Book Title: Krushi Karm aur Jain Dharm
Author(s): Shobhachad Bharilla
Publisher: Shobhachad Bharilla
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010399/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda 'kRSikarma aura jainadharma' nAmaka pustaka pAThakoM ke kara-kamaloM meM upasthita hai| pustaka yadyapi kada meM choTI hai, kintu jisa viSaya para prakAza DAlane ke liye vaha likhI gaI hai, usa viSaya para gaharA prakAza DAlatI haiN| isameM tIna vidvAn lekhakoM ke tIna nibaMdha saMgrahIta haiN| nibaMdhoM kI bhASA ziSTa, sabhya aura madhura hai| sAdhAraNatayA vivAdagrasta viSayoM para likhate samaya lekhaka kabhI kabhI kaTutA kA prAzraya le lete haiM, parantu tattva vicAra kI yaha praNAlI vAMchanIya nahIM kahI jA sktii| lekhakoM ko apane viruddha vicAra rakhane vAloM ke prati pUrNa ziSTa honA caahie| prasannatA kI bAta hai ki isa pustaka ke lekhakoM ne isI paddhati kA anusaraNa kiyA hai| kRSi ke saMbaMdha meM hamAre yahA~ kucha manabheda cala rahA hai| yadi niSpakSa aura udAra dRSTikoNa apanA kara isa viSaya meM vicAra kiyA jAya to mataikya honA koI kaThina bAta nahIM hai| isa pustaka ke tInoM nibaMdha isa viSaya ke matabheda ko dUra karane meM upayogI hoMge, aisI AzA hai| acchA to yaha hotA ki kisI zAstrajJAtA vidvAn ne dUsarA pahalU bhI upasthita kiyA hotA, parantu kisI ne ailA kiyA nhiiN| barelI (bhopAla) nivAsI seTha ratanalAlajI nAhara ne eka pratiyogitA kA Ayojana kiyA thaa| vaha cAhate the ki kRSi ke saMbaMdha meM jaina zAstroM kA mantavya hamAre sAmane upasthita ho / unhoMne isake lie pAritoSika kI ghoSaNA kI aura ni0 li. mahAnubhAvoM ko nibaMdhaparIkSaka nirvAcita kiyA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) paM0 ajitaprasAdajI jaina ema. e. ela. ela. bI. bhU. pU. jaja bIkAnera hAIkorTa, sampAdaka aMgrejI jaina gajaTa, lakhanaU (2) zAstra jJAtA dAnavIra seTha bhairoMdAnajI seThiyA, bIkAnera (3) .................. pratiyogitA meM karIba 15 nibaMdha Aye the| unameM se yaha sarva zreSTha tIna nibaMdha haiM / smaraNa rakhanA cAhie ki ina nibaMdha kI virodhI vicAradhArA kA samarthaka eka bhI nibaMdha prApta nahIM hupA thaa| hama pratiyogitA ke Ayojaka, lekhakoM aura parIkSakoM ke AbhArI haiM, jinake sahayoga se yaha pustaka prakAza meM A sakI hai| AzA hai, jisa sadbhAvanA ke sAtha pustaka prakAzita kI jA rahI hai, pAThaka usI sadabhAvanA se ise apanAe~ge to vicAra kI acchI sAmagrI unheM prApta hogii| nivedakaHvyAvara ) dhIrajalAla ke0 turakhiyA akSaya tatIyA adhiSThAtA cIra saM.2480 ghi. saM. 2010) zrI jaina gurukula zikSaNa saMgha nibaMdha lekhaka pRSTa 1 paM0 zomAcandrajI bhArilla nyAyatIrtha 1 se 26 2 prabodhacandrajI vecaradAsajI paMDita 30 se 72 kanhaiyAlAlajI daka 73 se 58 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSikarma aura jainadharma [lekhaka:-zrI paM0 zobhAcandra bhArilla, nyAyatIrtha.] kRSikarma, jainadharma se viruddha hai yA aviruddha, isa bAta kA vicAra karane se pUrva yaha dekhanA ucita hogA ki dharsa kyA hai ? aura jIvana meM dharma kA sthAna kyA hai ? kyA dharma kucha viziSTa vyaktiyoM ke lie hai yA sarvasAdhAraNa ke hita ke lie? ' ina praznoM para sarasarI nigAha DAlane se kRSikarma kA jain| dharma ke sAtha jo saMvaidha hai, use samajhanA sarala ho jaaygaa| . dharma jIvana kA amRta hai-jIvana kA saMskAra hai| ataeva vaha jIvamAtra ke hita ke lie hai| dharma kA prAMgaNa itanA vizAla hai ki usameM kisI bhI prANI ke lie sthAna kI kamI nahIM hai| yaha bAta dUsarI hai ki koI dharma kI chatrachAyA meM na jAve aura usase alaga hI rahane meM apanI bhalAI samajhe; magara dharma kisI ko apanI zItala chAyA meM Ane se nahIM rokatA / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kI amRtamayI goda meM baiThakara zAMtilAbha karane kA adhikAra sava kA samAna hai, cAhe koI kisI bhI jAti kA, barga kA aura varNa kA ho aura kisI bhI prakAra kI grAjIvikA karake jIvananirvAha karatA ho| itanA hI nahIM, dharma-sAdhanA kA jitanA adhikAra manuSya ko hai. utanA hI pazu-pakSI aura kITa-pataGga ko bhI hai / alavattA dharmasAdhanA kI mAtrA pratyeka prANI kI apanI-apanI yogyatA para nirbhara hai| madhyakAla meM dharma ke saMbaMdha meM jo vividha bhrAMtiyA utpanna ho gaI haiM, una bhrAMtiyoM ke kAraNa anekAneka sar3hiyA~ janmI haiN| aisI rUr3hiyA~ aba taka hamAre yahA~ pracura parimANa meM vidyamAna haiN| ina rUr3hiyoM aura bhramaNAoM ke kAle bAdaloM meM, sUrya kI bhA~ti camakatA huchA dharma kA asalI svarUpa chipa gayA hai| yAja samAja kA adhikAMza bhAga dharma kI vAstavikatAle anabhinna hai| dharma saMbaMdhI bhrAMtiyoM meM eka bahuta bar3I bhrAMti yaha bhI hai hai ki dharma vyaktigata utkarSa kA sAdhaka hai aura sAmAjika vyavasthAoM ke sAtha usakA koI lenaTena nahIM hai| nissandeha yaha dhAraNA bhramapUrNa hI hai, kyoMki vyakti, samAjasamudra kA eka vindumAtra hai| koI bhI vyakti samAja se sarvathA nirapekSa rahakara jIvita nahIM raha sktaa| pratyeka vyakti ke jIvana para sAmAjika sthiti kA gaharA prabhAva par3e vinA nahIM rhtaa| isake atirikta agara dharma kA saMbaMdha sirpha vyaktigata jIvana Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 ] ke sAtha hI hotA to dharmapravartaka zrImahAvIra svAmI svayaM hI saMgha kI sthApanA kyoM karate ? sacAI yaha hai ki saMgha yA samAja ke vinA vaiyaktika jIvana nibha nahIM sktaa| ataeva dharmazAstra meM jahA~ zrAtmadharma (vyaktigatadharma) kA nirUpaNa kiyA gayA hai, vahIM rASTradharma, saMghadharma Adi kI bhI prarUpaNA kI gaI hai| Azaya yaha hai ki dharma kA saMbaMdha vyakti aura samAja donoM ke sAtha hai| ataeva kisI dhArmika AcAra kA vicAra karate samaya hameM samAjatattva ko bhUlanA nahIM cAhie / AtmA amUrtika hai, atIndriya hai, yaha saba sahI hai, lekina isase bhI adhika pratyakSa satya yaha hai ki hameM AtmA kI upalabdhi zarIra ke sAtha hI hotI hai| hama zarIra ke binA jIvita nahIM raha sakate / jo azarIra hai unheM dharma kI AvazyakatA nahIM hai / jinake lie dharma hai ve saba sazarIra haiN| aura zarIra aisI cIz2a nahIM hai, jisakA svecchApUrvaka cAhe jaba tyAga kara diyA jAya / zarIra dharmasAdhanA kA bhI pradhAna aMga hai| zarIra kA nirvAha karanA hamAre jIvana kI eka aisI mUlabhUta AvazyakatA hai. jisakI upekSA koI mahAn se mahAn aAtmaniSTha muni bhI nahIM kara sktaa| , cAhe koI kitanA hI sayamazIla kyoM na ho, zarIranirvAha ke lie anna-vastra kI AvazyakatA use bhI rahatI hai| vastroM ke abhAva meM bhI kadAcit jIvita rahA jA sakatA hai, 5 ThANAMga sUtra, ThANA 10 vAM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu anna ke vinA nahIM / 'annaM vai prANAH yaha eka ThAma satya hai| aisI sthiti meM anna upArjana karane ke lie kiyA jAne vAlA karma-kRpikarma-kyA adharma hai ? jisake binA prANoM kI sthiti nahIM raha sakatI, jisake abhAva meM jIvana nirvAha asaMbhava hai, jisa para manuSya samAja kA astitva avalaMbita hai, usa kArya ko ekAnta adharma kahanA kahA~ taka ucita hai ? jo loga saMtopa ke sAtha annopArjana karake jagata kI rakSA kara rahe haiM, unheM adhArmika yA pApI kahanA kyA atisAhasa aura vicArahInatA kA dayotaka nahIM hai ? pahale kahA jA cukA hai ki dharma, jIvana kA amRta hai| kintu jo dharma jIvana kA virodhI hai, jIvana kA viSa hai, jIvana nirvAha kA niSedha karatA hai, vaha vAstavika dharma nahIM ho sktaa| magara dharma vAstava meM itanA anudAra nahIM hai| kRpi jaise upayogI kArya karane vAloM ko vaha apanI chatrachAyA se vaMcita nahIM krtaa| esA karane vAlA dharma svayaM khatare meM par3a jaaegaa| anna ke abhAva meM, dharma kA AcaraNa karane vAle dharmAtmA jIvita nahIM raha sakate aura dharmAtmAgrI ke abhAva meM dharma Tika nahIM sktaa| prAcArya samantabhandra ne yathAtha hI kahA hai-na dharmo dhArmika vinA / eka ora hama jainadharma kI vizAlatA, vyApakatA aura udAratA kI prazaMsA karate-karate nahIM thakate aura yaha dAvA ratnakaraNDaka zrAvakAcAra / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiM ki vaha prANimAtra kA prANa karane vAlA aura isI lie vizvadharma banane ke yogya hai / dUsarI ora use itane saMkIrNa rUpa meM citrita karate haiM ki vizva ko jIvana dene vAle kArya karane vAloM ko bhI dharma kI parachAI se alaga kara denA cAhate haiM / hamAre yaha paraspara virodhI dAve cala nahIM skte| jina bhagavAn ne prANI mAtra ke lie dharma kA upadeza diyA hai| ataeva jina kAryoM se dUsaroM kA aniSTa nahIM hotA, varan rakSA hotI hai, aise upayogI kArya karane vAle dharmabAhaya nahIM kahalA sakate,java ki ve dharma kA pArAdhana karane ke icchuka hoN| khetI aura hiMsA bahuta se logoM kI yaha dhAraNA hai ki khetI kA kAma hiMsA janaka hone ke kAraNa tyAjya hai| khetI meM asaMkhya trasa jIvoM kA aura sthAvara jIvoM kA ghAta hotA hai / ataeva sa jIvoM kI hiMsA kA tyAgI zrAvaka khetI nahIM kara sktaa| zrAvaka ko apane jIvana nirvAha ke lie alpa-AraMbha vAlI AjIvikA karanI cAhie, jisale dharma kI sAdhanA bhI ho aura jIvananivIha bhI ho| aisI vicAradhArA se prerita hokara logoM kA dhyAna prAyaH saTTe kI ora jAtA hai| saTTe meM na AraMbha hai, na hiMsA hai| na kucha karanA par3atA hai, na dharanA par3atA hai| na lena, na dena, phira bhI lAkhoM kA lenadena ho jAtA hai| loga socate haiM-kahA~ to chAsIma hiMsA kA kAraNa mahAraMbha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ] maya khetI aura kahaoN nirAraMbha saTTA ! isa vicAradhArA ke kAraNa hai zAyada bahuta se jaina gRhastha kRSikArya se vimukha hokara saTTA karate haiM aura umI meM saMtoSa mAnate haiM / isameM to saMdeha hI nahIM ki kRSi karane meM trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA hotI hai, aura agara janadharma sirpha sAdhuoM kA hI dharma hotA to yaha bhI niHsaMkoca kahA jA thA ki kRSikarma, jinadharma se asaMgata hai| magara aisI bAta nahIM hai| jainadharma jaise sAdhuoM ke lie hai vaise hI zrAvakoMgRhasthoM ke lie bhI hai| dharma kI upayogitA nIce ke stara ( Standard ) ke jIvoM ko UMce stara para le jAne meM hai / jA dharma gRhasthoM ke bhI kAma na A sake vaha dharma hI kaisA ? avirata samyagdRSTi, jA jainAcAra kA tanika bhI pAlana nahIM karatA, sirpha janadharma para zraddhAbhAva hI rakhatA hai, vaha bhI 'janadharmI hI kahalAtA hai / isa prakAra jaba gRhastha bhI jainadharma kA anuyAyI hai to prazna upasthita hotA hai ki usakI hiMsA kI maryAdA kyA hai ? kRSikarsa usa maryAdA meM hai yA usase bAhara hai ? zAstroM meM hiMsA ke mukhya do meda batalAye gaye haiM( 1 ) saMkalpajA hiMsA aura ( 2 ) ArambhajA hiMsA | mArane kI bhAvanA se jAnavRkakara jo hiMsA kI jAtI hai vaha saMkalpanA hiMsA kahalAtI hai, jaise zikArI kI hiMsA | Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana nirvAha, bhavananirmANa, pazupAlana Adi kAryo meM jo hiMsA hotI hai, jisameM prANiyoM ko mArane kA saMkalpa nahIM hotA, vaha AraMbhajA hiMsA kahalAtI hai| AraMbhajA hiMsAbhI do prakAra kI hai-nirarthaka aura sArthaka / jo hiMsA vinA kisI prayojana-vyartha kI jAtI hai vaha nirarthaka AraMbhajA hiMsA hai aura jo prayojanavizeSa se kI jAtI hai, vaha sArthaka zrAraMbhajA hiMsA hai| sAdhAraNa zrAvaka sirpha saMkalpajA hiMsA aura nirarthaka AraMbhajA hiMsA kA tyAgI hotA hai| vaha sArthaka ArambhajA hiMlA kA tyAgI nahIM hotaa| agara vaha isa hiMsA kA bhI tyAga kara vaiThe to phira vaha gRhasthI kA koI bhI kAma nahIM kara sktaa| isa sthiti meM sAdhu aura zrAvaka ke ahiMsAvrata meM koI antara hI nahIM raha jaaegaa| __gRhasthadharma kA pratipAdana karane vAle upAsakadazAMga sUtra meM Ananda zrAvaka ke vratagrahaNa meM yaha pATha pAyA hai-'thUlagaM pANAhavAyaM paJcakkhAi-jAvajjIvAe duvihaM tivihe na karemi, na kAravemi, maNalA, vayasA, kaaysaa|' arthAt do 'karaNa aura tIna yoga se aAnanda sthUla hiMsA kA tyAga karatA hai| sthUla hiMsA kise samajhanA cAhie ? isa prazna kA spaSTI. karaNa zrIhemacandrAcArya ne apane yogazAstra meM isa prakAra kiyA hai 'sthUlA-~mithyAdRSTInAmapi hisAtvena prasiddhA yA hisA sA spala Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [+] hiNpaa| sthalAnAM vA prasAnAM jIvAnAM hiMsA sthalahiMsA / sthalagrahaNamupalakSaNaM, nena niraparAdhasaGkalpapUrvakahiMsAnAmapi grahaNam / ' yogazAstra, di. pra. zloka 68 (TIkA) arthAt jisa hiMsA ko mithyAdRSTi bhI hiMsA samajhate haiM. vaha sthalahiMsA kahalAtI hai| athavA sthala jIvoM kI arthAt trasajIvoM kI hiMsA sthUla hiMsA kahalAtI hai| yahA~ sthala kA grahaNa upalanaNamAtra hai, ataeva niraparAdha jIva kI saMkalpapUrvaka kI jAne vAlI hiMsA bhI samajha lenI caahie| isase Age prAcArya ne aura bhI spaSTa kiyA hai pagukRSThikuNitvAdi, dRSTvA hisAphalaM sudhIH / nirAgastrasajantUnAM hiMsAM sahAlpatastyajeta // arthAt-hiMsA karane vAle agale janma meM la~gar3e, kor3hI aura kubar3e grAdi hone haiM, hiMsA kA yaha aniSTa phala dekhakara buddhimAn zrAvaka ko niraparAdha sajIvoM kI saMkalpI hiMsA kA tyAga karanA cAhie / isa vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai kithAvaka ke dvArA hone vAlI nimnalikhita hiMsA se usakA ahiMsANuvrata khaMDita nahIM hotA (ka) aparAdhI trasa jIvoM kI saMkalpI hiMsA se / (kha) niraparAdha trasa jIvoM kI AraMbhajA hiMsA se| (ga) sthAvara jIvoM kI hiNsaale| ava hameM yaha dekhanA hai ki pretI karane meM jo hiMsA hotI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ & ] hai, vaha ukta tIna taraha kI hiMlA meM antargata hai yA nahIM ? khetI meM hone vAlI hiMsA ukta kha aura ga vibhAga ke anta - rgata hai| khetI karane vAle kA uddezya hiMsA karanA nahIM, varan khetI karanA hotA hai / isakA pramANa yaha hai ki khetI karane vAle zrAvaka ko agara eka hajAra rupaye kA pralobhana dekara kahA jAya ki - hajAra rupaye le lo aura isa makor3e ko mAra DAlo, to vaha aisA karane ko taiyAra na hogA / jo kisAna zrAvaka khetI karane meM anaginatI jIvoM kI hiMsA karake sau-dau sau rupayoM kA dhAnya pAtA hai, vaha hajAra rupaye lekara bhI eka makor3e ko mArane ke lie taiyAra nahIM hotA / isakA kAraNa yaha hai ki makor3e ko mAranA saMkalpI hiMsA hai aura khetI kI hiMsA AraMbhI hiMsA hai / asaMkhya jIvoM kI prAraMbhI hiMsA hone para bhI zrAvaka kA ahiMsAvrata bhaMga nahIM hotA, jaba ki eka makor3e kI saMkalpI hiMsA se bhI vrata kA bhaMga ho jAtA hai | AraMbhI hiMsA aura saMkalpI hiMsA kI tulanA karate hue zrI zrAzAdharajI sAgAradharmAmRta nAmaka zrAvakAcAra meM kahate haiM prArambhe'pi sadA hisAM sudhIH sAGkalpikI vyajet / naso'pi karpakAduccaiH pApo 'nannapi dhIvaraH / sAgAra0 hi. gha. arthAt - samajhadAra zrAvaka AraMbha karane meM bhI saMkalpI hiMsA kA tyAga kare, kyoMki saMkalpI hiMsA atizaya pApamaya ta - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] hai| khetI karane ke bhAva se pRthvIkAya Adi kI hiMsA karane vAle kisAna kI apekSA, machalI Adi na mArane vAlA kintu mArane kA saMkalpa karane vAlA macchImAra adhika pApI hai| vAstava meM saMkalpI hiMsA meM pariNAma atyanta ugra aura duSTa hotA hai, prAraMbhI hiMsA meM nahIM hotaa| isa prakAra yaha spaSTa hai ki khetI karane se zrAvaka kA ahiMsANuvrata khaMDita nahIM hotaa| khetI aura mahAraMbha dusarA prazna alpAraMbha-mahAraMbha kA hai| kucha logoM kI sAdhAraNa dhAraNA hai ki khetI mahAraMbha kA kArya hai, ataeva vaha zrAvaka ke lie heya hai| kintu hameM yaha dekhanA hai ki kyA khetI sacamuca mahAraMbha kA kArya hai? Ajakala janatA meM alpAraMbha-mahAraMbha ke saMbaMdha meM aneka bhrama phaile hue haiM / jainadharma ke ubhaTa vidvAn svargIya prAcArya zrI javAharalAlajI mahArAja ne isa viSaya meM bahuta vistRta aura vicArapUrNa vyAkhyAna kiyA hai| hama pAThakoM se unake isa saMbaMdha ke vyAsthAna par3a jAne kA Agraha karate haiN| unhoMne san 1627 meM kahA thA 'mitro / eka prazna mai tumhAre sAmane rakhatA huuN| batAyo khetI karane meM jyAdA pApa hai yA juyA khelane meM? Upara kI chaThi se jur3A (sahA) alpa pApa ginA jAtA hai| isameM kisI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 11 ] kI hiMsA nahIM hotii| kevala idhara kI thailI udhara uThAkara rakhanI par3atI hai| para khetI meM ? eka hala calAne meM na jAne kitane jIvoM kI hiMsA hotI hai ? yaha kahanA bhI atyukti nahIM ki khetI meM chahoM kAyoM kI hiMsA hotI hai| mitro ! uthale vicAra se aisA mAluma hotA hai sahI, para agara gaharAI meM jAkara vicAra kareMge to Apako kucha aura hI pratIta hogaa| zrApa isa bAta para dhyAna dIjie ki jagat kA kalyANa kisameM hai ? pApa kA sUla kyA hai? kyA saMdeha karane kI bAta hai ki khetI ke vinA jagat sukhI nahIM raha sakatA ? khetI se prANiyoM kI rakSA hotI hai| thor3I dera ke lie, kalpanA kIjie ki saMsAra ke saba kisAna kRpikArya chor3akara juArI bana jAe~ to kaisI vIte ? ___ jisa kArya se jagat ke prANiyoM kI rakSA hotI hai| pAlana hotA hai, vaha kArya zubha hai yA pApa kA? vaha kArya ekAMta pApa kA nahIM