigato sAMbhaLI gAMdhIjI paNa rAjakoTa AvyA. ejansInAM polIsa suprInTenDenTa phatehamAmadakhAnane vIrAvALAe rAjyanI kAunsIlanuM prathama sabhyapada ApI AkhIye lokalaDatane berahamathI caDI nAMkhavAnI saMpUrNa sattA ApelI. teNe nAke nAke rAjoTamAM polIsa goThavI dIdhI. tethI AvatAveta ja gAMdhIjI phateha mAmadakhAna, sIvIla sarjana, karnala espIlona polITIkala ejanTa DelI vagerene sAthe laIne jelo jovA gayA hatA. jelamAM svAtaMtrya senAonI sthiti jANavA zrI DhebarabhAI, zrI vajIbhAI zukla, saubhAgya caMdabhAI modI tathA jeThAlAlabhAI joSInI tapAsa samitinI nimaNUka karato patra gAMdhIjIe ThAkorasAhebane lakhyo. koI pratyuttara na maLatAM 1939 nI trIjI mArcathI gAMdhIjI upavAsa para utarI gayAM. rASTrasamagra A upavAse khaLabhaLATa macAvI mUkyo. gorAdIna keDale eTalA atyAcAro karyA ke AkhuM rAjakoTa raNamedAna jevuM banI gayuM. tIjorI taLIyA jhATaka thaI jatA ThAkora dharmendrasiMhajIe saradAra paTelane samAdhAna mATe notaryA. A samAdhAnathI briTiza tAjanAM pratinidhi resIDenTa gIlDa coMkI UThyA. 28 Disembara 1938 nAM divase vIrAvALAne potAnAM baMgale A samAdhAna toDI pADavAnuM jaNAvyuM, tethI saradArapaTele sAtamAMthI cAra sabhyonAM mokalelA nAmo uDADI dIdhA ane prajAroSa bhabhUkI UThyo. n TUMkamAM julmonI parAkASThAnI veLAe ja gAMdhIjI ghaNA samaya pachI ja upavAsa para dhIrajapUrvaka vicArIne utaryA hatAM. upavAsanAM cothA divase 7-3-39 nAM roja vAisa raoNya presIDensa gIbsana mAraphata gAMdhIjIne upavAsa choDI devAnI vinaMtI karato saMdezo maLyo ane samAdhAna tathA vacana bhaMganAM anyAyanuM arthaghaTana dezanAM vaDA nyAyAdhIza sara morIsa gvAyara mAraphate karavAnuM samajAvyuM. gAMdhIjIe vizvAsa rAkhIne upavAsa choDyA. temano cukAdo prajApakSo rahyo, paNa vIrAvALee tenI prapaMcalIlAo na choDI te na ja choDI." rAjyanAM bhAyAto ane musalamAnone teNe gAMdhIjI samakSa pratinidhitvano hakka uThAvavA mATe uzkerI mUkyA ane pariNAma e AvyuM ke 16-4-39 nAM divase 600 jeTalA bhAyAto ane musalamAnoe kALA kapaDAmAM sajja thaI gAMdhIjIne ghero ghAlyA. zrI chelabhAI davee mahAmahenate gAMdhIjIne A vipharelA ToLAmAMthI bahAra kADhyAM. vIrAvALAnuM kAvatru khulluM paDI gayeluM samAdhAna paDI bhAMgyuM. svAtaMtrya sainikone hindanAM vaDA nyAyamUrtino cukAdo choDI devA jaNAvyuM. eka bhayaMkara hatAzA ane nirAzAnuM mojuM phelAI gayuM. anya rAjyomAM cAlatI laDAIo para tenI mAThI asaro paDI. (kramazaH) 'pathika' me, 1998 + 16 For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir me '99 Reg. No. GAMC-19 vyAjalIdAna ane uttasu kAma, minalalAve.samRdhibharyuvAna. siMpara IG 1 ( kudaratI khAtara che *ki.grA. poliyesTara pAutha pekamAM * 5 ane 50 ki.grA. esa.DI.pI.I, begamAM MINZYME SUPER PLANT GROWTH PROMOTEA || YCH MATURATE 2240057 LOL & AGRO INDUFTED viziSTa yuriyA koTiMga pAvaDara, nukazAnarahita, jaMtu-pratirodhaka, harbala ane bAyoDIgreDebala che. vanaspati vRddhivardhaka 100, 200, 500 mI.lI. 1 lITara ane 5 lITaranA pekamAM 500 grAma ane 1 kigrA. poliyesTara pAuca pemAM tIvra ejhADirekTIna (harbala proDakTasa) pravAhI ane dANAdAra 100, 500 mI.lI., lITara ane 5 lITaranA pemAM vadhu jANakArI mArI Aminala mAIlanDaroI 'mo maLa klara reDa, amadAvAda-9 rana : maha575 233 jacophI For Private and Personal Use Only