Jain Shikshavali Jivannu Dhyey

Author(s): Dhirajlal Tokarshi Shah
Publisher: Jain Sahitya Prakashan Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022918/1

Page #1

J
06
Lo
J
દા શિક્ષાવી
lo'Dho le
47
07
જીવનનું ધ્યેય
૨૧), S)
ક)
સાહિત્યવારિધિ શતાવધાનીપંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ,
શ્રેણી પહેલી
૧

Page #2

જૈન તત્વજ્ઞાન તથા આચારને સુંદર સરલ શૈલીએ રજૂ કરતી
જૈન શિક્ષાવલી પ્રથમ શ્રેણુનાં ૧૨ પુસ્તકો
૧ જીવનનું ધ્યેય ' ૨ પરમપદનાં સાધન ૩ ઈષ્ટદેવની ઉપાસના ૪ સદગુરુસેવા ૫ આદશ ગૃહસ્થ ૬ આદર્શ સાધુ ૭ નિયમે શા માટે?
૮ તપની મહત્તા - ૯ મંત્રસાધન ૧૦ ચોગાભ્યાસ ૧૧ વિશ્વશાંતિ
૧૨ સલતાનાં સૂત્રો શ્રેણીનું મૂલ્ય રૂ. ૬-૦૦. પિરટેજ ૧-૦૦ અલગ. માત્ર ગણતરીની નકલે જ બાકી રહી છે, માટે તમારી નકલ આજે જ મેળવી લે તથા હવે પછી પ્રગટ થનારી બીજી શ્રેણીના ગ્રાહક બને.
નોંધ:-બારમા નિબંધને છેડે આખી શ્રેણીનું શુદ્ધિપત્રક આપ્યું છે,
તે પ્રમાણે સુધારો કરી પુસ્તકોને ઉપયોગ કરવા વિનંતિ છે.

Page #3

જૈન શિક્ષાવલી પુષ પહેલું
જીવનનું ધ્યેય
લેખક :
સાહિત્યવારિધિ શતાવધાની પતિ શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
પ્રકાશક : જૈન સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર
મુંબઈ-૯,
ન સાહિતી માયન-મદિર
મૂલ્ય : પચાસ નયા પૈસા

Page #4

પ્રકાશકઃ નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ વ્યવસ્થાપકઃ જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન–મંદિર લધાભાઈ ગુણપત બીલ્ડીંગ, ચીંચ બંદર, મુંબઈ
પહેલી વાર ૨૦૦૦ સં. ૨૦૧૫, સને ૧૯૫૯ સર્વ હક્ક પ્રકાશકને સ્વાધીન
મુદ્રક :મણિલાલ છગનલાલ શાહ. નવપ્રભાત પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,