ho sktaa| aba Apa jue kI tarafa dekhie / juzrA jagatkalyANa meM tanika bhI sahAyaka nahI hai| balki jutrA khelane vAloM meM jhUTha, kapaTa, chalachindra, tRSNA Adi aneka durgaNa paidA ho jAte haiN| adhika kyA kaheM, saMsAra meM jitane bhI durguNa haiM, ve saba jue meM vidyamAna haiN| juA aura khetI ke pApa kI tulanA karate samaya Apa yaha na bhUla jAie ki zAstroM meM jue ko sAta kuvyasanoM meM ginA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 / gayA hai, para khetI karanA kuvyasanoM ke antargata nahIM hai| zrAvaka ko sAta kuvyasanoM kA tyAga karanA Avazyaka hai| agara jue kI apekSA khetI meM adhika pApa hotA to kuvyasanoM kI apekSA khetI kA pahale tyAga karanA Avazyaka hotA / parantu zAstra kahate haiM-aAnanda jaise dhuraMdhara zrAvaka ne zrAvakadharma dhAraNa karane ke pazcAt bhI khetI karane kA tyAga nahIM kiyA thaa| jo loga yaha samajhate haiM ki hameM vinA vigepa AraMbha kiye, bAjAra se hI dhAnya mila sakatA hai to dhAnyopArjana karane ke lie AraMbha-samAraMbha kyoM kiyA jAya ? bhale hI khetI meM mahAraMbha na ho, kintu jisa prAraMbha se bacanA saMbhava hai. usase kyoM na bacanA cAhie ? isa prazna kA samAdhAna karane ke lie prAcArya somadeva sUri kI yaha sUkti dhyAna dene yogya haikrItepvAhArepviva paNyastrIpu ka yAsvAdaH ? -nItivAkyAmRta, vAsimudeza / AcArya ne yahA~ kharIde hue AhAra aura vezyA kI tulanA kI hai| yaha tulanA bar3I bodhaprada hai aura dhArmika bhI hai| vivAha karane meM aneka prAraMbha-samAraMbha karane par3ate haiM, saikar3oM taraha kI jhaMjhaToM meM par3anA par3atA hai, bAla-baccoM kI paramparA calatI hai aura usa paramparA se pApa kI paramparA bar3hatI calatI hai| strI aura bAlabaccoM ke bharaNa-poSaNa ke Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 13 ] lie na jAne kitanA prAraMbha karanA par3atA hai| isa mahAraMbha se vacane ke lie vezyAgamana karake hI kAmavAsanA tRpta kyoM na kara lI jAya ? thor3e se paise kharca kiye aura anekAneka pApoM se bce| kahA~ to pApoM kI parampaga aura kahA~ vezyA kA alpa pApa ! isa prakAra UparI dRSTi se vezyAgamana meM alpa pApa aura vivAha karane meM mahApApa bhale hI pratIta hotA ho, lekina koI bhI vivekazIla puruSa isa vyavasthA kA samarthana nahIM kara sktaa| dharmazAstroM se to isakA samarthana ho hI nahIM sktaa| tAtparya yaha hai ki alpArambha aura mahAraMbha kI mImAMsA vAhya dRSTi se aura tAtkAlika kArya se nahIM kI jAnI caahie| saMsAra kI vyavasthA aura samAjakalyANa kI dRSTi bhI isameM garmita hai| isake atirikta, thor3I dera ke lie mAna bhI liyA jAya ki bAjAra se dhAnya lAkara khAnA hI dharmasaMgata hai aura dhAnya upArjana karanA adharma hai, to yaha prazna upasthita hotA hai ki bAjAra meM dhAnya AegA kahA~ se? agara sabhI manuSya isa dharma ko agIkAra kara le aura khetI karanA chor3a deM to jagat kI kyA sthiti hogI? kyA dharma ke pracAra kA phala pralaya honA cAhie? jisa dharma ko agIkAra karane se jagat meM hAya-hAya maca jAe, manuSya bhUkhetar3afa-tafa kara prANa de deM, vaha dharma kyA vizvadharma vanane ke yogya hai? athavA ve Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ? ] loga, jo apane dharma kA pAlana karane ke lie dUsaroM ko calAt adharma meM pravRtta kareMge, kyA dharmAtmA kahe jA sakeMge ? dharma kA uddezya kevala pAralaukika zAMti, sukha nahIM hai / halaukika zAMti, sukha aura suvyavasthA bhI dharma kA lakSya hai / paraloka, isa loka para avalaMbita hai aura isa loka kI sukha-zAMti kRSikarma para bahuta kucha avalaMbita hai / zrAcArya somadeva sari kahate haiM 'tasya khalu saMsArasukhaM yasya kRSidhenavaH zAkacATa' sadmanyudapAnaM ca || TIkA-tasya gRhasthasya khalu nizvayena sukhaM bhavati yasya kiM ? yasya gRhe sadaiva kRSikarma kriyate tathA dhenavo mahiSyo bhavanti 1 -- nItivAkyAmRta, pR. 63 ! arthAt usa gRhastha ko nizcaya hI sukha kI prApti hotI hai, jisake ghara meM sadaiva khetI kI jAtI hai, tathA gAyeM aura bhaiMsa hotI hai / - AcArya somadevajI yadyapi spaSTa rUpa se khetI aura pazupAlana karane kA vidhAna nahIM karate, aisA karanA sAdhu ke AcAra ke viruddha hai, tathApi unakA zrAzaya ekadama spaSTa hai| ve parokSarUpa se kRSi aura pazupAlana kA gRhastha ke lie samarthana karate haiM / aisI dazA meM yaha kaise kahA jA sakatA hai ki khetI karanA zrAvakadharma se viruddha hai / atapatra prAraMbha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 15 ] sabhAraMbha kI dRSTi se kRSi kA zrAvaka ke lie niSedha karanA ucita nahIM hai| kRSi-kArya meM prAraMbha nahIM hai, yaha kahanA yahA~ abhISTa nahIM hai| kRSi meM hI kyoM, prAraMbha to choTe se choTe kArya meM bhI hotA hai| yahA~ taka ki ghara Aye hue ko Asana dene meM bhI AraMbha hotA hI hai| kahane kA Azaya yaha hai ki kRSi kA AraMbha tyAganA zrAvakadharma kI maryAdA meM nahIM hai| zrAvaka kI yogyatAnusAra usake prAcAra kI aneka koTiyA~ haiN| usakA AcAra aneka prakAra kA hotA hai| koI zrAvaka sAdhAraNa tyAgI hotA hai, koI pratimAdhArI hotA hai| jainazAstroM meM batalAyA gayA hai ki pratyeka pratimAdhArI zrAvaka bhI kRpi ke AraMbha kA tyAgI nahIM hotaa| pratimAoM kA sevana kramapUrvaka hI hotA hai aura prAraMbhatyAgapratimA (paDimA) meM zrAvaka khetI kA tyAga karatA hai| digambara saMpradAya ke suprasiddha prAcArya zrIsamantabhadra kahate haiM sevAkRSivANijyapramukhAdArambhato vyupAramati / prANAtipAtahetoryA'sAvArambhavinivRttaH / / -~~ ratnakaraNDaka zrAvakAcAra, a, 3 / ' arthAt sevA, kRSi aura vyApAra Adi prAraMbha se, jo hiMsA ke hetu haiM, jo zrAvaka nivRtta hotA hai vaha prAraMbhatyAga pratimA kA pAlaka kahalAtA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] . zvetAmvara sampradAya ke prAcArya zrI siddhasena ne bhI pravacanasAroddhAra kI TIkA meM likhA hai eSA punarnavamI-pyArambhavarjanapratimA bhavati, yasyAM nava mAsAn yAvatputrabhrAtRprabhRtipu nyastasamastakuTumbAdikAryabhAratayA dhanadhAnyAdiparigrahepvalpAbhivaGgatayA ca karmakarAdibhirapi prAstAM svayaM, zrArambhAna sapApavyApArAn mahataH kRpyAdIniti bhAvaH / -pravacanasAroddhAra / grAzaya yaha hai ki pratimAdhArI zrAvaka prAraMbhatyAga nAmaka AThavI pratimA meM svayaM prAraMbha karane kA tyAga kara detA hai| tatpazcAt preSyAraMbha tyAga nAmaka nauvIM pratimA dhAraNa karatA hai| isa pratimA meM vaha naukaro-cAkaroM se bhI khetI kA kAma nahIM karatA, kyoMki vaha apane bhAI yA putra prAdi para kuTumba kA bhAra chor3a detA hai aura parigraha meM usakI Asakti kama hotI hai| yaha pratimA nau mAsa kI hotI hai| AraMbha ke aneka kAma hai, phira bhI yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki svAmI samantabhadra aura zrI siddhasena sUri-donoM ne hI, balki sAgAradharmAmRta Adi anya granthoM ke kartAoM ne bhI, prAraMbhatyAga pratimA kA svarUpa batalAte hue kRpi kA ullekha kiyA hai| samantabhadrAcArya sevA aura vANijya ke sAtha kRSi kA ullekha karate haiN| aura siddhaleta sUri sirpha kRSi kA * nirUDhasaptaniSTo'jhivAtAhatvAkaroti na / na kArayati kRpyAdInArambhavittastridhA / / -sAgAradharmamRta, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 ] ullekha karake usameM 'pAdi' pada jor3a dete haiM / AzAdharajI bhI kRSi kA ullekha avazya karate haiM aura usameM 'Adi' pada siddhasenajI kI bhAMti hI lagA dete haiN| isase aisA pratIta hotA hai ki zAyada usa samaya bhI kucha logoM ko khetI ke viSaya meM bhrama hogA aura usa bhrama kA nivAraNa karane ke lie prAcAryoM ne apane-apane samaya meM AraMbhatyAga pratimA kA svarUpa batalAte samaya kRSi kA khAsa taura se ullekha kiyA hogA yaha batalAne ke lie ki kRSi kA tyAga AThavI pratimA meM hotA hai| kucha bhI ho, yaha spaSTa hai ki isa vipaya meM digambara-- zvatAsvara sampradAyoM ke prAcArya ekamata haiM ki kRSi kA tyAga sAdhAraNa zrAvaka ke lie jarUrI nahIM hai| digamvara sampradAya ke AThavI pratimAdhArI zrAvaka prAyaH gRhavAsa kA tyAga kara dete haiM aura zvatAmbara sampradAya ke anusAra aAjakala pratimAoM kA dhAraNa hI nahIM ho sakatA / isase yaha spaSTa hai ki gRhastha zrAvako le khetI kA tyAga karane ke lie kahanA aura khetI karane se zrAvakadharma kI maryAdA kA bhaMga mAnanA bhramapUrNa hai| __ yaha atyanta kheda kI bAta hai ki hamAre kattipaya dharmaguru bhI prAyaH isa bhrama meM par3e hue haiN| isakA pariNAma yaha hotA hai ki gRhasthoM ko gRhasthadharma kI bAteM nahIM batalAI jAtI aura __ sAdhudharma kA AcAra una para lAdA jAtA hai| gRhastha, zrAvaka ke kartavyoM kA bhalI-bhA~ti pAlana nahIM karate aura sAdhudharma Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] kA pAlana nA kara hI kele sakate haiM ? isa prakAra ve na idhara ke rahate haiM, na udhara ke| ve aneka avAMchanIya pravRttiyoM meM par3a jAte haiM. isakA eka pradhAna kAraNa yahI prAcAravibhrama hai| kRSi karmAdAna nahIM hai khatI ke saMbaMdha meM eka bAta aura vicAraNIya hai| vaha yaha hai ki kyA khetI karanA endraha kamIdAnoM meM se phoDIkamme (sphoTikarma ) ke antargata hai? kucha logoM kI dhAraNA hai ki hala ke dvArA z2amIna ko phor3anA phoDIva.mme' nAmaka karmAdAna hai| karmAdAna,bhogApabhoga parimANa vrata ke aticAra haiM.ataH banadhArI zrAvaka agara niraticAra vratoM kA pAlana karanA cAhe, to use kRpikarma nahIM karanA cAhie / vAstava meM yaha vicAra bhI abhrAnta nahIM hai| agara khetI karanA karmadAna meM sammilita hotA to bhagavAna mahAvIra svAmI ke samakSa bAraha vrata grahaNa karane vAlA prAnanda zrAvaka pA~ca sau haloM se jAtI jA sakane yogya khetI kI maryAdA kaise kara sakatA thA? kyA bhagavAn use yaha na samajhAte ki vratI zrAvaka khetI nahIM kara sakatA ! magara aAnanda bAraha vrata grahaNa karatA hai, phira bhI pA~ca sI haloM se jutane yogya khetI karane kI chuTa rakhatA hai| isa bAta kA upAsakadazAMga - sUtra meM spaSTa ullekha hai / mUla pATha yaha hai: Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] 'tayANaMtaraM ca NaM khettavanthuvihiparimANaM karei- nannatya paMcahi halasaaihi niyattaNasaieNaM haleNaM avasesaM khettavatthuvihiM paJcakkhAmi / --upAsakadazAMga, 1lA adhyayana / arthAt-tatpazcAt Ananda zrAvaka kSetravAstuvidhi kA parimANa karatA hai--sau nivattana (eka taraha kA z2amIna kA nApa) jotane vAle eka hala ke hisAba se pA~ca sau haloM dvArA jutane yogya bhUmi ke atirikta bAkI kI bhUmi kA pratyAkhyAna karatA huuN| __ isa prakAra anyAnya vratoM ko grahaNa karane ke pazcAt hI Ananda pratijJA karatA hai__ 'samaNovAsaeNaM paNNarasakammAdANA jANiyavvAi, na samAyariyaccAi, taM jahA-iMgAlakambhe, vaNakamme, sADikamme, bhADikamme, phoDiphamme' . . . . .. arthAta-zrAvaka ko pandraha kIdAna jAnane yogya haiM, para AcaraNa karane yogya nahIM haiM, vaha isa prakAra haiM-agArakarma, vanakarma, zakaTakarma, bhATakakarma,sphoTikarma Adi-zrAdi / upAsakadazAMga sUtra ke yaha donoM ullekha sApha vatalAte haiM ki khetI karanA sphoTikarma kasIdAna nahIM hai, kyoMki aAnanda zrAvaka karmAdAna kA tyAga karatA huA bhI khetI kA tyAga nahIM krtaa| khetI karanA agara karmAdAna meM ginA jAya to yaha pratijJAe~ paraspara virodhI ho jAtI haiM / hameM yaha nahIM bhUlanA cAhie ki vrata grahaNa karAne vAle svayaM bhagavAna haiM aura grahaNa karane vAlA Adarza zrAvaka zrAnanda hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 20 ] zAstra meM Ananda zrAvaka kA carita manoraMjana ke lie, nAnI kI kahAnI kI taraha nahIM likhA gayA hai| yaha eka yAdarza carita hai, jo isa bhAvanA se likhA gayA hai ki Age ke zrAvaka use apanA pathapradarzaka samajhe aura usakA anukaraNa kreN| lekina hama logoM ke bAraha vanoM kI bAta hI dUra, mUla guNoM taka kA ThikAnA nahIM hai aura cale hai hama prAnanda se bhI Age bar3hane ! aAnanda pA~ca sau hala calAne kI chUTa rakhanA hai aura hama eka hala calAne meM hI mahApApa mAnakara ummakA tyAga karane kI dhRSTatA karate hai ! zrAcAra kA yaha vyatikrama, vikAsa kA nahIM. adhaHpatana kA hI kAraNa ho sakatA hai| pandraha kasIdAnoM meM eka sAr3Ikamma arthAta zakaTa karma bhI hai| zakaTakarma kA artha hai-~-gAr3I vanane, becane aura calAne kI AjIvikA krnaa| agara isa karmAdAna kA phor3Ikamme kI bhaoNti samAnya artha liyA jAya to zrAvaka bailagAr3I. ghoDAgAr3I, tAMgA, soTara Adi koI gAr3I bhI nahIM rakha sakegA, kyoMki zakaTa calAnA kamAdAna hai aura vratI zrAvaka ko kamAdAna kA tyAga karanA hI caahie| auroM kI bAta jAna dIjie aura sirpha pahale karmAdAna 'aMgArakarma' ko hI liijie| zrAvaka apane udaranirvAha ke lie agni jAlAtA hai, koyale jalAtA hai, to kyA use karmAdAna kA mahApApa lagatA hai ? agara bhojana banAne ke lie Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 21 ] agAra jalAne se hI karmAdAna kA mahApAtaka laga jAtA hai aura zrAvaka kA vrata dUSita ho jAtA hai to phira karmAdAnoM kA tyAga karane ke lie AjIvana saMthArA lene ke sivAya aura kyA cArA hai ? isa prakAra zrAvaka ke vrata grahaNa karanA arthAta zIghra hI sauta ko AmaMtraNa denA hI ThaharatA hai| dharma kI yaha kitanI UlajalUla vyAkhyA hai ! lekina karmAdAnoM kA vAstavika svarUpa yaha nahIM hai| zrAvaka apane lie gAr3I vanAe, kharIde aura svayaM calAve to bhI 'lADIkamne karmAdAna nahIM lagatA / karmAdAna kA pApa usa hAlata meM lagatA hai jaba ki gAr3I banAne kA dhaMdhA hI akhtiyAra kara liyA jAya aura usI dhaMdhe se AjIvikA calAI jAya / isI prakAra apane bhojana Adi upayoga ke lie 'aMgAra jalAne kA kAma karane le 'agArakarma' karmAdAna nahIM lagatA / koyalA vanA-banA kara becane kA vyApAra karane se karmAdAna lagatA hai| yahI vAta kRpi ke saMbaMdha meM hai / khetI karanA 'phoDIkamne karmAdAna nahIM hai, varan hala calA-calA .kara kheta ko supAka ke lAyaka banA kara ajIvikA karanA-- hala calAne kA hI dhaMdhA karanA, aura hala calAkara upArjita kiye hue dhana se nirvAha karanA kATAna hai| ___phoDIkamme' karmAdAna meM tAlAva khodanA, kuA-cAvar3I khodanA Adi kArya bhI gine jAte haiN| parantu hamArA sahaja jJAna kyA yaha svIkAra karane ke lie taiyAra hai ki paropakAra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] ke lie yA apane upayoga ke lie kuThayA prAdi khodane-khudavAne se mahAn pApa-itanA bar3A pApa jisase zrAvaka kA bata khaDita ho jAya, lagatA hai ? kadApi nahIM / vAstava meM apane peTa ke lie bhUmi phor3ane kA dhaMdhA karanA hI karmAdAna hai. kRSi karanA karmAdAna meM sammilita nahIM hai| jisa kArya ko karane se mahAn pApa kA baMdha hotA hai. vaha kArya karmAdAna kahalAnA hai| isa avasApiNI kAla ke tIsare bAre meM jaba kalpavRkSa naSTa ho gaye aura karmabhUmi kA prArambha huA tava tIrthakara bhagavAn RSabhadeva ne usa samaya kI ajJAna janatA ko kRSikarma karane kA upadeza diyA thaa| zrIsamantabhadrAcArya ne zrAdinAtha kI stuti karate hue kahA hai zazAsa kRpyAdipu karmasu prjaaH| --vRhatsvayaMbhUstotra / agara kRSikarma pAryocita karma na hotA, mahAn pApa kA kAraNa hotA to bhagavAna usakA upadeza kyoM dete? bhagavAn ne usa samaya kI prajA ko juzrA yA saTTA na sikhalAkara khetI kI zikSA kyoM dI hai ? tAtparya yaha hai ki kRpikarma na kamIdAna hai, na anArya karma hai| jagaha-jagaha use vaizyoM kA. kartavya batalAyA gayA hai| zrIsomadeva sRri likhate haiMkRpiH pazupAlanaM vaNijyA ca vArtA vaizyAnAm / -nItivAkyAmRta / uttarAdhyayana sUtra meM, 'vaDA kammuNA hoi' isa sUtrAMza kI TIkA isa prakAra kI gaI hai-'karmaNA-kRSipazupAlanAdinA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23 ] bhavati / ' arthAt kRSi aura pazu-pAlana Adi kAryo se vaizya hotA hai / kRSikarma vaizyoM kA pradhAna karttavya hai, isa sambandha meM adhika uddharaNoM kI AvazyakatA nahIM hai / yahI bAta dUsare zabdoM meM isa prakAra kahI jA sakatI hai ki jo vaizya kRpi, pazupAlana aura vANijya rUpa vaizyocita karma nahIM karatA vaha apane varNa se cyuta hotA hai / varNavyavasthA kI dRSTi se use vaizya nahIM kahA jA sakatA / kRSikarma ke sambandha meM mukhya-mukhya bAtoM kA yahA~ taka vicAra kiyA gayA hai / isase yaha bhalIbhA~ti siddha hai ki kRSikarma, zrAvakadharma ko bAdhA nahIM pahu~cAtA | haoN jo zrAvaka gRhavAsa kA tyAga karake, pratimA dhAraNa karake, viziSTa sAdhanA meM apanA samaya vyatIta karane ke lie udyata hote haiM, ve jaise anyAnya AraMbhoM kA tyAga karate haiM, usI jo zrAvaka vratarahita prakAra kRSi kA bhI tyAga kara dete haiM / haiM yA vrata sahita hone para bhI AraMbhatyAga pratimA kI koTi taka nahIM pahu~ce haiM, unake lie kRSikarma tyAjya nahIM hai / kRSi aura anya AjIvikAe~ agara AjIvikAoM para tulanAtmaka dRSTi se vicAra kiyA jAya to yaha pratIta hue binA nahIM rahegA ki vyAjakhorI Adi anya AjIvikAoM kI apekSA kRpi zrAjIvikA * < Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mrAvakadharma ke adhika anukUla hai| saTTe ke sAtha, jo eka prakAra kA juyA hI hai, kRSi kI tulanA kI jA cukI hai / juyA ko dharmazAstroM se tyAjya ThaharAyA hai| mRdakhorI kA dhandhA bhI prazasta nahIM hai| zAstroM meM varNina koI aAdarza zrAvaka yaha dhandhA nahIM karatA thaa| prAcArya somadeva sari ne likhA hai pazudhAnyahiraNyasampadA rAjate.zobhate, iti rASTram / adhIta-jo deza pazu, dhAnya aura hiragaya se suzobhita hAtA hai. vahI saccA rASTra kahalAtA hai| yahA~ pazuoM aura ghAnya ko prathama sthAna diyA gayA hai aura usake bAda hiraNya (cAMdI-lone) ko| sA karake prAcArya ne yaha mUcita kara diyA hai ki kisI bhI deza kI pradhAna sampatti pazu aura dhAnya hai, kyoMki unase jIvana kI AvazyakatAe~ sAnAt rUpa se pUrNa hotI hai| jevastu jIvana kI vAstavika aAvazyakatAoM kI sAkSAt pUrti karatI hai, usakA upArjana karane vAlA sAmAjika evaM rASTrIya dRSTi se samAja evaM rASTra kA upakAra karatA hai| vaha jagat ko apanI ora se kucha pradAna karatA hai, ataeva vaha jagat kA vojha nahIM hai varan mAjha uThAne vAloM kA hissedAra hai| vaha samAja se kucha letA hai to usake vadale samAja ko kucha detA bhI hai| anAja paidA karane vAlA kisAna dUsaroM kA bhAra nahIM hai, balki dUsaroM kA bhAra saMbhAlatA hai| vaha aneka manupyoM ko anna ke rUpa meM jIvana de rahA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 25 ] hai, kyoMki paidA kiyA huA sArA anAja vaha svayaM nahIM khA letA / yahI vAta pazu-pAlana ke saMbaMdha meM bhI kahI jA sakatI hai| magara sUda kA dhaMdhA karane vAlA puruSa svArthasAdhana ke sivA aura kyA karatA hai ? air3I se coTI taka pasInA vahA kara kisAna jo anna upajAtA hai, usa para sUdakhora kA jIvana nirbhara hai, phira bhI vaha kisAna ko bharapeTa nahIM khAne detaa| samAja ke vibhinna vargoM ke logoM ke parizrama para vaha gulachareM ur3AtA hai, magara unameM se kisI kI mUlabhUta Avazyaka-- tAoM kI pUrti ke lie vaha kucha bhI AtmadAna nahIM krtaa| vaha agara kucha karatA hai to sirpha samAja meM viSamatA kA viSa hI phailAtA hai| ataeva usakA kArya jagat ke lie kalyANakArI na hokara akalyANakArI hI hai| vyApAra agara sAmAjika bhAvanA kA virodha na karate hue, calki samAjakalyANa kI dRSTi ko sAtha lekara kiyA jAya to vaha bhI upayogI aura zrAvakarsa se aviruddha hai, magara aisA hotA nahIM hai| vyApArIvarga vyaktigata lAbha ke lie hI vyApAra karatA hai| yaha bAta isa yuddha ke samaya meM atyanta spaSTa ho gaI hai / loga bhUkhe sare para vyApAriyoM kA hRdaya nahIM psiijaa| unhoMne munAphe ke lobha meM janatA ke jIvana-maraNa kI cintA nahIM kI / kama-bar3ha rUpa meM sadA hI yaha hotA rahatA hai| lekina khetI meM yaha saMbhAvanA nahIM hai| kisAna atyadhika anAja kA, lambe samaya taka saMgraha nahIM kara sktaa| vyApAra kI apekSA khetI kI mahattA isalie bhI adhika Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 26 ] " hai ki khetI mUla prAjIvikA hai| mUla AjIvikA vaha kaha - lAtI hai, jisa para anya aneka AjIvikAe~ nirbhara ho / kapAsa. ruI, sUta, jUTa, bunAI, silAI, kapar3e ke mila, bajAjI kA vyavasAya, isa saMbaMdha ke tamAma Ar3hata Adi ke dhaMdhe, tathA samasta anAja saMbaMdhI vyavasAya, halavAI kI dukAneM, hoTala DhAvA Adi-Adi kRSikarsa para avalaMbita haiN| agara kisAna khetI karanA chor3a de to duniyA ke adhikAMza vyApArI caupaTa ho jaaeN| isa dRSTi se vyApAra kA mUla bhI khetI hI ThaharatA hai / aisI sthiti meM vibhinna AjIvikAoM ke sAtha tulanA karane para kRSi kI utkRTatA siddha hotI hai / niHsaMdeha kRSi jIvana hai aura kRSaka jIvanadAtA hai| loga rAjA mahArAjAzra ko dAtA kahate haiM, magara ImAnadArI se to kisAna hI annadAtA hai / pravRtti aura nivRtti kA samanvaya / janadharma saMbaMdhI zrAcAraviSayaka vibhrama utpanna hone ke kAraNa para eka nigAha DAlanA zAyada zraprAsaMgika na hogA / mere vicAra se yAcAraviSayaka vibhrama kA pradhAna kAraNa yaha hai ki hama jainadharma ko ekAnta nivRttimaya mAna vaiThe haiM / dharmopadezaka bhI prAyaH isI rUpa meM dharma kA svarUpa prakaTa karate haiM / lekina ekAnta nivRtti kyA kahIM saMbhava hai ? nivRtti, pravRtti ke vinA aura pravRtti, nivRtti ke vinA asaMbhava hai| aksara loga samajhate haiM, hiMsA nivRtti rUpa hai, lekina vAstava meM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 ] hiMsA meM jo nivRtti hai, vaha ahiMsA kA zarIra hai aura usameM pAyA jAne vAlA pravRtti kA bhAva usakI AtmA hai| kisI prANI ko nahIM satAnA zrahiMsA kA bAhya rUpa hai aura isa nivRtti ke sAtha sarvaprANiyoM meM bandhubhAva honA, vizvaprema kA aMkura uganA, karuNAbhAva se hRdaya dravita honA, jagat ke sukha ke lie karttavyaparAyaNa honA zrAdi pravRtti zrahiMsA kA Antarika rUpa hai / isake vinA ahiMsA kI bhAvanA na udbhUta ho sakatI hai, na jIvita raha sakatI hai / jaise pakSI eka paMkha se AkAza meM vicaraNa nahIM kara sakatA, usI prakAra ekAnta nivRtti yA ekAnta pravRtti se AtmA UrdhvagAmI nahIM ho sakatA / ataeva yaha kahA jA sakatA hai ki pravRtti aura nivRtti, jainAcAra ke do paMkha haiM / ina meM se kisI bhI eka ke prabhAva meM adhaHpatana hI saMbhava hai / isalie zAstroM meM kahA hai: 1 suhAdo vivittI suhe pavittIya jANa cAritam / arthAt - azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti ko hI caritra samajhanA cAhie ! pravRtti aura nivRtti kA samanvaya hI caritra kA nirmANa karatA hai / jaba hameM jIvanayApana karanA hI hai to ekAnta nivRtti se kAma nahIM cala sakatA / pravRtti kucha karanI hI hogI / aisI sthiti meM kisa kArya meM pravRtti karanI cAhie aura kisase nivRtta honA cAhie, yaha prazna apane Apa utpanna ho jAtA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ == ] hai / isakA AMzika samAdhAna Upara udghRta vAkya se ho jAtA hai ki zubha meM pravRtti aura azubha se nivRtti karanI cAhie / lekina zubha kyA hai ? aura azubha kyA hai ? yaha prazna phira bhI banA rahatA hai| zubha aura azubha kI vyAkhyA kucha-kucha deza - kAla kI paristhiti para nirbhara karatI hai, lekina unakI sarvadeza - kAlavyApI vyAkhyA yahI ho sakatI hai ki jisa kArya se zrAtmA kA aura jagat kA kalyANa ho vaha zubha hai aura jisase vyakti aura samaSTi kA kalyANa ho vaha azubha hai / imI dRSTi se hameM jIvananirvAha ke lie koI bhI zubha kArya pasaMda karanA caahie| pahale jo vivecana kiyA gayA hai unase yaha spaSTa hai ki kRSikarsa jIvana ke lie atyupayogI hai-vyakti aura samAja kA jIvana usI para avalaMbita hai| usase kisI ko kisI prakAra kI kSati nahIM pahu~catI / zrataeva jIvananirvAha kA jahA~ taka prazna hai. kRSi vidheya karma hai / saTTe Adi kI nivRtti se kRpi zrAdi zubha kAryo me pravRtti hI phalita hotI hai / uttarAdhyana sUtra meM batalAyA gayA hai ki dharmAtmA puruSa svarga meM utpanna hone ke pazcAt java manuSyayoni dhAraNa karatA hai, taba use dasa zreSTha vastuoMoM kI prApti hotI hai / yathA khettaM vatthu hiraNaM ca, pasavo dAsa-porusaM / cAri kAmakhaMdhANi, tattha se uvavajjai // -laun -uttarA 3 rA zradhyAya / * yahA~ kSetra (kheta ) kI prApti ko prathama sthAna diyA gayA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 29 ] " hai / vAstava meM puNya ke udaya se kheta milatA hai aura kheta jotane vAlA jagat kI rakSA karake purAya kA bhAgI hotA hai / hamArA khayAla hai, pAThaka itane vivecana se bhalIbhA~ti samabhA sakeMge ki jIvananirvAha ke kAryoM meM kRSi kA sthAna kyA hai aura vaha dharma se saMgata hai yA visaMgata hai ? 10 100 Synthosam 1777 ZARGUMENTA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSikarma bhane jainadharma -::::()::::~-~~~ jIvana apane dharmano sambandha koI vicArake ucchedyo nathI. Adarza jIvana jIvadhuM aTale dharmane caraNamA mukavo. nizreyasanI prApti mATe yA jIvana malyuM che ane anI dvArA dharma zAcarIne mukti sAdhI zakAvAnI hai. jIvananA keka gamAM pavitratA rahevI jAie. dharma se mAtra jaGgalamAM jaine zrAcaravAnI cIja narthI parantu samAjasevA mATe - janakalyANa mATe -che. dharmano artha kevala vAhya kriyAkAMDano nathI, parantu vyApaka che. bAhya ane Abhyantara banne prakAranI zuddhi hoyatyAre ja dharma zrAcarI zakAya. manusmRti grane grA. hemacandranA yogazAkhanI, dharmanI vyAkhyA juno vidvadbhiH sevitaH sadbhirnityamadve parAgiMbhiH / hRdayenAbhyanujJAto yo dharma staM nibodhata // - manusmRti, ya 2 zlo. 1, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 31 ] durgatiprapatprANizaraNAddharma ucyate / saMyamAdirdaza vidhaH sarvajJokto vimuktaye / / -~-yogazAstra, pra. 2 lo 11. prajAnuM dhAraNapopaNa thaI zake ane janasamUhane utpathe jatAM aTakAve te dharma. saMyamathI dharma AcaraNamAM mukAya. ane zre dharma Acare te mANasaja jIvanamukta dazAmA rahI zake. saMsAramA thatAM karmo ane bandhanakartA thaI paDatA nathI. bhAranIya saMskRtinA utthAnakAlathI te aAja sudhI dArzaniko dharma ane jIvanano sanAtana sambandha prasthApita ko ja che. jIvanazuddhi abhAratIya vicAranuM tattva che. vuddha ane mahAvIranAM udAharaNa lyo-banne re 'prAyaNAt sarvakAmAnAM parityAgo vizipyate' kathana anusAra saMsArasukhono tyAga karIne saMmAranA jIvAne zrochAmA ocho kleza thAya arbu jIvana gAlyu. akano siddhAMta kahetohatA ke saMsAracakra mUla vAsanA che, bIjAno siddhAMta kaheto hato ke karma a jIvane vandhanakartA che, vanne mAtra siddhAMta nirUpaNa karIne besI na rahyA. vAsanA ane karmano nAza karavA mATe athAga parizrama lIdho-jIvanasamarpaNa karyu. jIvananA zreka-aka agamA rAgadveSano nAza karavA prayatna karyo. rAjA paNa zrAdarzadharma prAcarI zake che. prema prakanA anuyAyI azoke siddha karyu, jyAre gRhastha paNa Adarza dharma AcarI zake che ama Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 32 ] vIjAnA anuyAyI Anande siddha kayu. ___ madhyakAlIna saMto ane vicArakonA udAharaNa lyo, kabIra, tukArAma. narasayA, A gRhasthIgro sAdhuothI paNa uccatara jIvana gAlatA hatA.satya ane prema premane jIvananA mahAmaMtra hatAM. vaNakara ke bhinu vanne aka sarakhI rIte dharma AcarI zake che anI pratIti apanA jIvana uparathI thaI zake che. satya ane prANImAtra pratye prema a bhAvanA jyAM hoya re jIvana dharmamaya thavAnuM ja. pachI a AcaranAra bhinu hoya ke gRhastha hoya ke rAjA hoya. jIvananA ke aGga sAthe dharmane virodha nathI. atyAranA saMtano dAkhalo lyo-mahAtmA gAMdhIjIa spaSTa darzAvyu che ke rAjakAraNa se kuTila cAlalAjI nathI parantu amA paNa satya ane ahiMsAne sthAna che. jIvananuM je aMga dharmathI vimukha thatuM jAya cha te ate mANasane vinAza tarapha TorI jAya che. aneA dAkhalo ke pApaNI aAdhunika rAjanIti, ApaNI Adhunika saMskRti pragatinI bhAvanAchellA, saikAthI avI mAnyatA pravartI rahI che ke dharma yA koI kapokalpita vastu che ajJAna ane pramANa loko ja ane mAne cha, nItinA baMdhana jevI kaI cIz2a che ja vahi, rAjakAraNamA to je vIjAne chetarI sake teja kuzala ApaNe Aja avI saMskRtinI kalpanA karI rahyA chIne ke jemA mANasane sahAya indriyasukha male ane Aja mAnyatAo aAja samasta vizvane vinAzanA paMthe ghasaDI rahI che. zAMtiparva-mahAbhArata mAM, yayAti rAjA sukhabhogavIne nirAza thai kahe che Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 ] yacca kAmasukhaM loke yacca divyaM mahat sukham / sRSNAkSayasukhasyaite, nAhataH pIDazI kalAm // mAnavajIvananA mukhya puruSArtha lo-dharma, artha ane kAma, puruSArtha vinA jema thA lokamAM siddhi thatI nathI, temaja purupArtha vinA mokSa malI zakato nathI. parantu a paNa dhyAnamAM rAkhavAnuM che ke akalA arthanI pAchalaja prayatna karanAra mANasa ke akalA kAmanI pAchala prayatna karanAra mANasa vipathe par3e che. artha ane kAma jo dharmathI saMkalita hoya toja viSaya kaSAya rahita jIvana gAlI zakAya che. somaprabha sUri kahe che trivargasaMsAdhanamantareNa, pazorivAyuviphalaM narasya / tatrApi dharma pravaraM vadanti, na taM vinA yad bhavato'rthakAmau / / -sindUraprakara dharma ane karma vaJce mUlagata virodhanathI. karma pAcaranAra jo dharmamaya hoya to karma AcaravAmAM virodha nathI. a karma rAga, dveSa mohathI na thaq joie paNa lokasaMgrahAthai thaQ joie. gItAno sthitaprajJa ke jaina sAdhu re rAga moha ityAdithI raMgAlA na hoya. ane ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aparigraha ne anusarato hoya to lokasaMgrahArtha karelA karma vandhanakartA nathI thatAM. je mANasane je karma anurUpa hoya te teNe karyeja chuTako. ane temAMja tenaM ane janasamAjanuM kalyANa samAakheM che. jo dharma jaze, to mAnavasaMskRtino pAyo khala__ bhalI uThaze. ane pazujIvana ane manuSyajIvanamAM kaI meda nahIM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [34] rahe, vyAsa muni bhArata sAvitrimA vadhAne uddezI ne kahe che ke na jAtu kAmAnna bhayAnna lobhAta , dharma tyajeta jIvitasyApi hetoH / dharmo nityaH sukhaduHkhe tvanitye, jIvo nitya: heturasya skhanityaH / / ane indriyanigraha karIne karma Acaracu joiye. viduranIti kahe che trividhaM narakasyeda dvAra....... ... ............. / kAmaH krodhazca lobhazca, tasmAdetat vayaM tyajeta / / ane zAstrono uddeza paNa zreja che. dharmamaya jIvana kema gAlava, niHzreyasane mArga prAvatAM vighnomAMthI kema bacaq, ane janasamAjanuM hita kema cadhAra aja zAstronA uddeza che. aAdhunika samayamAM je zAstro pratyAranA samAjame hitakartApratyAranA samAjane mArga sUcaka thaI paDaze teja jIvI zakaze. jIvanathI viruddha dharma upadezatAM zAstro, zAstro raheoja nahiM. hameza vadalAtAM vicAromA sanAtana satyano paDagho, dareka kSaNe badalAtA mAnavajIvananI samakSa nitya rahe to dhArmika vicAra aja zAstropadeza che. zrApaNe amAMzI gharAM melavavArnu che, ane ghaNuMja AcaravAnuM che. zrIaravinda ghopa gItA vize lakhatAM kahe the-je vadhAja zAstronA abhyAsane lAgu par3I zake "But what we can do with profit is to seek in the Gita for the actual living truks it contains, Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [35] apart from 11. Their one taphysical from to extract from it what can help us or the world at large and to put it in the most natural and rital from and expression we can find that will be suitable to the mentality and helpful to the spiritual needs of our present-day humanity ...... ... And that is after all what Scriptures were written to give, the rest is academical disputation or theological dogma Only those Scriptures, relived philosophies which can be thus constantly renewed, relived their stuff of permanent truth constantly reshaped and developed in the inner thought and spiritual experience of a developing humanity, continue to be of living importance to mankind. (Essays on Gita I) ane ApaNe ApaNA zAstrone a navI dRSTithI jovAnAM che. atyAranA samAjanI jarUriyAto, atyAranI sAmAjika paristhitine anulakSI pAraNe ApaNA karmono vicAra karavAno che. ApaNI sAme hamezA prApaNA zAstrono zrAdarza raheze ane zodhaka ane sAdhakanI navI dRSTithI ApaNe ApaNA jIvanano abhipreta mArga zodhavAno che. dharmamaya jIvana mATe pApaNI atyAranI pravRtti ane dharmano Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 36 ] saMbandha jANavo zrAvazyaka ke adhyayana, vyApAra, kRSi ityAdi jIvananAM agatyanAM kamI sAthai dharmano saMbandha jANavo greja atyAranA zodhaka prAgala moTI samasyA hai. dharmanA siddhAMto pustakamA rahevA sarjAyAM nathI paNa AcAramAM mukavA sarjAyA che. lacyamAM rAkhIne zrApaNe dhArmika jIvananI zaruyAta karavAnI che. jIvananAM vividha kSetrone dharma sAthai zu saMvandha che avadhAnI carcAno atra zravakAza nadhI - mAtra kRpi zrane jainadharma - kRSi ne ne jainadharma ne zo saMbandha che tenI parIkSA karavAnI che. jainadharma ne khetIne zo saMbandha che te jANavAM mATe jainadharmanA udgamanI paristhitinI dUMkI AlocanA Avazyaka che. vaitihAsika pramANo najara samakSa rAkhIye to jainadharmanA mUla uMDA mAlUma par3e che. I. sa. pUrva 750 a anI tihAsika maryAdA. vicAronI krAMtinA kAlamAM jainadharmano udaya thayelo. lokone zaMkA thavA lAgI ke zrI yajJajAla, prA pazuvadhAne carcA zu kadIya mokSaprAptinuM sAdhana thaze kharI ? zrI zaMkA dhIre dhIre mUrta svarUpa pakaDatI gaI zrane nA javAba rUpe je vicArako ubhA thayA te jaina vicArako hatA. 23 mAM tIrthakara parzvanAtha I0 sa0 pU0 750 - tihAsika vyakti tarIke siddha thayA hai (jenuM mAna H. jacobi ne ghaTe che) paNa no artha oma nathI ke i0 sa0 pU0 750 mAM jainadharma kA astittvamAM AvI gayo. koI paNa vicAranI zAkhA ne dharmanI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 37 ] mAnyatA akAoka dharma rUpe pragaTa nathI thatI. saikAo sudhI lokamAnasanA vicAro judAM judAM svarUpa pakar3e che, ane dhIre dhIre aka vakhata avo Ane cha ke jyAre avicAro saMkalita ane saMbaddha thaIne eka sthAI vicArazAkhA ane dharma rUpe niyata thAya che. aTale jainadharmanA mUla to i0 sa0 pU0 750 thI paNa uMDA hovA joiye. yazo jema jema bAhya AcArane agatya prApavA lAgyA, ane prAMtarika zuddhi jema jema nAbUda thatI gaI tema zreka lokamata avo ubho thayo hovo joiye ke bAhya karmakAMDa niHzreyas tarapha nathI laI jato. yazomAM seMkaDo balado, bakarI, gAyono