Page #5

પ્રકાશકનું નિવેદન જૈન મહર્ષિઓએ જીવનની સુધારણા માટે જે તત્ત્વજ્ઞાન ઉપદેશ્ય છે તથા જે આચારની પ્રરૂપણ કરી છે, તે સહુ સરળતાથી સમજી શકે તે માટે જૈન શિક્ષાવલીની યોજના હાથ ધરવામાં આવી છે. હાલ તેમાં બાર પુસ્તક પ્રકટ કરવામાં આવે છે, પરંતુ સંયોગે વધારે સાનુકૂળ દેખાશે તે તેમાં બીજાં પુસ્તક પણ પ્રકટ કરવામાં આવશે.
આ પુસ્તક દીર્ધ ચિંતન-મનનનાં પરિણામે સુંદર શૈલિમાં લખાયેલાં છે. એટલે તે સહુને પસંદ પડશે એમાં શંકા નથી.
જૈન શિક્ષાવલીની એજના સાકાર બની તેમાં અનેક મુનિરાજે, સંસ્થાઓ અને ગૃહસ્થને સહકાર નિમિત્તભૂત છે. ખાસ કરીને ૫. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયલક્ષ્મણસૂરીશ્વરજી, તેમનાં વિદ્વાન શિષ્યરત્ન મુનિરાજશ્રી કીર્તિવિજયજી, પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજીનાં શિષ્યરત્ન પૂ. પં. મહારાજ શ્રીભદ્રકરવિજયજી, પૂ. મુ. શ્રી ભાનવિજયજી, તથા પૂ. મુ. શ્રી કુંદકુંદવિજયજી તેમજ પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયજંબુસૂરીશ્વરજી, તેમનાં શિષ્યરત્ન મુ. શ્રી રૈવતવિજયજી અને પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયઅમૃતસૂરીશ્વરજીના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પૂ. પં. મ. શ્રી ધુરંધરવિજયજી તથા પ. પૂ. આ. મહારાજશ્રી વિજયધર્મસૂરિજીના શિષ્યરત્ન મુનિશ્રી યશોવિજયજી વગેરેએ આ યોજનાને સત્કારી તેને વેગ આપવામાં કિંમતી સહાય આપી છે, તે માટે તેમનો ખાસ આભાર માનીએ છીએ. ઉપરાંત શેઠ માણેકલાલ ચુનીલાલ, શેઠ ચંદુલાલ વર્ધમાન, શેઠ ચતુરભાઈ નગીનદાસ (બેલગામવાળા), શ્રીમાન બી. કે. શાહ, યોગી શ્રી ઉમેશચંદ્રજી. શ્રી નાગકુમાર મકાતી તથા જૈનધાર્મિક શિક્ષણસંધ-મુંબઈને કાર્યવાહકે શ્રી પ્રાણજીવન હ. ગાંધી વગેરેએ આ કાર્યમાં સહકાર આપી અમને ઉત્સાહિત કર્યા છે, તે માટે તેમને પણ આભાર માનીએ છીએ. આ પુસ્તકમાં વિજ્ઞાપન આપનાર દરેક સંસ્થાઓના પણ અમે આભારી છીએ.
પ્રકાશક,

Page #6

વિષયાનુક્રમ
૧ પ્રાસ્તાવિક ૨ જીવન અંગે જૈન ધર્મનું દૃષ્ટિબિંદુ ૩ મનુષ્યભવની દુર્લભતા ૪ આપણાં વિચિત્ર વર્તન પર મધુબિંદુનું દષ્ટાંત ૫ સંસારમાં સુખ ક્યાં છે? ૬ મહેશ્વરદત્તની કથા ૭ ભેગની નિસારતા ૮ ધર્મની ઉપાદેયતા ૯ ધર્મ પર થતા આક્ષેપનું નિવારણ ૧૦ ધર્મારાધનને જ જીવનનું ધ્યેય બનાવવું જોઈએ ૧૧ ધ્યેયની પ્રાપ્તિ કયારે થાય? ૧૨ વિચારશકિતનું મહત્ત્વ ૧૩ ચાર પંડિતની વાર્તા ૧૪ બુદ્ધિના આઠ ગુણે કેળવવાની જરૂર

Page #7

• ૩૪ ફૂ અર્દ નમઃ
જીવનનું ધ્યેય ૧-પ્રાસ્તાવિક
જૈન મહર્ષિએની જગહિતકારિણી શિક્ષાને સાર આર નિબંધમાં તૈયાર કરવાનો મનોરથ આજે સાકાર થઈ રહ્યો છે, એટલે અમારાં હૃદયમાં આનંદની ઊર્મિઓ ઉઠી રહી છે.
વિચારેને વાણીમાં ઉતારવા અને તેને અક્ષરબદ્ધ કરવા એ ઘણું અઘરું કામ છે, પણ તે લાંબા વખતના મહાવરાથી સિદ્ધ થઈ શકે છે. આ કાર્યમાં અમને કેટલી સફળતા મળી છે? તેને નિર્ણય તે પાઠકે પોતે જ કરી શકશે, એટલે તે સંબંધી અમારું કંઈ વકતવ્ય નથી.
જે જીવનનું ધ્યેય નકકી થાય તે જ પ્રવૃત્તિઓ યથાર્થ રીતે ગોઠવી શકાય અને સિદ્ધિ કે સફળતાને વરી શકાય, એટલે પ્રથમ નિબંધમાં “જીવનનું ધ્યેય' એ વિષય નક્કી કરવામાં આવ્યો છે. ૨-જીવન અંગે જૈન ધર્મનું દૃષ્ટિબિંદુ
જીવન શબ્દ સહુને પરિચિત છે, પણ તે સંબંધી - પ્રશ્નો કરવામાં આવે તે તેના પેગ્ય ઉત્તરે બહુ થોડા આપી શકશે, એટલે પ્રથમ વિચાર તેને કરીએ.