vadha koInI nIti bhAvanAne jarura spo haze, ane tyAMja jainadharmanAM mUla che-hiMsAnA prakhara virodha rUpe zre sthapAyo haze. yazanI ane yajJa bahAranI anekavidha hiMsA sAme loko jarUra vicAra karatA thaI gayA haze. zrAma jainadharma lokamatanA zreka pravAha tarike ubho thayo hato; ane hiMdu jIvana tathA zAstro Upara tenI UDI asara paDI hovI joiye zrAne mATe Dr. F. otto schrader. nA aMka lekhamAMthI nIcena vistata avataraNa Avazyaka che. "ahiMsAno Avo utkaTa mArga anukrama vagara akadama utpanna thAya bhAgyeja mAnI zakAya tevaM che; tethI temaja mahAvIra ane pArzvanAtha paNa AmAMnA ghaNA niyamo Upara bhAramUkatAhatA tethI; pApaNe revI zreka kalpanA tarapha dorAIe chIe ke buddhanI pUrva ce zataka ke tethI paNa pahelAM (aTale Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [38] krAisTa nI pUrva 800 varSa pahelAM ) hAla jene ahiMsAtuM aNuvrata kahevAmAM Ave che tenA jevA aka maMtavyanI prathama sthApanA jaino athavA koI anya dharmAnuyAyIo taraphathI karavAmAM prAvI haze. yA kalpanAthI ApaNe vaidika yuganI samApti sudhI pAchala jaI) chI-ane ahiM chAndogya upanipanA aMtima bhAgamA aApaNe icchelu ahiMsA vrata- prathama pagazrIyu ApaNane malI Ave che-jo ke dekhItI rIte te mUlanI zarUAtanuM to nathI ja. chAndogya upaniSadno te bhAga nIce pramANe che-"prAcAryanA dhera yathAvihita samayamAM, yathAvidhi, vedano abhyAsa karI ne je gurunA gherathI pAho Ave che, teNe potAnI mele potAne ghare pavitra sthAnamA te pavitra graMthano abhyAsa karavo; satyazIla vidyArthIgrone bhaNAvavA; potAnI sakala zakliyonuM sthAna te pAtmAne vanAvavo, pavitra tIrtho sivAya anyatra koI paNa prANAnI hiMsA ka.ravI nahi te kharekhara pA pramANe yAvajjIvana rahI brahma loka melave che, ane punaH zrAvato nathI; punaH Avato nathI." ono artha keje mokSanI AkAMkSA rAkhe che te yajJa sivAya anya pazuvadha karI zake nahiM. ahiM dhyAnamA rAkha, joie ke ahiM gRhasthane uddezIne yA ahiMsAnA niyamamuM varNana thAya che. "parantu tyAra pachInA upanipadomAM caturthAzrama pUrNa vikAsa pAmelo jovAmAM Ave che. ane tene mATe zrApelA nIyamo jaina yatinA niyamo ne keTaleka age malatA Ave che. jainayatinI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [36] jema brAhmaNa saMnyAsI ne paNa varSA RtumAM pharavAnu baMdha rAkhaq par3e che, ane pANI pIdhA pahelAM gAlavaM par3e che, ane spaSTapaNeja-jo ke caukasa nathI chatAM-te mAMsAhAra karI zekato nahiM. game tema ho paNa aAralu to caukasa che ke brAhmaNa dharmamAM paNa ghaNA lAMbA samaya pachI yA sUkSma ahiMsA vihita thaI, ane Akhare vanaspati AhAranA rUpamA brAhmaNa jAtimAM paNa te dAkhala thaI hatI. kAraNa ache ke jainonA dharmatatvone je lokamata jItyo hato tenI asara sajaDa rIte vadhatI jatI hatI ...... ... . ane Akhare dakSiNa hindustAnamAM I. sa. nAteramA saikAmAM utpanna thayelA mAdhava saMpradAyanA keTalAka pratinidhiozre antima pagala lIdhu. temaNe gase te prakAranI prANI hiMsA ne pApavAlI gaNI ne dhikkArI ane yajJamAM prANI validAna ne sthAne kahevAto-piSTa-pazu, aTale annanI banAvelI prANInI prAkRti vAparavAno rivAja dAkhala karyo." ' janadharma prAcIna dharma che, ane anu utthAna' hiMsAnA ane vyartha karmakAMDanA virodhamA thayu hatuM a have spaSTa che. jIvananA pratyeka kSetramA ahiMsAna AcaraNa zre jainadharmano hindusaMskRtimA phAlo ___ jainaSTio ahiMsA aTale mAnasika temaja kAyika, ahiMsA. mAnasika ahiMsAnA phalarUpe jaina natvajJAnamAMsyAdvAdano praveza thayo. dareka vastune judI judI rIte jovAnI Teva pADavI ane paramatano akadama virodha na karaco-ve che Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [40] syAdvAda. dareka vastune judI judI bAjuo hoya che. jene aMgrejImAM Religious Tolerance kahevAya. te zrAsyAdvAdamAM prarupita thayela hai. ahiMsAnuM agatyanuM aMga to Tolerance ja che. judA judA vicArako laDe ne paraspara khaMDanoM kare tenA karatAM syAdvAdanI dRSTithI juzre to keTalAya matabhedono sahelAI thI nIkAla zrAvI jAya. aka dRSTithI joIye so aka cIz2a ka prakAranI lAge. ane bIjI dRSTithI joIye to bheja cIz2a anya prakAranI lAge. anA sAta bhaGga - syAdasti, syAnnAsti, syAdasti nAsti, syAdavaktavyam, syAdasti vaktavyam, syAnnAsti vaktavyam, syAdastinAsti vaktavyam - vicAranI sahiSNutA batAve che. vastutva anekAntAtmaka che ane judI judI dRSTithI joIne vastutatvano nirNaya thaI zake. syAdvAda ajJeyavAda ke nAstikavAdanI mAnyatA nathI. kai0 vA0 DA0 bhrava kahe che "It (syAdvAda ) is this a doctrine of Relativity Truth of fluid as opposed to rigid truth, and should be confounded with any form of Scepticism or agnosticism, ancient or modern " ane C. E. M. Joad lakhe che "Philosophy consists, in fact, of continyal poding and sifting of conception, of philosophers. The more diverse the conception, the richter the material to be sifted None is to be rejected, because Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [41] while none is true, none is wholly false have jaina granthosAM ghatAvelu hiMsA svarUpa joIe. jainadharma mukhyatve tapapradhAna AcAradharma che. indriyanigraha ane kaSAyo Uparano vijaya se to sUra che. aTale AcAramAM khAsa kaThinatA hoya se svAbhAvika che. ahiMsAne AcAra'mAM kavAno mukhya prayatna karanAra jaino, greTale AcAramAM amaNe hiMsAno mukhya upadeza karyoja hoya zrahiMsAnuM zrAcaraNa karanAre jIva ne ajIva cIjonI AlocanA paNa karavIja par3e aTale jIvAjIva vicAranI saMmajarA paNa jaina darzana mAM sArI jagyA roke che. 73 jaina zramaNane pAMca mahAvrata tethAnAM hoya che, temAM prANAtipAtaviramaNa prathama Ave che, greTale ke zrahiMsAne prathama sthAna male che. AcArAMga sUtra kahe che ke: > 1 se bemiH - jeya aIyA je ya paDuppannA je ya zrAgamissA arahantA bhagavanto, savve te evamAkkhanti evaM pannaveti evaM parUvetiH - savve pANA savve bhUyA savve jIvA savve sattA na hantavyA na zrajjAveyavvA na parighettavvA na pariyAveyavvA na udayavvA / AcArAMga0 a-1-4-1 | tumaM si nAma ta caiva jaM 'hantavvaM' ti mannapi / tumaM si nAma taM caiva jaM 'jjAveyadhvaM ' ti mannasi,' Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'paribhAveyacaM' uhaveyatvaM' . [ 42 ] parighetantra' .......zrajjU ceyapaDhibuddhajIvI' tamhA na hantA navi ghAyae / zrAcArAMga --1-1-4 | zrane zrA zrahiMsAno zrAcAra sAdhu pAlavAno che. sthUla ane sUkSma vane prakAranI zrahiMsA zrAcaravAnI zrAdarza sthiti zrahiM varNavelI che. cha jAtanAM jIvoM varNana dazavaikAlika sUtranA cauthA uddezakamAM kareluM che. ane prANAtipAta viramaNa vrata zramaNane levAnuM hoya che paDhame bhante mahatvae pAraNAivAyAo veramaNaM / savvaM bhante pANAivAyaM paJcavakkhAmi, se suhumaM vA vAyaraM vA tasaM vA thAvaraM vA neva sayaM pANe aivApajA, nevannehiM pANe ahavAyAvajjA, pANe ahavAyaMte pi zranne na samaNujANAmi jAvajjIvApa tiviMha tiviheNaM maNeNa vAyAe kAyeNaM na karemi na kAravemi karentaM ma annaM na samaNujANAmi, tassa bhante paDikkamAmi nindAmi garihAmi appANaM vosirAmi / paDhame bhante mahatvapa uvaDiyomi savvA pANAivAyAo veramaNa / thA che zramaNanI Adarza zrahiMsAnuM vrata. zrA ahiMsAnuM svarUpa zrAcaraNamAM mUkavAnuM kaThaNa lAge, parantu zrAdarza hiMsA tarike to zrA vrataja hoI zake. have khetI ahiMsAmAM zrAve ke kema ? gre mukhya prazna upasthita thAya che. prema kahevAsAM Ave che ke khetI karatI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [43 ] vakhate dharatI phor3avI par3e ane keTalAka jIvono vinAza thAya to pachI ahiMsA vratadhArIne khetI karavI iSTa ke nahiM ? tenI zAstrIya AlocanA mATe hu~nIcenA muddA raju karIza. jainadharmamAM sUkSmamAM sUkSma jIvanI prANahAni na thAya a vize khUba vivecana karavAmAM zrAvyu che aTale svAbhAvika rIteja, jemA asaMkhya jIvo haNAya che-avI khetIne hiMsaka pravRtti to gaNavAmAM Aveja. mAtra jaina vicArako nahi, parantu brAhmaNa vicArako paNa khetI hiMsaka pravRtti hovAthI brAhmaNo mATe tyAjya gaNI hatI-manu lakhe cha vaizyavRsyApi jIvastu, brAhmaNaH kSatriyo'pi vaa| hiMsAprAyAM parAdhInAM, kRSi yatnena varjayet / / 83 zra.10 kRSi sAdhviti manyante, sA cattiH sdvihitaa| bhUmi bhUmizayAMzcaiva, hanti kApThamayomukham / / 84 a.10 aTale manusmRti ne paNa kahevaM paDe che ke ayomukha kASThahala-bhUmi Upara ane andara rahelA jIvono nAza kare che mATe kRSi tyajavI. prAthI ama mAlUma paDe che ke khetImA sampUrNa ahiMsA sacavAtI na hovAthI mAtra jaina vicArakoja nahiM parantu brAhmaNa vicArakoze paNa no virodha ko hate. have khetImAthatI hiMsA bAdhaka cheke kema tenI vizeSa carcA mATe tattvArthasUtranI hiMsAnI vyAkhyA lyo pramattagegAt prANa vyaparopaNaM hiMsA / a. 6, sU / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 28 ] pramatta yogadhI thato prANa vadha te hiMsA. jyAre rAgadveSavAlI sAvadhAna pravRttizrI prANavadha karavAmAM Ave tyAre te hiMsA gaNAya. pramatta yoga grane prAbadha ye kAraNo jarA carcA mAgI le che jaito hiMsA - zrahiMsAno vicAra sthUladRSTibheja karyo nathI. hiMsAnA vicArako cheka uMDANa sudhI pahoMcI gayA zrane hiMsArnu vIja sthUla kAryamAM nahiM paNa mANasamAM rahelI prazubha ghAsanAomAM joyuM. jyAre pramattayoga janita prAvidha thAya tyAre ja hiMsA - je sarvathA vartya - thAya. hiMsA karanAranA manamAM jenI hiMsA karavI hoya tene haNavAnI, tenA tarapha rAga, dvepanI bhAvanA hoya, ane ne vaza thaI ne jo gre prANavadha Acare to jarUra meM hiMsA thaI gaNAya ne hiMsA varjya the. AAthI theka prazna saheje uThe che ke anivArya thatI prANahAni ne hiMsA kahevI ke nahiM ? pralavatta anivArya hovA - thI the ahiMsA sampUrNa rIte hiMsA maTatI nathI, parantu hiMsA vAdhaka nathI. vIjI vAju joiye - eka mANase vIjA Upara hamalA karyo - rAgadvepanA vaza thaI ne tenuM khUna karavAnA IrAdA thI ( jene kAyadAnI bhASAmAM mensarIyA - Mensrea kahe che ) paNa tenuM khUna na thaI zakyuM chatAM me prANavadha nI koTinI hiMsAja thaI. kAraNa ke zre pramattajanita hatI. pramattayoga vagaranI hiMsAne dravya hiMsA kahevAmAM Ave che, aneonA che ke tenuM dopapazuM pravAdhita nadhI. yethI ulahu~, pramattayoga janita hiMsAne bhAvahiMsA kahevAmAM Ave che, jenuM dopa * Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 ] nij svAdhIna hovAthI traye kAlamAM vAdhita rahe che," (tatvA rthasUtra - paMDita sukhalAla jI ) zrapramAdI mANasa sampUrNa sAvadhAna paNe vicarato hoya, hAlatAM, cAlatAM bolatAM je jIva mare che, te hiMsA che parantu vAdhita nathI ja, chAne athI ulTuM pramAdI mANasa je pravRtti Acare che temAM pramattayoga thAya ja ahiMsA bAdhaka che ja. kharI hiMsA to saMkalpathI karelI hiMsA che. jainadharmamAM grenAM ghaNa udAharaNo paNa che, khATakI kAlasaukarika no prakhyAta dAkhalo lyo- aNe kharekhara jIvatAM pADAne kutrAmAM harAyA na hatAM, chatAM, grenI duSTa bhAvanA eja anA karmane hiMsaka svarUpa ApavA basa hatI. bIju udAharaNa -- mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH / kSaNena naraka yAti, jIvastaNDulamatsyavat // , * ka moTu matsya hatuM, ne anI aAMkhanI kIkImAM aka vIjuM nAnuM matsya hatuM, pelA moTA matsyanA sadAya khullA rahetA mukhamA keTalAya jIvo dhAvatA zrane cAlyA jatA, parantu matsya jIvone khAtuM nahiM, peluM nAnuM matsya vicAra karatuM ke jo huM moTuM matsya hosa to badhA jIvone khAI jAta, zrA duSTa saMkalpa karavAthI ja gre narake gayuM. - Tale saMkalpa karIne je hiMsA zrAcaravAmAM AvI, hoya, te hiMsA dUpita che, je mANUsa sAvadhAnIthI vartato hoya vaiThavA uThavAmAM IryAsamitinuM sampUrNa pAlana karato hoya chatAya jo. , Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [46] jIvahAni na rokI zake to zre hiMsA ane jarA paNa bAdhaka thaI par3atI nathI. prA. hemacandra yogazAstramA jaNAve cha ke___ evaM viropayoga vatazca gacchato muneH kathaMcit prANIvadhe 'pi prANavaghapApaM na bhavati / yadAha uccAliyammi pAe iriyAsamiyassa saGkamaTTAe / pAvajjeja kuliGgI marija taM jogamAsaja / / na ya tassa tanimitto vadho suhumo vi desizro samae / zraNavano upayoge savabhAveNa so jamhA / / tathA jitadu va marada va jIvo ajadAcArarasa nicchazro hiMsA / payadassa patthi baMdho hiMsAmitta Na samidassa || pra-1 zlo.36 / pAthI spaSTa mAlUma par3e hai ke hiMsA karavAnI bhAvanA zreja hiMsA che. zuddha bhAvanAthI sAvadhAna rahI ne AcarelA karmamAM koI jIvahAni thAya te jarA paNa vAdhita nathI. have khetI tarapha joIye. kheDUta jyAre khetI karavA mATe savAre hala joDe he tyAre nA manamAM zI bhAvanA hoya he? anA manamAMzuvI bhAvanA hoya che ke Aje hala joDIne jamInamA rahelA seMkaDeA jIvono saMhAra karU~? vA avI bhAvanA hoya che ke hu~ zrAje yA halathI jamIna kher3Ine anAja pakavu ? jo jIva haNavAnI icchA hoya to jarUra khetI vayaM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [47 ] hiMsAnI koTimAM AvI jAya che. paNa jo zrenI icchA-bhAvanA anAja pakavAnI hAya je prajAnA dhAraNa poSaNa mATe hoI anivArya cha- to khetImAM thatI hiMsA bAdhaka nathIja. jema bAlavAmAM, bolavAmAM, zvAsa levAmAM, hiMsA thAya che ane tene ApaNe rokI zakatA nathI, temaja khetI anivArya hovAthI ane zapaNe rokI zakIja nahiM. Upara jaNAvelI hiMsAnI vyAkhyAthI aTalaM to jarUra -phalita thAya che ke khetI se varNya avI moTI hiMsA nathI. __ khetIno virodha jaina ane brAhmaNa vicArako karyo, paNa te to Adarza ahiMsA ne mATe che. je mANase saMsAra tyAgyo hoya, anna ane pANI paNa khUbaja parimita leto hoya, ane jene mATe jIvana zreaka samasta tyAgaja vanI gayu hoya one mATe khetI varNya hoI zake, janasamudAya mATe nahi. khatI Adarza ahiMsaka mATe nividdha cha, parantu gRhasthanI maryAdanI vahAra nathI. jainadharmazrAcArapradhAna che; ane prAcAranI ve mukhya koTi pADI nAkhI che-zramaNano AcAra ,ane zrAvakano AcAra. zramaNano zrAcAra khUba kaDaka hoya che, khUba saMyama jAlavavAno hoya che-jema brAhmaNadharmamAM cAra varNo paikI brAhmaNane khUba saMyama jAlavavAno hoya che-jeTalo zrAdarza hoya zre vadho kaI zrAvakathI AcarI zaphAto nathI, valke khUbaja ocho AcarI zaphAya che. zramaNa, zrAvakathI vadhAre ahiMsA pAlI zake, kAraNa ke greno tyAga moTe cha; Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4 ] zrane jema tyAga vadhAre tema ahiMsAcaraNa vadhAre. mATe zramaNanI maryAdAmAM khetI varNya hoI zake, parantu gRhastha mATe-zrAvaka 'mATe-khatI niSiddha nathI ja. anAM vIjAM pramANa tapAsatAM pahelA zre jAI laIe ke sAdhunI ahiMsA ane gRhasthanI ahisAnI maryAdAmA keTalo pharka hAI zake ? bhAnu vivaraNa 'zrI samyaktva mUlavAravratanITIpa' mAM che, tenuM avataraNa nIce yApuMchu "sAdhune vIza vizvAnI dayA ke ane gRhastha ne savAvizvAnI dayA che. te kevI rIte che teno vivaro lakhIre chI. jagatamA jIvanA ve bheda kahyA che. aka thAvara vIjA basa, ''temAM thAvaranA valI sUkSma, vAdara zrece bheda che, temAM paNa "sUkSmanI hiMsA nathI, kAraNa ati sUkSma jIvanA zarIrane vAdya zastrano dhAva lAgato nathI, temane svakAya aTale potAnI jAtInA jIvothI ghAta che. paNa bAdara nathI-omATe ahIMyA sUkSma zabda thI paNa jANavU ke thAvara jIva pRthvI, pANI, agni, vAyu, vanaspatirUpa bAdara apAMce thAvara temane sUkSma kahIre ane thUla aTale baiMdri. 3dri, caureMdri paMcendri rUpa jANavA o jIvamA mUla bheda ve che. temAM sarva jIva zrAvyA, tezro sarvanI trikaraNa zuddha sAdhu rakSA kare che. te mATe vIza vizvAnI dayA munine che. paNa zrAvakadhI no pAMca thAvaranI dayA pAlI zakAya nAhi. sacitta AhArAdi kAragAzrI avazya hiMsA thAya che. mATe daza Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' [ 46] vizvA gayA ane daza rahyA. aTale aMka trasa jIvanI dayA rAkhavAnA daza vizvA rahyA tenA paNa valI ve bheda che. aka saMkalpa ane bIjo prAraMbha. temAM prAraMbha karIne je trasa jIvanI hiMsA thaI jAya te chor3I na jAya te mATe be visAmAM aka saMkalpa hiMsAno tyAga ane zrAraMbha hiMsAnI to jayaNA che, prema gaNatA pharI dazamAMthI aDadhA gayA aTale pAMca vizvA rahyA, aTale saMkalpa karI trasa jIva na haNu. amAM paNa jIvanA be bheda che. zreka sAparAdhI jIva ane vIjA niraparAdhI jIva ke. temAM je niraparAdhI jIva cha temane na haNuane sAparAdha jIva ne haNavAnI to jayaNA che. athI karI sAparAdhInI dayA zrAvakathI sadA sarva rIte pale nahIM ........................... zre mATe aparAdhI no saMkalpa paNa na chUTe. tyAre bAkI rahelA pAMca vizvAmAMthI paNa aDadhA gayA, bAkI aDhI vizvA rahyA, zreTale saMkalpIne "niraparAdhI jIvane na mAru" aTaluja phakata rahayuM amAM paNa valI be meda che. aka sApekSa ane bIjA nirapekSa. temAM sApekSa niraparAdhI jIvanI dayAzrAvakathI pale nahIM, tenaM kAraNa zuM te kahe che. zrAvaka pote ghoDA, gADI, balada, rathamAM, gADImAM ke ityAdi vIjAU~Ta vAhanopara bese che. tyAre ghoDA pramukha balada vagaire ne cAvakA ke pAra lagAve che. paNa vicArato nathI ke calade zo aparAdha karyo che omanI pITha upara to caDhI beTho che. a jIvanA zarIra sAmarthyanI to kaI khabara che nahIM, je A jIva valavAna che ke durvala che. pote upara valI caDhI veTho cha. ne tene gAla pramukha dai ne mAre che ! Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [50 ] paNa the to niraparAdhI ja che. valI ApaNA zragamAM tathA zrApaNA putra putrI, nAnI gotrI zrAdikanA mastakamAM zrathavA kAnamAM kIr3A paDyA che. athavA ApaNA jamodAmAM ke dAMtamAM ke dADhamAM ke jaDavAmAM kIDA paDyA che, te vAre temane mAravAnA upAye karIne kIDAnI jagyA zroSadha lagADavuM paDe, paNa se jIvo zo aparAdha karyo che ? ye to potAnI yoniutpattisthAna pAmIne karmane grAdhIna zrAvIne zrahIyA Upaje che- to ye aparAdhI nathI. te kAraNa mATe niraparAdhI jIvanI paNa hiMsA, kAraNe karIne zrAvakathI tajI jAya nahIM se mAre thaDhI vizvA mAMthI adho gayo tyAre savA vazAnI . dayA rahI. greTalI savA vazAnI dayA zuddha zrAvakane che. aTale 'sajIva saMkalpane niraparAdhane kAraNa vinA haNu nahIM' grevI pratijJA thaI ye pratijJA jyAre zuddha rahe tyAre te zrAvaka vratI kahavAya. ( zrI samyaktva mUla vAra vratanI TIpa 24-26 ) zuddha zrAvakane paNa mAtra sabhA vazyAnI dayA che a UparathI sAdhu ane gRhasthatA niyamanamAM keTalo phera che te mAlUna paDI zake che. khetI sAdhune niSiddha hoI zake paraNa gRhasthanI maryAdAnI aMdara khetI yAtrI jAya che, ane tenAM pramANo have tapAsavAnAM rahe ke. zrAvakonAM jIvana varNavatuM upAsakadazAsUtra tapAsI upalakadazAmAM AvatAM kathAnako vadhAM zreka ce zrapavAdavAda 1 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA-samAna ke zrAvakonI raheNI kayA prakAranI hatI te amano jIvanamAthI spaSTa thaI zake che. badhA zrAvako kRSi pradhAna bepArIyo hatA. amanA varNana UparathI a hakIkata spaSTa thAya che juo Ananda zrAvakanu varNana__ nassa zaM zrANandassa gAhAvaissa.cattAri hiraNNakoDIzro nihANapauttAno cattAri hiraNNakoDIzro buDhipauttAno, cattAri hiraeNakohoro pavittharapauttAno cattAri cayA dasa gosAhassievaM vaeNaM hotyaa| zrAvu varNana to anuja hoI zake ke jene ghera moTo vepAra ane khetI cAlatAM hoya. badhAne ghera khetI hatI juzrI Ananda zrAvakanuM adhyayana. zrAnanda zrAvaka icchAvidhiparimANa kare che tyAre tayANaMtaraM ca NaM khetavatthuvihiparimANaM karei / nannattha pancahi halasaehiM niyaktaNa-saieNaM haleNaM, zravasesaM savvaM khettavatthuvihi paJcakkhAmi / __have, je mANasa khetI calAvato hoya teja khetI karavAnI avadhi kare gre spaSTa che. amuka zrekara jamIna rAkhavI, amuka hala rAkhavAM prema pratijJA karanAra mANasa khetI calAvato hovo na joiye zre puravAra karavAnI vadhAre jarUra nathI. te uparAnta jenI pAse dasa go sAhasrika hoya te khetI karato hoya apaNa aTaluMja svAbhAvika che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 ] yA uparathI theTa to spaSTa thAya che ke zrAvakadharma letI vakhate 'khetI na karavI' ovo nirNaya koI zrAvake na karyo; valke, khetI karatI vakhate zramukaja jamIna rAkhavI, amukaja hala rAkhavAM avo nirNaya karyo, aTale gRhasthIne mATe khetI-no virodha karavAne vaDhale mAtra maryAdA ja mUkI pahelA adhyayanamAM je ke te joIye. amuka dhaMdho na dAno manAya che. -- kammazro zaM samaNovAsapurNa paraNarasa kammAdAgAi jANiyanvAI na samAyariyavvAI | ta jahA - iGgAlakamme, vaNakamme, sAThIkamme, bhADhIkamme, phoDhIkamme, dantavANijje, lakkhavANijje, rasavANijje, visavANijje, savANijje, jantapIlaNakamme, nilauMchAkamme, davaggidAvaNyA, saradaddatalAva sosaNyA, asaiNajaposAyA / paMdara karmAdAno zrApavAmAM zrAvyA karavo vuM kathana karatAM karmA jyAM jyAM gRhasthanI pravRttinI AlocanA karavAmAM Ave che tyAM tyAM yA pravRttiono niSedha karavAmAM Avyo che. dA. ta. juyo yoga zAstraprakaraNa 3 zlo. 100 thI 115, Avazyaka sUtra. 6- pratyAkhyAnAdhyAya sU 7. * zravadhA zabdamAM kRSinI vicAraNA bakhate phoDIkamme zabda dhyAna khece ke. TIkAkAro teno artha jamIna phoDavI arthAt 'kRpi' yevo kare che. A zabdano artha samajavA mATe pahelAM karmAdAnano artha samajI levAnI jarUra che.. gRhasthAne vadhA dhaMdhA karavA paDe che te dhaMdhAmAM jo Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 ] asaMyama AcarIne te varte to jarura' anartha thAya. mATe a je karma karato hoya to karma saMyama pUrvaka zrAcAre, o upadeza jainazAstromAM hoya the svAbhAvika che. jo koI mANasa moTA pAyA Upara aMgAra karma - kolasA banAvavA I. - Acare to jarUra moTI hiMsA thA. ama karavAmAM ane keTalAya lAkaDAMzrI bAlavA paDe, keTalAya vRkSo kApavAM paDe, ane se moTA pAyA Upara dhaMdho karato hovAthI dhenu dhyAna paNa na rahe ke kyA lIlAM lAkaDAM balI jAya che, kyAM lAkaDAMomAM nirarthaka- bedarakArI thI -jaMtu marI jAya che; paNa jo koI gRhastha potAnA ghara ke parivAra mATe aMgArA banAve to the barAvara dhyAna paNa rAkhI zake ane amAM se jayagA rAkhI zake aMgAra vagaira koI ne cAlavAnuM to nathIja, mATe gRhasthanane aMgArA banAvavAnI jarura to che ja, mAtra maryAdA bAhara jaIne ye karma kare to grenA sthUla prANAtipAtaviramaNa vratano bhaMga thAya ja, parantu je potAnA mATe, yatanA karIne aMgArA banAve to mAM a vratano bhaMga na dhAya. bIjo dAkhalo-bhAMDIkamme - gADA banAvIne bhADe pherave to me gADAMnI banAvaTamAM jarA paNa dhyAna na rAkhI zake ane zrevA gADAM bane ke je khecavAmAM baladane agabaDa thAya, vesArUo ne takalIpha thAya, nirarthaka vadhAre lAkaDU caparAya, valI gADAM bhAr3e ApatI vakhate the dhyAna paNa na rahe ke gADAMne vAparanAra mANasa baladane, sArI rIte rAkhaze vA baladane mAra mAraze zratibhAra lAdaze ane pramANe sthUla prANAtipAta viramaNa no jarura bhaMga thAyaja, athI. ulaDaM, 3 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 54] jo koI gRhastha potAne mATeja vAparavA gADAM rAkhe, to te / dhyAna rAkhI zake, baladane thatI hAni ne rokI zake ane zrevI sthUla prANAtipAtaviramaNa vratathI ugarI zake. A hetune lakSyamA rAkhIne jAnaMdAdi zrAvakone potAnA vepAra ane| upayoga mATe gADI rAkhavAnI chUTa ApelI hatI. teja pramANe 'phoDIkamme no artha samajhavAno ke hajAro aphara jasIna upara zrekaja mANasa khetI kare-karAve-ane ane mATe hajAro majUro roke, ane moTApAyA upara kRpikarma calAve to jarUra sthUla prANAtipAta viramaNavratano bhaGga thAyaja kAraNa ke pachI dharatI kheDatAM lobha ne asaMyama vadhe, ane athI kheDa karanArA mANaso pAthI hada uparAnta majarI karavAya, ane khetImAM thatI hiMsA ochI karavA tarapha dhyAna ApavAne badale dhAnyalAbha ane tethI thatA arthalAbha pratyeja dRSTi rahe. khetI karatAM hiMsA to jarUra thAya cheja, kAraNa ke pRthvI upara ana andara rahelA aneka jIvonI hAnI thAya che, ane amAya jyAre hajAro akara upara aka mANasanA netRtva nIce khetI thAya tyAre zre jIvahAnI pochI karavA tarapha lacya ja na jAya. paNa jo a mANasa potAnA kuTumba nirvAha mATe khetI kare to tenA sthUla prANAtipAtaviramaNavatano bhaGga thato nathI. khetI anivArya ch| kAraNa ke gRhasthamAtra phalamUla khAine jIvI zakavAnA nathI, paNa jyAre khetI karavIja paDe tyAre yatanAthI karavI ane bahu moTA pAyA upara na karavI a phoDIkammeno artha che. Ahetune Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 55 ] lakSyamA rAkhIneja icchAvidhiparimANamA khetInuM parimANa bAMdha paDhyuM hatuM jo gRhasthane khetI sarvathA niSiddha hota to zuM upAsakadazAM sUtra ama lakhata tayANaMtaraM ca NaM khettvatyuvihiMparimANaM karecha / nannatya paJcahiM halasaehi niyattaNa-saieNaM ileNaM, zravasesaM savvaM khettavatthuvihiM paJcakkhAmi | - jo khetI Anandane mATe sarvathA niSiddha hota to bhagavAn ne amuka hala rAkhIne amuka jamInamAM khetI karavI zrevI - pratijJA zrApata kharA ? zrA rIte karmAdAnono artha samajavAno che. je karma zranivArya hoya te to karyeja chuTako, parantu a karma zrasaMyamathI na karavuM. jo badheja khetI bandha bhaI jAya to saMsAra kadI cAle kharo ? ane zrAvakane to karavuM karAvavuM sarakhuMja ke meTale - khetI na kare ane bIjAnI pAse karAvI paNa na zake phoDIkamme'no zrama kara ke 'khetI karavIja nahiM' to arthanI jarA paNa saMgati thatI nathI. kAraNa ke khetI na ja karavAnI hoya to zrAnanda zrAvaka ne kSetravAstu parimANa karAveja kema ? pahelAM, zrAnanda zrAvakanuM vrata ja jugro. anu vrata sthUlaprANAtipAtaviramaNanuM che. sthUlaprANAtipAtaviramaNano artha zuM ? yogazAstra senI vyAkhyA karatAM kahe che viratiM sthUla hiMsAdeH dvividhatrividhAdinA / zrahisAdIni paJcANutra jagadurjinA // pra. 2. lo. 18. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 541 jo koI gRhastha potAne mATeja vAparavA gADA rAkhe, to te dhyAna rAkhI zake, baladana thatI hAni ne rokI zake ane avI sthala prANAtipAtaviramaNa vratathI ugarI zake, yA hetuna lakSyamA rAkhIne ja AnaMdAdi zrAvakone potAnA vepAra ana upayoga mATe gADA rAkhavAnI chaTa prApelI hatI. teja pramANe 'phohIkammeM no artha samajhavAno cha hajAro grekara jamIna upara aMkaja mANasa khetI kare-karAve-ane ane mATe hajAro majUro roke, ane moTApAyA upara kRSikarma calAve no jamara sthUla prANAtipAta viramaNavatanobhaGga thAyaja, kAraNa ke pachI dharatI kheDanAM lobha ane asaMyama badhe, ane athI kheDa karanArA mAraNaso pAthI hada upaganta majUrI karavAya, ana khetImAM thatI hiMsA pochI karavA tarapha dhyAna prApavAne badala dhAnyalAma ane tethI thatA arthalAbha pratyeja dRSTi rahe. khatA karatAM hiMsA to jamara thAya chaja, kAraNa ke pRthvI upara ana andara rahelA aneka jIvonI hAnI thAya che, ane amAMya jyAra hajAro kara upara greka mAraNasanA netRtva nIce khetI thAya tyAra aMjIvahAnI aoThI karavA tarapha lanya ja na jAya. paNa jo a mANasa potAnA kuTumba nirvAha mATe khetI kare to tenA sthUla prANAtipAnaviramaNavatano mana yato nazrI. khetI anivArya cha, kAraNa ke gRhasthamAtra phalamUla sAine jIvI zakavAnA nathI, paNa jyAre khetI karavIja paDa tyAre yatanAthI karavI ane bahu moTA pAyA upara na karavI phohIkamme no artha cha. prA hetune Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 55 ] lakSyamA rAkhIneja icchAvidhiparimANamA khetInuM parimANa bAMdhavU paDyuM hatuM jo gRhasthane khetI sarvathA niSiddha hota to zu upAsakadazA sUtra ama lakhata tayANaMtaraM ca NaM khetavatthuvihiparimANaM krei| nannattha pacarhi ilasaehiM niyattaNa-saieNaM haleNaM, avasesaM sa0vaM khetavatthuvihiM paJcakkhAmi / jo khetI Anandane mATe sarvathA niSiddha hota to bhagavAn ane amuka hala rAkhIne amuka jamInamAM khetI karavI avI * pratikSA prApata kharA ? ___ A rIte karmAdAnono artha samajavAno che je karma anivArya hoya te to karyeja chuTako, parantu a karma asaMyamathI na karavU jo vadheja khetI bandha thaI jAya to saMsAra kadI cAle kharo ? ane zrAvakane to karavaM karAva, sarakhuja che aTale zre khetI-na kare ane bIjAnI pAse karAvI paNa na zake phoDIkammeno artha ama karI ke 'khetI karavIja nahiM' to arthanI jarA paNa saMgati thatI nathI. kAraNa ke khetI na ja karavAnI hoya to zrAnanda zrAvaka ne kSetravAstu parimANa karAveja kema ? pahelAM, Ananda zrAvakana vrata ja juo. anu vrata sthUlaprANAtipAtaviramaNana che. sthUlaprANAtipAtaviramaNano artha zu? yogazAstra anI vyAkhyA karatAM kahe chevirati sthUla hiMsAdeH dvividhatrividhAdinA / ahiMsAdIni paJcANuvratAni jagadurjinAH // pra 2. zlo. 18 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [56] sthUlA-mithyApTinAmapi hiMsAtvena prasiddhA yA hiMsA sA sthUla* hiMsA / . . ............. bhyaH sthUlahiMsAdibhyo yA viratinivatti stAmahiMsAdIni ahiMsAsunRtA-steyabrahmacaryAparigrahAn paJcANuvratAnIti jinAstIrthakarAH jagadu pratipAditavantaH / ... vali gRhasthI kevI ahiMsA AcaravAnI hoya che. tenu nirUpaNa karatAM yogazAstra jaNAve che ke nirathikAM na kurvIt jIyeyu sthAvarevapi / hisAmahisAdharmaH kAMcana mokSamupAsakaH / / sthAvarA pRthivyambutejovAyuvanaspayasteSvapi jIveyu hiMsAM na kurvIta / ki viziSTAM, nirarthiko prayojanarahitAM, zarIrakuTumbanirvAnimittam hi sthAvarepu hisA na pravipitA, yA tu anayiMkA zIrakuTumbAdiprayojanarahitA tAdRzIM hisA na kurvIta / . ama kahIne spaSTa chaTa prApelI ke ke gRhasthane zarIra kuTusva nirvAha mATe karavI paDatI hiMsA karavAmAM vAMdho nathI. zrAvazyakasUtranI TIkAmAM haribhadrasUri sthUla prANAtipAtaviramaNavratanI spaSTa vyAkhyA karI vatAce che, ane temAM kRpinu nAma pApI ne tenI chUTa prApe che-juo nIcenA phakaro thUlagapANAivAyaM samaNovAsago paJcakvAi, se pANAivAe duvihe pannatte taMjahA-sakappayo a zrAraMbhozra, tasya samaNovAsayo saMkappayo jAvajI. vAe paJcakkhAi, no prAraMbhazro, ..... * * thUlagapANAivAyaveramaNassa samaNovAsaevaM ime paJca ayArA jANiyanvA, taMjahA-dhandhe, yahe, . chavicchee, ahabhAre, bhakta pANabucchee / sUtram / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 57 ] asya vyAkhyA-sthUlAH dvIndriyAdayaH sthUlatvaM caiteSAM sakalalokikajIvatvaprasiddha : etadapenayaikendriyA sUcamAdhigamenAjIvatvasiddhariti, sthUlA eva sthUlakAsteSAM prANA:-indriyAdayaH teSAmatipAta: sthUlaprANAtipAtaH taM zramaNopAsakaH zrAvaka ityarthaH, tadyathetyudAharaNopanyAsArthaH, saGkalpajazcArambhajazca, saGkalpAjAtaH saGkalpaja' manasaH saGkalpAt dvIndriyAdiprANinaH mAMsAsthicarmanakhavAladantAdhartha vyApAdayato bhavati, prArambhAjAtaH prArambhajaH, tatrArambho-hanadantAlakhananatastatprakArastasmin zaGkhacandaNakapipIlikAdhAnyagRhakArakAdisTanaparitApApadrAvalakSaNa iti, tatra zramaNopAsakaH saGkalpato yAvajjIva yApi pratyAkhyAti, na tu yAvajIvayaiva niyamata iti 'nArambhajamiti, tasya avazyatayA''raMbhasadbhAvAditi, zrAha-evaM saMkalpataH kimiti sUkSmaprANAtipAtamapi na pratyAkhyAti ? ucyate ekendriyA hi prAyo duSparihArAH samavAsinA sakalpyaiva sacittapRthivyAdiparibhogAt / bhAvArtha ake gRhasthI sthUla prANAtipAta viramaNa vrata levU. have sthala juvo kayA ?be indriyAdi jIvo, kAraNa ke a jIvone badhA loko-svamata ane paramata vAlA loko paNa-sajIva mAne cha; akendriyane nahiM; kAraNa ke zre khuba sUkSma hovAne lIdhe zrene keTalAka ajIva gaNe; have abe indriyAdi sthUla jIvonI himAthI gRhasthe viramavU. jJAnIpo jIvahiMsA ce prakAranI varNavelI che. saMkalpathIM thatI hiMsA te saMkalpajahiMsA, ane| 'prArambhadhI thatI te AraMbhajAhiMsA, jo koI mANasa asthi ane .. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] carma, nakha, vAla, dAMta, ityAdinA vepAra mATe prANIonI hiMsA kare, arthAt jANIvujhIne, aprANIone haNavAnAsaMkalpathIja temano vadha kare te saMkalpa hiMsA, hala daMtAlIthI khodabuM, arthAt kRSi karma karanAra jo saMkalpa rAkhe ke mAre kRSi karma karatI vakhane zaMkha, candaNakAdi trasa jIvanI hiMsA karavI, to te hiMsA vayaM che, zrane gRhasthI anu jAyajIva paJcakkhANa levu joi, paNa jAvajjIva paJcakkhANa levuja zrevo niyama nathI; ane temAMya valI e jIvone mAravAno saMkalpa na hoya parantu a karatAM je .... jIvo marI jAya tene prAraMbha hiMsA thAya aMnu paJcakkhANa na levU; kAraNa ke khetIno prAraMbha avazya cha ja. have puche che ke sUkSmasthAvarajIvonI kendriyonI saMkalpa hiMsAthI tyAga kema sUcavatA nathI ? to kahe che ke gRhasthIyo mATe akendriyonI saMkalpa hiMsAthI dUra rahe, zre / azakya che, kAraNa ke sacitta pRthivyAdi dravyonA upabhogathI gRhastho dUra na rahI zake. zrA vicaraNamA prApaNe joyu ke gRhasthone sthAvara jIvonI saMkalpa hiMsAnI paNa chUTa che. sthUlaprANAtipAta viramaNavratamA sthAvara jobonI hiMsAno bAdha nathI. greTale sthAvara jIvonI hiMsAno kyAMya bAgha nathI, valI sajIvonI hiMsAmA paNa mAtra saMkalpa himAnoja bAdha che. ane amAM ya khetI mATe keTalI badhI chUTa prApelI che te to spaSTa ja che. haribhadra sRpino yA phakaroja mAtra, gRhasthone khanInI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 56] saMpUrNa chUTa prApelI che se darzAvavA purato che. jainadarzanamA pramANa avA zrA AcAryanA sthUla prANAtipAta viramaNabatanA arthamA kaMI khAmI -bhUla-hoya se mAnI zakAya nahiM. valI zrA hemacandranA yogazAstramAthI gRhasthone ApelI chaTano phakaro dhyAnamA levAno che. / taduparAMta, sthUla prANAtipAtaviramaNavratanA pAMca aticAro varNavatAM Avazyaka sUtra kahe che-je upAsakadazA sUtramA paNa zreja rUpe Ave che thUlagapANAivAyaveramaNassa samovAsaeNaM ime paJca aiyArA jANiyavyA, taMjahA-bandhe, vahe, chavicchee, aibhAre, bhattapANavucchee / ane anI vyAkhyA karatAM haribhadra sUri kahe cha bandho duvidho duppadANaM catuSpadANaM ca, aTTAe aNaTTAe ya, aNahAe na vahati bandhettu m; aTThAe duvidho niravekkho sAvekkho ya .. .... ... . ....... ... ." avibhArI Na ArovetanvI, punca ceSa jA vAkSaNAe jIniyA sA moktavvA, Na hojA thapaNA jIvitA tAdhe dupado jaM saya ukkhivati uttAreti vA bhAraM evaM vahAdhijjati, bahallA jA sAbhAviyAnovi bhArAto UNazro kIrati, halasagaDesu vi velAe muyati / zrA 'atibhAra' kRSi saMbaMdhamAM khAsa dhyAna kheMce che. balado upara khaba bhAra na lAdavo, amane halamAMthI velAsara mukta karavA. ano bhaMga karavAthI gRhasthane ahiMsA batano bhaMga thAya cha. jo gRhasthone khetI nipiddha hoya to valadane halamAthI yathAsamaya mukta karavA aq haribhadra sUri kevI rIte lakhI zake ? Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 60 1 A uparathI ama spaSTa paNe mAlUma paDe che ke upAsakadazAsUtra, yogazAstra, AvazyakasUtra ane tenI haribhadra sUrinI vyAkhyA batAve che ke gRhasthane jIvana dhAraNA mATe sAvadhAnI pUrvaka khetI karavAmAM koI harakata nathI. have, digaravarazAstranA anuyAyI upAsakonA AdhAranA niyamo joiye, ghane mAM khetI vize zuM abhiprAya che, te tapAsI. te mATe, 'sAgAradharmAmRta' mAM gRhasthanI pravRttinI AlocanA tapAsavI ghaTe che. sAgAradharmAmRtanA kartA AzAdhara ( samaya I. sa. 1256 ) the, ane te digambara zAstra no graMtha che sAgAradharmAmRtamAMthI nIcenAM avataraNo tapAsosAmAnyena pacAguvratAni lakSayannAha-- * virati sthUla hisAde: manovAco'GgakRtakAritAnumataiH / kvacidapare'pyananumataiH pacahiMmAdyaNuvratAni syuH // - zra. 4, gA. 5. vyAkhyA karatAM kahe cheito vistaraH / hisAditvena prasiddhatvAdvA sthUlo vadhAdi sthUlA hiMsAnRtasteyAbrahmaparimahA ityartha' / sthUlajIvAdiviSayatvAnmithyAdRSTInAmapi zrI vyAkhyA upara TAMkelA zrAvazyaka sUcanA avataraNamAM che, tenI jebI ja che. ke jene svamata ne paramatanA anuyAyIo hiMsA tarike svIkAratA hoya teja sthUlahiMsA. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 69 ] zrAgata jatAM gRhasthe kevI hiMsA tajavI joIye - ane carcAmAM digambarono kRSi vize spaSTa mata zrAvI jAya che-te vize lakhe che ityanArambhajAM jahyAddhisAmArambhajAM prati / vyarthasthAvara hiMsAvat yatanAmAvahedgRhI // 1 - zra 4, 8 ho. TIkA - jahyAt tyajet / ko'mo, gRhI, gRhavarvizrAvakaH / kAM, hiMsAM, ki viziSTAm - anArambhajAM zranArabhe - zrAsanopavezAdau jAtAM tatsambhavinIM ityarthaH / uktaM ca 10 gRhakAryANi sarvANi dRSTipUtAni kArayet / kathaM jahyAt iti zranena tyaktagRhopAsakopadiSTena prakAraiNa / tathA zrAvadeta kuryAt / ko'sau gRhI / kAM yatanAM samiviparatAM / kathaM pratyuddizya / kAM hisAM / kiM viziSTAM - prArambhajAM, kRSyAdyArambhasambhavinoM / kiMcat vyarthasthAvara hiMsAvat niSprayojanai kendriyavadhe yathA / - gRhavAsI vinArambhAna na cArambho vinA vadhAt / tyAjyaH saH yatnAttanmukhyo dustyajastvAnuSaGgikaH // zra. 4 zlo 12 TIkA- na bhavati / ko'sau gRhavAso gedAzrama. / vatha vinA / kasnAt, ArambhAt kRpyAdijIvanopAyAt / tathA na bhavati / ko'sau zrArambhaH / kathaM vinA / kasmAt, vadhAt prANyupamardanAt / yata evaM tattasmAnyAjyaH / ko'sau sa vadha. / ki viziSTo, mukhyaH imaM jantu zrAsAdya zrarthitvena inmIti saMkalpaprabhavaH / yatnAt zravadhAnAt / turvizeSe / tena bhavati / ko'sau zrArambha / ki viziSTo dustyajaH tyaktumazakyaH / ki UT Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [62] . viziSTaH, zrAnupanikaH kRpyAdyanuSaga jAtaH kRpyAdI kriyamANe smbhvnityrthH| TIkA arthane lagabhaga spaSTa karI ja nAkhe che chatA keTalIka carcA Avazyaka che. zloka dasamAmA prema jaNAvyu che ke gRhasthe zrAvake anAraMbhaja hiMsA aTale ke saMkalpahiMsA-no tyAga karavo; prAraMbhaja hiMsA choDIzakAya nahi. mATe prAraMbha karatI velAyatanA rAkhavI. jema vyartha sthAvara jIvo na haNAya tenI yatanA rAkhavA mAM Ave che tema prAraMbhaja hiMsAmA vyartha jIvo na haNAya tenI yatanA rAkhacI. zlokane sarala rIte goThavI anArambhajAM hiMsAM jahyAtaH ArambhajAM prati gRhI vyarthasthAvarahiMsAvat yatanAm Avahet / ane TIkAmAMrapaSTapaNe jAvyu ke ke kRSi prArambhaja hiMsA che. te pAcaravI avazya, parantu yatanA rAkhavI. __ zloka vAramAmAM Ama jaNAvyu che ke hiMsA prAcaracA vagara gRhavAsa thaI zakeja nahiM. mATe mukhya vadha-arthAt saMkalpa hiMsA ja, jene mukhya hiMsA gaNavAmAM prAvI che choDaco, ane se na choDI zakAya tevI prArambha hiMsA sAvadhAnIthI karavI. ane se prArambhanA udAharaNamA ahiM paNa kRpyAdi hiMsA gaNAvI che. aTale, prA banne zloko ane anI TIkAzro jotAM seTalu spaSTa thAya che ke gRhasthone prArambha hiMsA yAdhaka nathI, amaNe Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [63 ] to mAtra saMkalpahiMsAthI ja dUra rahevArnu che. ( pAhiM aka vAta noMdha pAtra che-ke zvetAmbaro gRhasthone mATe sthAvara jIvonI saMkalpa hiMsA paNa vAdhaka gaNatA nathI. juvo meM TAMkelo Avazyaka sUtra-TIkA phakaro-jyAre digambara gRhastho sthAvara jIvonI paNa saMkalpa hiMsA ne tyAjya gaNe che. prA muddAne kRSi sAthe kaIja saMbaMdha nathI) kRSi anivArya cha, ane zrAvakone te karavAmAM hAni nathI zre spaSTa nIkalelaM. valI prAdhazyaka sUcanI mAphaka prANAtipAta viramaNanA aticAro varNavatAM atibhAra paNa varNave che. juno mumcan bandhaM vadhacchedApatibhArAdiropaNam / bhuktirodhaM ca durbhAvAjhAvanAbhisvadAvizet ||shr.4; zlo 16 ane Avazyaka sUtra ane anI vyAkhyA ne lagabhaga zabdazaH anusarIne TIkAkAra atibhAra vize lakhe che catuSpadasya tu yathocitabhAraH kizcidUnaH kriyate halazakaTAdiSu punarucitavelAyAmasau mucyate iti caturthaH / ane pahelAMnI dalIla ahiM paNa lAgu paDe che ke kRSi niSiddha hoya to halamAMdhI yogya kAle baladane choDavA avo niyama zA mATe karavAmAM Ave ? zrA uparathI niSpanna thAya che ke zvetAmbara zAstronI mAphaka ja digambara zAstromAM paNa gRhasthone kRSi karmanI chUTa prApa-- vAmAM AvelIja hatI. khetI vizenI mukhya dalIlo zrAvakanA pAcAra jIvanamAthI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 66 ] viziSTaH, zrAnuSaGgikaH kRSyAdyanupaTTa e jAtaH kRSyAdI kriyamA sambhavanityarthaH 1 TIkA arthane lagabhaga spaSTa karI ja nAkhe che chatAM keTalIka carcA Avazyaka che. zloka dasamAmAM zrema jaNAnyuM che ke gRhasthe zrAvake zranAraMbhaja hiMsA greTale ke saMkalpa hiMsA - no tyAga karavo; zrAraMbhaja hiMsA choDI zakAya nahiM, mATe se AraMbha karatI velA yatanA rAkhavI. jema vyartha sthAvara jIvo na haraNAya tenI yatanA rAkhavA mAM Ave che tema AraMbhaja hiMsAmAM vyartha jIvo na haNAya tenI yatanA rAkhavI. zlokane sarala rIte goThavIo anArambhajAM hiMsAM jahyAt zrArambhajAM prati gRhI vyartha - sthAvarahiMsAvat yatanAm zrAvahet / ane TIkAmAM spaSTapaNe jarA vyuM che ke kRSi zrArambhaja hiMsA che. te zrAcaravI avazya, parantu yatanA rAkhavI. - zloka vAramAmAM prema jaraNAnyuM che ke hiMsA zrAcarayA vagara gRhavAsa thaI zakreja nahiM. mATe mukhya vadha arthAt saMkalpa hiMsA na, jene mukhya hiMsA gaNavAmAM zrAvI che-choDavo, ane a na choDI zakAya tevI prArambha hiMsA sAvadhAnIthI karavI. ane se ArambhanA udAharaNamAM ahiM paNa kRpyAdi hiMsA garaNAyI ke. Tale, yA vane zloko ane grenI TIkA zro jotAM meTaluM spaSTa thAya che ke gRhasthone prArambha hiMsA bAdhaka nathI, memaNe Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [63 ] to mAtra saMkalpahiMsAthI ja dUra rahevAnuM che. (zahiM aka bAta noMdha pAtra che-ke zvetAmbaro gRhasthAne mATe sthAvara jIvonI saMkalpa hiMsA paNa vAdhaka gaNatA nathI. juvo meM TAMkelo Avazyaka sUtra-TIkA phakaro-jyAre digambara gRhastho sthAvara jIvonI paNa saMkalpa hiMsAne tyAjya gaNe che.zrA muddAne kRSi sAthe kaMIja saMbaMdha nathI) kRSi anivArya che, ane zrAvakone te karavAmAM hAni nathI zre spaSTa nIkalelaM. valI Adhazyaka sUtranI mAphaka prANAtipAta viramaNanA aticAro varNavatAM atibhAra paNa varNave che. juo muncan bandhaM vadhacchedApatimArAdiropaNam / bhuktirodhaM ca durbhAvAdbhAvanAbhistadAvizetaH ||a.4; zlo 16 ane Avazyaka sUtra ne anI vyAkhyA ne lagabhaga zabdazaH anusarIne TIkAkAra atibhAra vize lakhe che catuSpadasya tu yathocitabhAraH kizcidUnaH kriyate halazakaTAdiSu punarucitavelAyAmasau mucyate iti cturthH| ane pahelAMnI dalIla ahiM paNa lAgu paDe che ke kRSi niSiddha hoya to halamAMdhI yogya kAle baladane choDavA vo niyama zA mATe karavAmAM Ave ? A uparathI niSpanna thAya che ke zvetAmbara zAstronI mAphaka ja digambara zAstromAM paNa gRhasthone kRSi karmanI chUTa Apa-- vAmAM AvelIja hatI. khetI vizenI mukhya dalIlo zrAvakanA AcAra jIvanamAthI. - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 64 ] siddhakarI, ane the mATe pramANabhUta zAstrone paNa tapAsyAM. have judAM judAM zAstromAMthI malatAM vIjA pramANa noMdhIza. - Avazyaka sUcanA pahelA vibhAgamAM, pahelAMnA loko kevA - hatA, tenuM varNana karetuM che se lokone AdIzvara bhagavA keTalAya Avazyaka vyavasAyo zIkhacyA anu varNana Ave che. ama paheluMja sthAna kRSinuM prAve che C kammaM kisivANijAi mAmaNA jA pariggahe mamayA / putri devehiM kayA tribhUmaNA maDhaNA guruNo // ityAdi dharaNa vyavasAyo gIkhavADyA, parantu Apa kRSi tarapha dhyAna ApIche. RSabhadeve lokone kRpi zIkhaDAvI. kRSi jo niSiddha hota to jJAnI bhagavAna kRSi zA mATe gIkhavADe ? kRSi dharmAcaraNa hota to AdIzvara bhagavAne jarUra koI vIjo dharmya vyApAra upadezyo hota parantu premaNe vInA vadhA vyApAromAM kRpine prathama sthAna prApyaM se ja kRpinI agatya ane anuM nirdoSapaNu sAdhavA puratuM che. jana samAjane kRpinI jarUra zrAdikAlazrI datI ne zrAdikAlazrI bhagavAne khetI no upadezakaryo hato. A pramANa khetI ane jainadharma vace virodha darzAve che ja jainadharmamAM dAnano mahimA khUpa Ave che. zuddha ne pavitra dAna karavAthI keTalAya gRhasthone karmanI nirjarA ane aneka vidha pugyo thapalAnI kathAonI jaina sAhityamAM khAmI nadhI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [65 ] ane temAMya annadAnano mahimA ochA gavAyo nathI. gRhastha yoganA zikSAvatomA cothu zikSA vrata atithisaMvibhAga Ave che. atithisaMvibhAga vrata aTale sAdhu zramaNo jemane parva ke utsavo cha nahi, amane zuddha zrane grAhya vA sAhAranuM zubhavRttithI dAna karavu te. juo yogazAstra dAnaM caturvidhAhArapAtrAcchAdanasamanAm ? atithibhyo'tithisaMvibhAgavatamudIritam / / pra.3, gA87, ane AdhAra TAMkatAM lakhe che-thadUcuH nAyAgayANaM kappANejANa, annapANAINaM dasANaM desakAlasaddhAsakkArakkamajuzra parAya bhattIe AyANuggahabuddhIe saMjayANaM dANaM atihisNvibhaago| chAyA-nyAyAgatAnA, kalpanIyAnA, annapAnAdInAM dravyANAM dezakAla praddhAsatkAraka mayukta' parayA bhayA zrAtmAnugrahabu yA saMyatAnAM dAnaM bhatithisaMvibhAgaH / / anna khetIthIja utpanna thAya che havejo khetI zrAvakone gaharya hoya to zrAvakone karelA dAnano mahimA zA mATe gAvAmAM Ave che. khetIno sarvathA niSedha karanAra dharma, khetIthI upajatA annadAnanI bATalI baMdhI prazaMsA kare ? annadAnanI prazaMsA thAya che ano arthaja ke khetI zrAvako ne vAdhita nathI. bhagavatIsUtramA kevA kevA pApI lokonI kevI kharAva gati thaI a varNavatI aneka ka yAtro Ave che. paNa aka paNa vArtA avI nathI ke koI kheDuta khatI karavAthI narake gayo. thI ulaTu, upAsakadazAsUtramA prAvatI kathAnomAM vadhA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [66 ] upAsako zrAvaka-jezro baholo vepAra anekhatI-calAvatA hatA, teo vadhA zuddha zrAvaka dharma pAlIne mokSamArge gayA avI / __ vArtAyo prAva cha. kRpikarma jo jainadharma ne mAnya na hota, to grevI kathAno jarUra Avata ke kRSikarma-karanAra loko pApakarmIyo che. __vanaspati aAhAranI vadhAre tarapheNa karato dharma kadAca jainadharmaja che. janasamUha mAMsAhAra ocho karato thAya te mATe spaSTa ja ke ke khatI vadhAravIja joIye. prANIyone khetInA kAmamA levAM joIye ane kasAIkhAnAmAM jatAM aTakAravA joIe. yegrI mAMsa mAdhu thAya, ane hiMsA aochI thAya. A sthiti hovAdI ahiMsA pradhAna vanaspati aAhAranI tarapheNa karato jainadharma kRpino virodha zI rIte kare ? ___ uparanI carcA uparathI ama saheje mAlUma par3I zrAvaze ke kharA vratadhArI zrAvakane paNa, mAtra saMkalpa-jIvo ne haNavAnI icchAja kharI hiMsA ke, ane prArabha hiMsA to vAdhaka nathIja. janonI ahiMsAnI mAnyatAmA vikRti thavAdhIja jainadharmane zrane kRpikamane virodha meM gredhI bhUla bharelI mAnyatA phelavA pAmI cha . hiMsAnI kalpanA mAtra bAhya hisAnI na hatI parantu prAbhyantara hiMsAnI hatI. manamAM kapAyo hoya greja hiMsA che ane tezrIja idriyanigraha kI kayAyone nirmala karato joIye. saMkalpahinA uparajajenazAnobhAra mukyo che te A kathanane Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [67 ] sapramANa vanAve che. parantu jema jema dharmamA vikRti peThI tema tama loko prAMtaratapamAMzI bAhya tapanA zrADambaramA paDyA. Atara tapa padhAre ucca ane kaThaNa hatuM, manamAM koI pratye dveSa na karavo, koI pratye vairabhAva na rAkhavo, koI ne prANahAni thAya ayA saMkalpa na karavo zreja khare AMtara tapa hatuM. ane mvAbhAvika rIte ja vAhya karmano mArga sahelo dekhAyo, ane navalA loko ane anusaryA. mAtra bAhya jIvonI hiMsA na karavI aja ahiMsA, vo pracAra cAlyo; ane jainonI ahiMsAna vikRta ane saMkucita svarUpa phelAvA lAgyu. sAdhu Acara, manovyApAra zuddha rahe zrevI kharI ahiMsaka pravRttine badale vahArathI jIvadayAno ADavara phelAto cAlyo. ane Aje ecI vikRtadazA pahoMcI gayA chIgre ke cAmaDAnomoTo vepAra karIgrechI, hIrA motIno vepAra karIchIjemAM chIpane mArI nAkhavIja paDe che, mIlo calAcI chI, ane avepAramA kaI bAdha nathI Avato, paNa khetI karavAmAM jIvadayAno prazna ADe Ave che, hiMsAna pApa pADe Ave che! je vyavasAya bagara samAjajIvana azakya che te vyavasAya tarapha pApaNe upekSAvRtti karI chIo. kheDUtanI agatya ochI thaI jatAM zrane anA grAmajIvana tarapha durlakSya karavAthI prAje ApaNu sAmAjika jIvana ve Tala chinnavicchinna thaI gayu che. te to hanI pratyakSa ja che. zAstramA kayu cha ke khetI karavAmAM hiMsA ke mATe khetI na karavI' a bhUlabharelI mAnyatA prApa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 68 ] ne keTalA moTA bhulAvAmAM nAkhyA che ! je karma vagara pRthvI para mAnava jAtane jIvavuM azakya che. te karmano jainadharma virodha kare che, pa mAnanAra jainadharmane vikRtinI kaI kakSAe laI jAya che. teno tAga kADhavo azakya che. dharmanAM mukhya traNa pAsA -dhAraNa poSaNa ane satvasaMzuddhi. khetI mAM kayA aMgathI biruddha che ? valke, khetI ja samAjanuM dhAraNa ane poSaNa kare che. sAtvika rIte rahanAra, pRthvImAMthI ja potAnI jarUriyAta melavanAra, vadhAre lobha na rAkhanAra zramajIvI kRSikAra mATe to kRSi a ja dharma che. a a khetIno virodha jainadharma to zuM, paNa koI paNa dharma na karI zake. zrI kizoralAla mazarUvAlA "jIvanazodha" mAM lakhe che "dharmanI kAsara tenA AcaranAra karatAM vadhAre moTA kSetra vyApArI hovAthI, gre kSatranI vizAlatA kaI bAvata mAM keTalI hoya tyAM sudhI yogya gaNAya, tenI se maryAdA rahe che. ye maryAdA na samabhavAthI, tAratamya ( Sense of Proportion ) no bhaMga thAya che ane pariNAme dharma zrAcaranAra pote paMgu vanI jAya che. zre maryAdAno, deza-kAla vagerenI paristhiti pramANe, saMkoca vikAsa thAya. zrevI maryAdAne je prajA samajhI zake che ane potAnA jIvanamAM tene anukUla pheraphAra karI zake che, te prajA jIvanamAM TakI rahe che ane Agala vadhatI rahe che. ' maryAdAnI yogyatA samajavAnI kasoTI te zrI dharmanuM svarUpa. avuM na TharAvanuM joiye ke jethI tene AcaranAra vyakti ke varganAM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 66] . jIvanamA dhAraNa poSaNa ane satvasaMzuddhi azakya ke aghaTita rIte parAvalaMbI thaI jAya.dAkhalA tarIke khetImAM hiMsA rahelI che aTale, khetI na karavAthI keTalAMka prANIyonuM sukha badhe cha: athavA, zastradhAraNamAM hiMsA rahelI che. paNa khetI ke zastrano tyAga karanAra varga potAnAM jIvana nirvAha tathA satvasaMzuddhinI bAvatamAM aghaTita rIte parAvalaMbI banI jAya che. jo pAkho manupyasamAja me dharma ravIkAre to manupyajIvana azakyavat bane ayaza saMbhava ke greTale, dharma mAnavasamAjanAM artha ane kAmanI siddhine virodhI hovAthI ane dharma samajagamAM bhUla thAya che." (khaMDa pahelo-cautho-puruSArtha ) khetI karavAmAM hiMsA thAya che ama mAnanAra vicAra kare ke kayA karmamAM hiMsA nathI ? 'jIvaiH prastamidaM sarva' anusAra jIvana jIvaq a paNa zreka hiMsAja che ne? parantu jIvana ne jema zaddha ane vikRti rahita jIvIe temAMja jIvananI sArthakatA che. pANImAM asaMkhya jIvo cha ama jainadharma kahe che-grane Adhunika vijJAnazAstra paNa zrenuM samarthana kare che-jainazAstramA anu zreka udAharaNa prasiddha che ke pANInA zreka TIpAmAMjeTalA jantuo che a badhAya jo kabutaranu svarUpa dhAraNa kare to pRthvI upara samAya nahi, chatAM jainadharma pANI pIvAnI manAI karI . cha ? ulaTaM pANIne gAlIne, garama karIne, zuddha karIne pIvAnI sUcanA prApelI che. kAraNa ke pANI vagara jIvana dhAraNa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [70 ] azakya che. avIja rIte, khetImAM-hiMsA thAya The-jIvo mare he avAta sAcI paNa jainadharma khetInI manAI karI nathI. ulaTuM yatanAthI, sAvadhAnIthI, khetI karavI avo upadeza prApelo ke kAraNa ke khetIthI nIpajatuM anna pANI jeTalaja jIvanadhAraNa ne mATe yAvazyaka cha. jainazAstromAM kahyuM che ke manuSyajanma durlabha che, mATe pramAda na karo. mona mATe manuSya dehaja sAdhana che. mATe manupya dehane TakAvIne zreyaprAptine mArga jaq ) dareka zreyAthirnu dhyeya hovU joiye. manuSya dehane TakAvavA mATe anna anivArya ke ane anna, mATe khetI anivArya che. ane athI, khetIno virodha jainadharmamAM zAne hoya? ___ valI, khetI bATalI sAvadhAnIthI ane pATalI hada sudhI karavAnI maryAdA vratadhArI zuddha dhAvaka ne mATeja che. sAmAnya jaina gRhasthone to khatI karavAmAM jarA paNa vAdha na hoI zake. upAsakadazAmA je zrAvakonAM caritro che te to Adarza zrAvakonAM che. ane temane paNa khetI karavAnI chaTa hatI, to pachI sAmAnya jana samUha, ke je Adarza zrAvakanI koTimAM na zrAvI zake, paNa jeNe jainadharma apanAvyo hoya, tene to khatI karavAmAM zA vAdha hoI zake ? A kAlamAM jainadharma ane kRSikarma no prazna thAya zreja / anucita che. jIvana dhAraNa popaNanA aMka mAtra purANA mArganI viruddha koI dharma hoI ja na zake, ane teya hindustAnamA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [71 ] to nahiMja. aka vakhana vo hato ke jyAre hindustAnamAM anna khuTatuM nahiM, ane aneka yazo karavA chatAM ghI dUdha durlabha thatAM nahi dhIre dhIre dezanI rAjakIya sthiti palaTAI ane Aje zrevI sthiti prAvI che ke hindanA anAjanA bhaMDAra kahI zakAya avA prAMtanA loko ne muThI cokhA mATe hAtha lAMvo karavo paDe che. AvA samayamAM kRSinI agatya samajAvavAnI bhAgyeja jarUra hoya lAkho valke karor3o mANasonoM vyavasAya ja khetI hoya ane jagata zrAkhu a vyavasAya upara avalavita hoya tyAre vyavasAya niSiddha hAI na ja zake. ___ aryazAstrIo kahe che ke hiMdustAnamAMjoIye athI badhAre vastI cha bhane athI loko bhukhe marecha. paNa ) arthazAstrIone hindustAnanI paristhitinI khabara nathI prema prApaNe kahI zAkIne hiMdustAnamAM keTalIya jamIna vaNakheDAalI paDI cha, bAlAkapradezAne lokoo nirupayogI gaNI nAkhyA che ane sarabAra dezanI na hovAthI dezanI Arthika ane sAmAjika unnati tarapha dhyAna nathI aApatI-ane Ane lIdhe ama lAgecha ke jANe hindustAnamAM vastI badhI paDI che ane bhUkhamaro phelAyo che; jo nakAmI par3I rahelI jamInane kheDavAmAM yAve, kRSiviSayaka yogya zedhikholo thAya ane svadezI sattA se kAma hAthamA le to sAroddhAra saMbhavI zake hiMdustAnanAM cAlIse karor3a jIvamAthI koI ne bhUkhyA na raheQ paDe avI hindustAnanI prAvAdI khetI upara ja avalo cha Ave vakhate khetI karavI, zre aMka prApadharma nabI parantu aMka pharaja che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 72 ] jainazAstrogre gRhasthajIvanamA khatIno virodha koja nacha zrema spaSTa paNe-upara jaNAvelAM pramANArthI-mAlUma paDe che. jIvanamA satya ane ahiMsAtuM pAlana karaNe jIvananAM dhAraNa popaNa ane satvasaMzuddhi ne mATenI vadhI pravRtti zreyA zre yatanAthI karavI amAMja ano dharma samAlo he ane zrema gatanApUrvaka AcaraNa karanAra mumunu kaI pApa karma bAMdhato nathI. aja ApaNu dharmavacana che: jayaM care, jayaM ciTTha, jayaM zrAse, jayaM sae / jayaM bhujanto bhAmaMto pAvaM kammaM na bndhh| nibaMdhaniyojakaHprabodhacandra vecaradAsa paMDita MMADURAISHIDANAUTIYAMITTALLEN BOSSETTOMIFIm JILIM nvvnt DOAX HD JURA N Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kRSikarma aura jainadharma prAthAmika-bhUmikA jisa prakAra bhAratavarNa ko dharma-pradhAna deza kahate hue pratyeka bhAratIya kA mastaka gauravAnvita hotA hai, usI prakAra . cIna kAla se bhAratavarNa kRSi pradhAna deza bhI kahA jAtA hai| vastutaH AdhyAtmikatA kI dRSTi se dhArmika vivakSA se yaha deza dharmapradhAna hai to kalA-kauzala evaM udyoga-vyavasAya nizAna bhAratavarSa ke jitane nAma itihAsa evaM dharma-zAstroM meM prasiddha haiM, unameM isa pavitra RSibhUmi ko 'AryAvarta' nAma se bhI saMbodhita kiyA gayA hai| AryaprajA kA jisameM nivAsa ho vahI kSetra Arya-kSetra, bhAryamUmi tathA Arya-pradeza kahalAtA hai / astuH jaina vAGmaya kI prAcInatA evaM sAhityazodhakatA ati gahana, gRr3ha evaM gaveSaNIya hai| jaina-dharma jahA~ sUkSmAtisUkSma Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [72 ] jainazAstrogre gRhasthajIvanamA khatIno virodha kAja nathI zrema spaSTa paNe-upara jaNAvelA pramANAthIM-mAlUma paDe che. jIvanamA satya ane ahiMsAtuM pAlana karavu jIvananAM dhAraNa popaNa ane satvasaMzuddhi ne mATenI vadhI pravRtti zreyArthI yatanAthI karavI amAMja ano dharma samAlo cha; ane prema gatanApUrvaka AcaraNa karanAra mumunu kaI pApa karma vAMdhato nathI. aja aApaNu dharmavacana che: jayaM care, jayaM ciTTha, jayaM zrAse, jayaM sae / nayaM bhujanto bhAmaMto pAvaM kammaM na candhaha / / nibaMdhaniyojakaHprabodhacandra vecaradAsa paMDita Mumniuminattails Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cu kRSikarma aura jainadharma prAthamika bhUmikA :::: ():::: jisa prakAra bhAratavarSa ko dharma-pradhAna deza kahate hue pratyeka bhAratIya kA mastaka gauravAnvita hotA hai, usI prakAra prAcIna kAla se bhAratavarSa kRSi-pradhAna deza bhI kahA jAtA hai / vastutaH AdhyAtmikatA kI dRSTi se dhArmika vivakSA se yaha deza dharmapradhAna hai to kalA-kauzala evaM udyoga vyavasAya kI dRSTi se kRSipradhAna / bhAratavarSa ke jitane nAma itihAsa evaM dharma-zAstroM meM prasiddha haiM, unameM isa pavitra RSibhUmi ko 'AryAvarta' nAma se bhI saMbodhita kiyA gayA hai / AryaprajA kA jisameM nivAsa ho vahI kSetra Arya-kSetra, AryamUmi tathA zrArya - pradeza kahalAtA hai / astuH jaina vAGmaya kI prAcInatA evaM sAhityazodhakatA zrati gahana, gUr3ha evaM gaveSaNIya hai / jaina dharma jahA~ sUkS - - Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 74 ] zrAdhyAtmikatA kA Adeza karatA hai vahA~ para apane sAMsArika vyavahAra evaM gRhastha dharma-saMcAlana ke liye vaha maryAdita jIvana kA bhI yatheSTa vidhAna karatA hai / parantu itanI gRr3hatA evaM vicArazIlatA ke adhyayana kA hamArI vartamAna jaina samAja meM prabhAva hone ke kAraNa samprati katipaya jaTila samasyAe~ isa prakAra upasthita hotI haiM, jinakA samAdhAna prati sarala hote hue mI duSkara sA jAna par3atA hai / vastutaH mArga do prakAra ke hote haiM - 1nivRtti mArga tathA 2 pravRttimArga | dUsare zabdoM meM kahA jAya to utsarga mArga tathA apavAda mArga bhI kahA jA sakatA hai | prathama mArga jisakA ki nAma utsarga mArga hai, zramaNadharma kahA jAtA hai - isa mArga kA zrArAdhaka trikaraNa evaM yogatraya rUpa sAvadya kAryoM se sarvathA mukta rahatA hai jaba ki dUsare apavAdamArga kA pAlaka dharma kI ArAdhanA to karatA hai parantu sAMsArika moha - pAzAdi bandhanoM se sarvathA nivRtti prApta nahIM kara sakatA / use apane gRhasthadharma ke saMcAlanArtha, kucha apavAda mArgoM kA avalambana lekara upayogapUrvaka dharma kI zodha karanI par3atI hai / isI dharmamArga kA nAma zrAvakadharma hai / jaisA ki Upara kahA jA cukA hai, pratyeka vyakti utsarga mArgAnusArI nahIM ho sakatA hai| donoM vargoM meM se eka varga zrapavAda mArgAnusArI hokara apane lakSyavindu kI siddhi kA lAdhaka banatA hai / atra vicAra isa bAta kA karanA hai ki Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [75] aise apavAda mArga kaunase haiM ? sthAnAMgasUtra ke 3 re ThANe prathama uddeze ke 1383 sUtra meM tathA jIvAbhigamasUtra meM manupya ke tIna bheda kiye gaye haiMralA karmabhUmija,rA akarmabhUmija tathA 3rA shraantrdviipik| karmabhUmi kI vyAkhyA karate hue zAstrakAra ne yaha batalAyA hai ki kRpi, vANijya, tapa saMyamAdi anuSThAna pradhAna bhUmi ko karmabhUmi kahate haiM / arthAt asi, masi evaM kRSi kA jahA~ vyApAra hotA ho vahI karmabhUmi hai| uparokta tIna prakAra ke vyApAroM meM se eka bhI vyApAra kA jahA~ asadbhAva ho vaha sthAna nikarmaNya evaM nirupayogI hai| ukta tIna kAryoM ko upayogapUrvaka karane vAlA hI apane carama lakSya kI siddhi prApta kara sakatA hai| zepa do arthAt akarmabhUmija tathA zrAntaradvIpika manupya nirvyavasAyI, nirudyogI evaM niSkamaNya rahate haiM tathA unakI jIvana-Dora kalpavRkSoM ke Azrita rahatI hai| ataH vartamAna kAla kI dRSTi se tathA mumucumAtra ke hitasAdhana kI dRSTi se ve sthala mahattva pUrNa evaM upAdeya nahIM kahe jA sakate haiM / mahatva pUrNa evaM upAdeya sthala vahI kahA jA sakatA hai jahA~ mAnavadeha ke dhAraNa karane kI sArthakatA siddha ho ske| yadi koI yaha zaMkA kare ki akarmabhUmi meM kucha puruSArtha nahIM karanA par3atA, kisI bhI prakAra kI pravRtti nahIM kI jAtI, aura aisA hote hue bhI vahA~ kA jIvana sukhaprada hI hai phira isa mAyAjAla aura moha-prapaMcamaya bhUmi Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] zrAdhyAtmikatA kA Adeza karatA hai vahA~ para apane sAMsArika vyavahAra evaM gRhastha dharma-saMcAlana ke liye vaha maryAdita jIvana kA bhI yatheSTa vidhAna karatA hai / parantu itanI gRr3hatA evaM vicArazIlatA ke adhyayana kA hamArI vartamAna jaina samAja meM abhAva hone ke kAraNa samprati katipaya jaTila samasyAe~ isa prakAra upasthita hotI haiM, jinakA samAdhAna prati sarala hote hue mI duSkara sA jAna par3atA hai / vastutaH mArga do prakAra ke hote haiM - 1 nivRtti mArga tathA 2 pravRttimArga | dUsare zabdoM meM kahA jAya to utsarga mArga tathA apavAda mArga bhI kahA jA sakatA hai | prathama mArga jisakA ki nAma utsarga mArga hai, zramaNadharma kahA jAtA hai - isa mArga kA ArAdhaka trikaraNa evaM yogatraya rUpa sAvadya kAryoM se sarvathA mukta rahatA hai jaba ki dUsare apavAdamArga kA pAlaka dharma kI ArAdhanA to karatA hai parantu sAMsArika moha - pAzAdi bandhanoM se sarvathA nivRtti prApta nahIM kara sakatA / use apane gRhasthadharma ke saMcAlanArtha, kucha apavAda mArgoM kA avalamvana lekara upayogapUrvaka dharma kI zodha karanI par3atI hai| isI dharmamArga kA nAma zrAvakadharma hai / jaisA ki Upara kahA jA cukA hai; pratyeka vyakti utsarga mArgAnusArI nahIM ho sakatA hai| donoM vargoM meM se eka varga pavAra mArgAnusArI hokara apane lakSyavindu kI siddhi kA bAdhaka bananA hai / ava vicAra isa bAta kA karanA hai ki Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [75 ] aise apavAda mArga kaunase haiM ? ___ sthAnAMgasUtra ke 3 re ThANe prathama uddeze ke 1383 sUtra meM tathA jIvAbhigamasUtra meM manupya ke tIna bheda kiye gaye haiM lA karmabhUmija,rA akarmabhUmija tathA 3rA praantrhiipik| karmabhUmi kI vyAkhyA karate hue zAstrakAra ne yaha batalAyA hai ki kRpi, vANijya, tapa saMyamAdi anuSThAna pradhAna bhUmi ko karmabhUmi kahate haiN| arthAt asi, masi evaM kRSi kA jahA~ vyApAra hotA ho vahI karmabhUmi hai| uparokta tIna prakAra ke vyApAzaM meM se eka bhI vyApAra kA jahA~ asadbhAva ho vaha sthAna niSkarmaNya evaM nirapayogI hai| ukta tIna kAryoM ko upayogapUrvaka karane vAlA hI apane carama lakSya kI siddhi prApta kara sakatA hai| zeSa do arthAt akarmabhUmija tathA zrAntaradvIpika manupya nirvyavasAyI, nisdayogI evaM nikamarAya rahate haiM tathA unakI jIvana-Dora kalpavRkSo ke aAzrita rahatI hai| ataH vartamAna kAla kI dRSTi se tathA mumukSumAtra ke hitasAdhana kI dRSTi se ve sthala mahattva pUrNa evaM upAdeya nahIM kahe jA sakate haiM / mahatva pUrNa evaM upAdeya sthala vahI kahA jA sakatA hai jahA~ mAnavadeha ke dhAraNa karane kI sArthakatA siddha ho ske| yadi koI yaha zaMkA kare ki akarmabhUmi meM kucha puruSArtha nahIM karanA par3atA, kisI bhI prakAra kI pravRtti nahIM kI jAtI, aura aisA hote hue bhI vahA~ kA jIvana sukha bhada hI hai phira isa mAyAjAla aura moha-prapaMcamaya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [76 ] ko zreyaskara kyoM kahA jAya ? isa saMkaTamaya jIvana-bhUmi ko bhI mAnava jIvana ke lie upAdeya kyoM mAnA jAya ? uparokta zaMkA kA samAdhAna yahI hai ki usa niSkarmaNya evaM paravaza jIvana se kyA jahA~ vinA svopArjita vAhyasAdhanoM ke udarapUrti bhI duSkara ho jAya / yadyapi yaha bhUmi saMkaTamaya jIvana bhUmi hai-parantu jisa prakAra svarNa kI saMgharpaNAdi cAra prakAra se parIkSA hotI hai usI prakAra se tyAga, gIla, guNa evaM karma ke dvArA manupya kI bhI kasauTI kI jAtI hai-isa bhUmi meM mAnava apane vikAsa kA evaM sanmArga kA zodhaka vanatA hai-AvAgamana ke bhava-bhramaNa ke cakkara meM se nikala sakatA hai| prathama yahA~kA jIvana saMkaTApanna evaM duHkhada dRSTigocara hotA hai parantu puruSArtha kI uccatama kasauTI se manupya-mAtra svavazatA (Atmavijaya ) ko sahaja hI varaNa kara sakatA hai| yaha jIvana prathama pApakArI evaM pravRttimaya bhI ho parantu pravRtti meM se nivRtti prApta karanA hI yathArtha vijaya hai| vipaya-praveza--- uparokta karma bhUmi kA varNana karate hue prAcArya zrI umAsvAti ne apane tatvArtha sUtra meM manuSyoM ke dUsarI taraha se do meda kiye hai-"prAryA mlecchAzca" prArya zabda ke vistRta vivecana meM prAcArya zrakalaMka deva ne prArya ke 6 bheda kiye hai:-1 kSetrArya, 2 jAtyAya, 3 kulArya, 4 karmAya, 5 zilpArya paarmbhaapaary| manucita vipaya vistAra ke bhaya se yahA~ kevala Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [77 ] prathama tathA caturtha meda kI vyAkhyA karake apane pratipAdyaviSaya kA vivecana karanA jyAdA yuktiyukta hogaa| kSetrAyaHpandaraha karma bhUmiyoM meM janma dhAraNa karane vAlA hI kSetrArya kahA jAtA hai| karma kI dRSTi se vahI Arya kahA jAtA hai jo anAcAryaka karma kI apekSA se Arya hai / yathA-yajana, yAjana, adhyayanAdhyApana, kRSi, vANijya tathA lekhanAdi ke kartA kArya kI koTi meM parigaNita kiye jAte haiM / kArya ke ukta vivecana se hamAre viSaya kI puSTi meM pUrNa samarthana milatA hai ki prAcIna kAla meM jisa prakAra adhyayanAdhyApanAdi kArya vareNya eva grAhya samajhe jAte the usI prakAra kRSi karma bhI eka pavitra kArya samajhA jAtA thaa| yadyapi jaina dharma kA sAra eka zabda meM kahA jAya to 'tyAga' hai parantu jahA~ taka maryAdita gRhastha jIvana yApana kiyA jAtA hai vahA~ taka pratyeka mAnava ko prajA-poSaka evaM alpAraMbhajanya kisI na kisI vRtti kA Azraya lenA hI par3atA hai| aisI vRtti yadi vizva meM koI hove to kRSi ke atirikta anya dRSTi gocara nahIM hotii| kRSikarma jaina zAstroM ke andara vihita hai yA nipiddha ? isa samasyA ko sAmAnyatayA sugama banAne ke lie zrI madupAsakadazAMgasUtra ke prAdhAra se isakI siddhi ho sakatI hai kyoMki kRpi-kArya gRhastha ke dvArA hI kiyA jA sakatA hai kisI sAdhu, saMnyAsI athavA sarvathA tyAgI puruSoM dvArA nhiiN| ataH prastuta vipaya kI puSTi ke liye hameM apane lie Adarza-kharUpa dharma-prANa evaM maryAdAjIvI zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke zrAvakoM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] ke jIvana carita kI ora dRSTipAta karanA yukti saMgata hogaa| zrImadupAsakadazAMga sUtra meM jahA~ AnandAdi zrAvakoM kA savistara varNana kiyA hai, vahA~ aAnanda zrAvaka ke tyAgaprakaraNa meM jaba ve apanI sampUrNa parigraha sambandhI icchAoM kA parimAraNa karate haiM; yaha ullekha spaSTa pAtA hai ki "tadAentaraM khetta-vatthuvihaM parimANaM karenti" sUtra pATha se spaSTa sUcita hotA hai ki kSetra-vidhi kI icchAoM kA parimANa-mAtra kiyA jAtA hai tyAga nhiiN| yadi tyAga kiyA jAtA hotA athavA kSetra-vidhi (kRpi-pharma) nipiddha hotI no 'parimANa' kI jagaha 'paJcakkhA' zabda hotaa| kyoMki jaina-zAstroM meM kahIM kisI bhI kArya ko nindya kahA jAtA hai to sthAna sthAna para 'paccakkhANa' zabda avazya de diyA jAtA hai ataH kRSi-karma avazya vihita hai, aisA nirvivAda siddha ho jAtA hai| zrAvaka ke 12 vratoM meM pratyeka vrata ke 5-5 ticAra haiM evaM sAvadhakArya yukta kAryoM kA pratyeka vrata meM tattatsambadhI pApoM ke tyAga kA zrAvaka pratyAkhyAna karatA hai parantu kRSi karma ke pratyAkhyAna kA ullekha kahIM para bhI nahIM dekhA jaataa| isakA kAraNa yahI ki gRhasthadharma ke liye kRpi-karma anivArya, Avazyaka evaM sarvathA grAhya-vyavasAya hai| sAtave upabhoga vrata meM jahA~ 26 bola kI maryAdA evaM tadatirita pratyeka vastu kA tyAga kiyA jAtA hai, vahAM kRpi- sambandhI koI ullekha nahIM pAyA jaataa| yadi kRpi-karma Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] pApamaya evaM mahAraMbhayukta hotA to jainAgamoM meM kahIM na kahIM avazya usake liye niSedhAtmaka vivaraNa prApta hotaa| kaI eka zAstra ke rahasya ko nahIM jAnane vAle loga eka bar3I bhArI zaMkA yaha karane haiM ki jainadharma to sUkSma ahiMsA kA upadezaka evaM pratipAdaka hai, usake viparIta yadi hama kRSi kareM to usameM kaI eka sthAvara evaM trasa (beiMdiya, teiMdiya, tathA caturindiya ) jIvoM kI hiMsA hogI, sAtha hI vRSabhAdi paMcedriya prANiyoM ko adhika bhAra vahana karane se duHkha sahana karanA hogA ataH aisA vyayasAya jisameM hiMsA kI Adi se anta taka paramparA ho, jaina-dharma kI dRSTi se vaha vyavasAya to tyAjya hI hai / parantu uparokta zaMkA ke mUla meM hI vicArazUnyatA hai| yadi isa prakAra se pratyeka vyavasAya meM sUkSma hiMsA kA vicAra kara samAdhi le lI jAya to prANa-dhAraNa evaM jIvana nivAha prANI mAtra ke lie dUbhara ho jAya / uparokta zaMkA karane vAle bhAI kalama-zastra se paMcedriya prANiyoM kI hiMsA karate vakta kisI prakAra kA vicAra nahIM karate, parantu kapi jaise pavitra udyoga meM hiMlA siddha karake loka meM hAsyA. spada ghanate haiN| dUsarI bAta yaha hai ki yadi kisI alpa pApa ke pariNAmasvarUpa mahAn puNyopArjana kiyA jA sakatA ho vizvartImAnava-mAtra kA popaNa kiyA jA sakatA ho, Azcarya hai ki aise punIta vyAvasAyika yajJa ko nindita mAnA jAe / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [80 ] yadi kRSi karma dharma-zAstroM meM uddiSTa nahIM hotA to sthAnAMga sUtra ke 9 veM sthAnaka meM 676 ve sUtra meM puNya ke 9 meda __ ke 'anna puNye, evaM vastra puNye, Adi jo bheda kiye haiM, una bhedoM se spaSTa dhvanita hotA hai ki anna evaM vastrAdi kA dAna dene se puNya hotA hai-puNya hI nahIM apitu zubha bhAvanAoM ke yoga se tIrthaGkara nAma karma taka upArjita kiyA jA sakatA hai| sunna pAThako ! aba batalAiye ki kRSi hI na kI jAya to kRSi se utpanna hone vAle phala rUpa anna evaM vastra kI prApti to svapnavat hI rahe yA nahIM ? phira una padArthoM ke puNya kI to kalpanA hI vRthA hai| puNya kI vAta to dUra rahI, apanA svayaM kA nirvAha asaMbhava ho jAya / vartamAna meM bhAratavarSa meM saikar3oM mIle cala rahI hai, aura karor3oM rupayoM kA kapar3A videzI yaMtroM ke AdhAra para taiyAra kara rahI haiN| parantu yadi kRpaka kRpi na kare, kapAsa na vove to una mila mAlikoM ko apane karor3oM ke vyavasAya ke liye ruI kahA~ se prApta ho ? ve apane kArakhAne kisa AdhAra se calAve ? nAtparya yaha hai ki kRpi kiye vinA na to khAne ko dAnA pAna he na pahinane ko vastra / ataH hameM varabasa isa niSkarSa para pahu~canA par3anA hai ki sampUrNa vizva meM aura khAsa kara isa kRSi pradhAna deza meM jitane bhI pradhAna evaM bar3e bar3e vyavamAya haiM sabhI RSimUlaka hai, binA kRSi ke sabhI vinA pa.ke kI ganyavat zunya hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1] yadi isa viSaya ko aitihAsika dRSTi se vicArA jAya to hameM isa karmabhUmi ke sarva prathama rAjA athavA janmadAtA bhagavAna RSabhadeva ke zAsana kAla ko smaraNa karanA hogA / yadi kRSi zrAvazyaka vastu na hotI to bhagavAn RSabhadeva jo ki janmataH tIna jJAna ke dhAraka the, jinheMne vizva ko sva-nirvAhArtha pratyeka kalA evaM vyavasAya kI prAthamika zikSA dI thI - na dete / prabhu ne jima 72 kalAoM kA zrAviSkAra kiyA usameM 26 vIM kalA 'kRSi' kalA hI hai / athavA yoM kaheM ki prabhu ne sampUrNa bhAratIya kRSi - zAstra kA manthana 'kRpikalA' ke ke rUpa meM kara dikhAyA, jisase ki vartamAna kAla meM bhI sampUrNa bhAratavarSa kA nirvAha cala rahA hai / prabhu ne yaha siddha karake batalA diyA thA ki kRSi hI mAnava mAtra kA jIvana hai, cinA kRSi ke gRhasthAzrama dharma saMcAlana duSkara hai / samprati bhAratavarSa meM katipaya prAntoM meM jo kSudhApIr3itoM ke duHkhada ArtanAda sunane ko mila rahe haiM, usakA eka mAtra kAraNa bhI mujhe to kRSi kA abhAva hI jJAta hotA hai / dalita vargane yaha samajha kara kRSi karanA kama kara diyA ki ghar3e bar3e zaharoM meM majadUrI, naukarI tathA kulI Adi ke dhaMdhe karane se jIvana-nirvAha sulabha hogA, tathA dhanika varga ne artha-prApti meM lubdha evaM gRddha vanakara apane bar3e bar3e hiMsAmUlaka vyavasAyoM kI ora, saTTe zrAdi vyApAroM kI ora athavA dUsare zabdoM meM eka mAtra zrArtha prApti kI ora, phira vaha cAhe kisI prakAra kyoM na ho-mUla lakSya diyA, jisake phala svarUpa prAcIna Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 50] yadi kRSi karma dharma - zAstroM meM uddiSTa nahIM hotA to sthAnAMga sUtra ke 9 veM sthAnaka meM 676 veM sUtra meM puNya ke 9 meda ke 'anna purAye, evaM vastra purAye, Adi jo bheda kiye haiM, una bhedoM se spaSTa dhvanita hotA hai ki na evaM vastrAdi kA dAna dene se puNya hotA hai- puNya hI nahIM apitu zubha bhAvanAoM ke yoga se tIrthaGkara nAma karma taka upArjita kiyA jA sakatA hai / suna pAThako ! aba batalAiye ki kRSi hI na kI jAya to kRSi se utpanna hone vAle phala rUpa zrana evaM vastra kI prApti to svapnavat hI rahe yA nahIM ? phira una padArthoM ke purAya kI to kalpanA hI vRthA hai / puNya kI vAta to dUra rahI, apanA svayaM kA nirvAha asaMbhava ho jAya / vartamAna meM bhAratavarSa meM saikar3oM mIleM cala rahI haiM, aura karor3oM rupayoM kA kapar3A videzI yaMtroM ke AdhAra para taiyAra kara rahI haiM; parantu yadi kRSaka kRSi na kare, kapAsa na vove to una mila mAlikoM ko apane karor3oM ke vyavasAya ke liye ruI kahA~ se prApta ho ? ve apane kArakhAne kisa AdhAra se calAve ? tAtparya yaha hai ki kRSi kiye binA na to khAne ko dAnA prApta ho na pahinane ko vastra / ataH hameM varavasa isa niSkarSa para pahu~canA par3atA hai ki sampUrNa vizva meM aura khAsa kara isa kRSi-pradhAna deza meM jinane bhI pradhAna evaM bar3e bar3e vyavasAya haiM sabhI kRpimUlaka haiM, vinA kRSi ke sabhI vinA eke kI nRtyavat zunya haiM / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [81] yadi isa viSaya ko aitihAsika dRSTi se vicArA jAya to hameM isa karmabhUmi ke sarva prathama rAjA athavA janmadAtA bhagavAn RSabhadeva ke zAsana-kAla ko smaraNa karanA hogaa| yadi kRSi Avazyaka vastu na hotI to bhagavAn RSabhadeva jo ki janmataH tIna jJAna ke dhAraka the, jinheMoMne vizva ko sva-- nirvAhArtha pratyeka kalA evaM vyavasAya kI prAthamika zikSA dI thI-na dete / prabhu ne jima 72 kalAoM kA AviSkAra kiyA usameM 26 vI kalA kRSi' kalA hI hai| athavA yoM kaheM ki prabhu ne sampUrNa bhAratIya kRSi-zAstra kA manthana 'kRSikalA' ke ke rUpa meM kara dikhAyA, jisase ki vartamAna kAla meM bhI sampUrNa bhAratavarSa kA nirvAha cala rahA hai| prabhu ne yaha siddha karake batalA diyA thA ki kRSi hI mAnava-mAtra kA jIvana hai, vinA kRSi ke gRhasthAzrama dharma saMcAlana duSkara hai|| samprati bhAratavarSa meM katipaya prAntoM meM jo tudhApIr3itoM ke duHkhada ArtanAda sunane ko mila rahe haiM, usakA eka mAtra kAraNa bhI mujhe to kRSi kA abhAva hI jJAta hotA hai| dalita vargane yaha samajha kara kRSi karanA kama kara diyA ki bar3e bar3e zaharoM meM majadUrI, naukarI tathA kulI Adi ke dhaMdhe karane le jIvana-nirvAha sulabha hogA, tathA dhanika varga ne artha-prApti meM lubdha evaM gRddha vanakara apane bar3e bar3e hiMsAsUlaka vyavasAyoM kI ora, saTTe Adi vyApAroM kI ora athavA dUsare zabdoM meM eka mAtra prArtha prApti kI ora, phira vaha cAhe kisI prakAra kyoM na ho-mUla lakSya diyA, 'jesake phala svarUpa prAcIna Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 8 ] zrArya-saMskRti kI vinAza rUpa avanati apanI A~khoM hameM apane kamanasIba se dekhanI par3atI hai / yadi pratyeka bhAratIya prajA apane mUla vyavasAya kRSi ko kAyama rakhatI huI anya pezoM kI ora dhyAna detI to yaha jyAdA saphala, sampanna tathA savizeSa samunnata hotI / phira cAhe bhArata sarakAra karor3oM kyA aba sana dhAna taka isa bhArata vasundharA se videzoM ko le jAtI to bhI hamAre ko bhUkhoM marane kI naubata na AtI / hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki prAcIna kAla meM jaba yahI zrAryabhUmi svarNa bhArata nAma se prakhyAta thI, vaha kevala isI kRSikarma ke valapara / kyoMki vartamAna vijJAnavAda evaM bhautikavAda usa samaya pracalita nahIM the / prastuta viSaya para sAmpattika zAstra ko lakSya meM rakha kara vicAra kiyA jAya to yaha niSkarSa nikalatA hai ki kRSi hI kimI gRhastha kI saccI sampatti hai / zrAnandAdi zrAvakoM ne apanI sampatti ke cAra vibhAga kiye the / usameM caturthAMza kRSi ke lie bhI rakhA thA - vaha kAla itanA sukhada thA ki jIvana nirvAha to mAnava mAtra ke liye sAmAnya bAta thI phira bhI zrAnanda zrAvaka jaise mahAn zrAvakoM ne apanI sampatti kA cauthA hiMsA kRSi ke lie rakhA thA usameM bhAvI prajA ke kalyANa kA bhI avazya dhyAna rakhA gayA hogA aisA vinA svIkAra kiye hamArI buddhi, saMtoSa nahIM mAnatI / zrApatti kAla meM durbhikSAdi meM dhAtumpa sampatti sonA cAMdI, sthAvara sampatti makAna bhavanAdi, tathA vastra rUpa sampatti manuSya ko Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 83 ] Azraya bhUta nahIM hotI, usake samIpa yadi anna bhaNDAra kI kamA ke sivAya anya sabhI prakAra kI sampattiyA~ purNa rUpeNa vidyamAna hoM, parantu aise samaya meM ve sabhI sampattiyA~ nagaNya hai| pratyeka vicAravAn mAnavI yaha soca sakatA hai ki aise samaya meM vAstavika sampatti kyA hai ? astu rAjanaitika dRSTikoNa se yaha jJAta hotA hai ki vinA kRSi ke kisI bhI rAjya kI nIMva majabUta honA evaM usa deza kA dhanadhAnyasampanna honA muzkila hai| yadi kRpi na kI jAya to "zapThAMzamurtyA iva kSitAyAH" ke niyamAnusAra rAjya ko khetI ke kara evaM jagAna kI prAya bhI nahIM ho sktii| rAjanIti to yahA~ taka mAnane ko bAdhya karatI hai ki saccA annadAtA kRpaka hai evaM saccI sampatti bhI kRSi dvArA upAjina dhana-dhAnyAdika hI hai| kRSi viSaya ko zAstravihita siddha karane ke lie yadi AdhyAtmika dRSTikoNa liyA jAya to vidita hotA hai ki kRSi karane vAle ke hRdaya meM svabhAvataH udAratA, hRdaya kI vizAlatA, prakRti-sAralya, niSkapaTapanA Adi AtmA ke svAbhAvika dharmoM kA yathee rUpa se naisargika vikAsa hotA hai| anya vyavasAyiyoM meM uparokta guNoM kA pAnA to ThIka parantu tadvi. Sayaka kalpanA bhI asaMgata hai| jisa prakAra pUjya bApUjI kA carakhA sadvicAroM kA preraka, eka dhyAnatAnuprANaka, svAvalambana kA zikSaka tathA / parataMtratA-pAza se mukti dilAne kA mUla mantra hai usI prakAra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 4 ] sabhI guNa kRSi meM bhI haiM / yadi kRSi-prAdhana bhAratavarSa sacamuca eka vAra punaH kRSipradhAna hI bana jAya, bhAratIya prajA arthaprApti meM lugdha vanakara bhArata ke pradhAna nagaroM meM ghRNita se ghRNita vyApAroM meM saMlagna hai, unheM chor3a kara kRSi ko apane gale kA hAra banAveM to apane vAstavika dhana evaM dharma kI theTa rUpa se rakSA kara sakate haiN| apane netroM ke samakSa hone vAle mUka pazuoM ke vadha ko pratyakSa hI bacA sakate haiM / isa prakAra pazudhana kI rakSA ke sAtha ahiMsA kA zrAcaraNa karate hue punaH vizva ko jainadharma kA pATha sikhA sakate haiM / eka vidvAn ke zabdoM meM kahA jAya to "jo saMskRti dharma evaM nIti kA anusaraNa kara zarIra, mana evaM zrAtmA ke vikAsa meM sahAyaka hotI hai vahI asala saMskRti hai / hiMdustAna meM jaba jaba isa saMskRti kI vijaya huI, taba vahaoN sukha, samRddhi aura zrAnanda chAyA rahatA thA, bhagavAn RSabhadeva, rAmacandra, mahAvIra isa saMskRti ke sundara smAraka hai / " ukta kathana ke AdhAra para hameM kRpivyavasAya hI aisA dRggocara hotA hai jahA~ dharma evaM nIti kA anusaraNa karate hue sAMskRtika evaM zrAtmika vikAsa ho / ataH kRSi vyavasAya apekSAkRta niradya evaM nirdoSa hai| AtmaguNoM kA poSaka hai-jaba ki anyasabhI vyavasAya zoSaka / vyAvahArika afg se yaha kahA jA sakatA hai ki yadi sabhI vyApAroM meM kaI eka prakAra ke vighna evaM saMkaTa Ate haiM, Arthika kaThinAiyA~ bhI upasthita hotI haiM- parantu eka kRSi rUpa vyApAra hI aisA vyApAra hai ki vinA pUMjI ke bhI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garIva se garIva evaM dalita se dalita mAnava isako kara sakatA hai evaM duniyA meM apanA vyavahAra calA sakatA hai| yaha vyAvahArika kArya hai isameM koI bar3I kalAoM kI bhI AvazyakatA nahIM par3atI hai ataH uparokta sabhI dRTiyo se kRSi uttama hai| kucha loga jo ki andhazraddhA athavA avicAra ke zikAra bane hue haiM. isa viSaya meM eka Ar3a yaha rakhate haiM ki zrAvaka ke AThaveM anarthAdaNDa ke 5 aticAroM meM 'pAvakammocaese' nAmaka eka anartha daNDa hai-tathA usakA artha sAmAnya taura para ve apanI sthUla vuddhi se yaha karate haiM ki aisA koI bhI kArya jisameM pApa lagane kA andezA ho nahIM karanA cAhiye-aisA unake mata se isa pATha se dhvanita hotA hai| parantu 'Avazyaka sutra' kI TIkA meM dekhA jAya to isa viSaya kA kiMcinmAtra bhI ullekha nhiiN| duniyA kI paccIsoM kriyAoM ko zAstrakAra ne anartha daNDa tathA pApa rUpa parigaNita kiyA hai parantu kRSi athavA isase sambandha rakhane vAle kisI kArya ko anartha daNDa athavA pAparUpa mAnane kA koI hetu zAstra meM dahigocara nahIM hotA / isakI siddhi kA eka bahuta bar3A pramANa yadi zodhA jAya to yaha bhI kahA jA sakatA hai carama tIrthakara zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI kI upasthiti meM kaI eka udyAna rahate the-nAnA prakAra ke phala phUloM kI utpatti ke sAtha sAtha kRpi bhI kI jAtI thI, sahastrAnaM vAga evaM kaI prakAra ke udyAnoM kA varNana pratyeka zAstra meM zrAtA hai- yahA~ taka ki Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [86] una udyAnoM meM svayaM prabhu mahAvIra ke Thaharane kA varNana sthAna sthAna para pAtA hai yadi yaha ninya karma hotA to prathama to prabhu isake karane meM dopa hai isa bAta kA varNana avazya karate, dusare svayaM niravadya sthAna dekara una udyAnoM meM nahIM Thaharate / kyoMki udyAna evaM sahasrAna vana bhI to eka prakAra ke khetI ke hI aMga haiN| yadi koI zaMkA kare ki prabhu ke to atizaya hote haiM ataH unako isameM koI doSa nahIM laga sakatA to prabhu ke pazcAt unake ziSya sudharmAsvAmI bhI to isI prakAra ke udyAnoM meM vicaraNa karate the| yadi yaha karma nindanIya hotA to kyA una mahApulpoM ko apanI bhAvI santati ko hita-buddhi sujhAne kA tathA usakI kalyANa kAmanA kA kucha bhI khayAla na rahA hogaa| ataH buddhi ke vyAyAma evaM prastAra se isI nirNaya para pahu~canA par3atA hai ki kRSi-karma jaina-dharma ke pratyeka dRSTikoNa se anukUla evaM hitAvaha hai| 'Avazyaka sUtra meM jahA~ zrAvaka ke kArya kAryo kA varNana pAyA hai vahA~ kapi yakArya hai aisA eka bhI vAkya upalabdha nahIM hotA / jaisA ki nimna gAthA se spaSTa hogA iMgAlI, vaNa, sADI, bhAMDI phoDI suvajae kamma / vANija' ceva ya dantaM. laksa rasa kesa visa visayaM // 1 // evaM khu jaMtapillaNa kammaM, nilchaNaM ca davadANaM; saradahatalAya sosaM, asaipomaM ca vajijjA // 2 // arthAt ukta 25 karmAdAna jisase jaina dharmAnusArI zrAvaka ko bhArI kamI kA bandhana hotA hai sabethA tyAjya hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [87 ] suza pAThako! sociye, bhAr3e kI kamAI jaise kArya jo ki karmAdAna meM gine gaye haiM- gAr3iyoM ke dhandhe Adi sabhI vyavasAya 15 mahAn pApa kAryo meM prabhu ne batalAye haiM, parantu kyA kRSi ko aisI pApa rUpa mAnI hai ? Azcarya hai ki hamAre vartamAna zrAvaka samAja meM uparokta vyavasAyoM meM jo ki dharmazAtra kI dRSTi se nindita haiM--pAye jAte haiM parantu khetI jo ki kartavya kArya hai--jisale dhana kI prApti evaM dharma kI rakSA hotI hai bahuta alpAMza meM athavA yoM kaheM ki nagaNya rUpa meM dRSTigocara hotI hai / isa kRSi-karma ke tyAga ke sAtha hama na kevala jaina dharma ke prAdoM kA nAza kara rahe haiM, apitu sampUrNa bhAratIya saMskRti ko rasAtala meM le jAne meM apanA pUrNa sahayoga de rahe haiN| upasaMhAra-hA! hamAre jina pUrvajoM ne kRSi ke bala para apanI dhavala kIrti evaM ujjvala yaza bhUmaNDala meM prasArita kiyA thA, isa pavitra yazAnuSThAna se amaratA prApta kI thI usI vyavasAya ko tilAMjalI dekara apane pUjya pUrvajoM ke nAma para kalaMka-kAlikha potale hue hameM kiMcit bhI lajjA kA anubhava nahIM hotaa| 18 pApasthAnakoM kA hama sevana na kareM to hama apane meM manuSyatva nahIM samajhate, 15 karmAdAnoM ko kArya rUpa meM hama na kara dikhAveM to hama manuSya jIvana kI nirarthakatA sI anubhava karate haiN| bhAratIya saMskRti ke vinAzaka vartamAna vijJAna-zAstra ke pIche burI taraha se par3a kara jyAdA se jyAdA aiza nArAma evaM bhoga vilAsa kI lipsA se abhogya bhogoM ko bhoga kara akarsa bhUmi ke jIvoM kI bhaoNti akarmaNya bana jAne meM apanA ahobhAgya samajhate haiM evaM apane bhAgya kI bhUri bhUri prazaMsA karate haiN| yaha saba hamAre bhayaMkara patana kI prAthamika sUcanA hI hai| aiza pArA karma bhUmi samajhate hai Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya gAMdhI jI samaya samaya para eka hI sandeza sUtra sunAne haiM ki-"bhAratIya saMskRti kA punaruddhAra karanA hI hogA-eka bAra usakA pUrNatayA manthana karanA hI hogA tabhI bhAratIya saMskRti kI ujjavalatA ke sAtha mAnava-saMskRti nUtana rUpa meM nirmita hogii| bhAratavarSa vaibhavavilAsa-pradhAna kI jagaha punaH dharma pradhAna evaM kRSi-pradhAna banegA tabhI vaha apanI asalI sthitimattA ko prApta kregaa|" vastutaH kRSi evaM prAdhyAtmikatA kA anyonya ghaniSTa sambandha sthApita kara ke jainadharma kI saccI ahiMsA evaM yathArtha tatvajJAna kA paricaya vizva ko karA dene se hI vizva kA yathArtha kalyANa ho sakatA hai| aisA hone se sampUrNa jaina saMskRti bhAratIya saMskRti ko evaM bhAratIya saMskRti mAnava saMskRti (vizva saMskRti) ko pariskRta, parimArjita evaM samujjvala banA degii| tathA loka svAvalambana ke yathArtha sUtra se paricita hogA 5: vizvavandhutva kI vAstavika bhAvanA jAgRta hogii| ati saMkSepa meM yahI jainadharma evaM kRSi-karma kA svarUpa hai tathA isI meM pratyeka jaina nAmadhArI kI sArthakatA evaM yathAthatA hai| vinIta lekhakaHkanhaiyAlAla daka samApta Page #103 -------------------------------------------------------------------------- _