Page #8

જીવનનું ધ્યેય જીવન એ કલ્પના કે સ્વપ્ન નથી પણ એક જાતની ક્રિયા છે, તે આપણે રેજના અનુભવથી બરાબર જાણી શકીએ છીએ. “હું જીવું છું” કે “અમે જીવીએ છીએ, એમ કહેવાનો અર્થ એ જ છે કે “મારામાં–આપણામાં જીવનની ક્રિયા ચાલી રહેલી છે. •
આ જીવવાની ક્રિયા પ્રાણીઓમાં હોય છે, પણ જડ પદાર્થોમાં હતી નથી. આ ગાય જીવે છે, ” “આ પારેવું જીવે છે,” એમ આપણે કહીએ છીએ, પણ “આ લાકડી જીવે છે,” “આ છત્રી જીવે છે” કે “આ જોડી જીવે છે,” એમ આપણે કહેતા નથી.
જે પ્રાણને ધારણ કરે તે પ્રાણી કહેવાય છે, એટલે આપણે પ્રાણથી પરિચિત થવું જોઈએ. કેટલાક કહે છે કે ઉણતા એ જ પ્રાણ છે અને તે સૂર્યમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેને માટે શાસ્ત્રમાં હિરણ્યગર્ભ એ શબ્દ વપરાયેલ છે. કેટલાક કહે છે કે વાયુ એ જ પ્રાણ છે. તેની સાબીતી એ છે કે જે પ્રાણી શ્વાસોચ્છવાસ લેતું બંધ થાય તે તે સદ્ય મરણ પામે છે. કેટલાક કહે છે કે પ્રાણુ એ એક જાતને સૂક્ષ્મ પદાર્થ છે અને તે રુધિરશુદ્ધિ વગેરે જીવનેપગી કાર્યો કરે છે. આમ પ્રાણ વિષે ઘણા મતે પ્રવર્તે છે, પરંતુ ઊંડે વિચાર કરવામાં આવે તે તેનાથી આપણાં મનનું સમાધાન થઈ શકતું નથી. '
જે ઉષ્ણુતા એ જ પ્રાણ હોય અને તેનાથી જ જીવન સંભવિત બનતું હોય તે મૃત્યુ પામેલા પ્રાણીને ચેગ્ય પ્રમાણમાં ઉણતા આપવાથી તે સજીવન થવું જોઈએ, પણ

Page #9

જીવન અંગે જૈન ધર્મનું દૃષ્ટિબિંદુ
તેમ થતું નથી. અથવા વાયુ એજ પ્રાણ હાય તા મૃત્યુ પામેલા પ્રાણીને વાયુ આપવાથી તે સજીવન થવુ જોઈ એ પણ તે ય થતું નથી. બિમાર મનુષ્યાને એકસીજનનાં સીલીડરો આપવા છતાં તે મૃત્યુ પામતાં જણાય છે. રુધિરની શુદ્ધિ આદિ કાર્યાં ચૈગશાસ્ત્ર અને આયુર્વેદના અભિપ્રાયથી પાંચ પ્રકારનાં વાયુનાં કર્યાં છે, એટલે તે અંગે જે સૂક્ષ્મ પદ્મા'ની કલ્પના કરવામાં આવે છે, તે પણ ચેાગ્ય ઠરી શકતી નથી. આ સંચાગામાં પ્રાણ એ આત્માની– જીવની પેાતાની જ વિશેષતા છે, એમ માનવું વ્યાજબી છે. જૈન મહષિ એ પ્રાણના એ પ્રકારે માનેલા છેઃ દ્રવ્યપ્રાણ અને ભાવપ્રાણ. તેમાં દ્રવ્ય પ્રાણ વડે જીવન શકય અને છે અને ભાવપ્રાણ એ આત્માના જ્ઞાનાદિ મૂળ ગુણા છે. આના અથ એ થયેા કે જેના સચાગેાથી જીવને જીવન— અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે અને જેના વિચાગથી જીવને મરણુ– અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે, તેને પ્રાણ સમજવા. આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે કાઈ પણ જીવંત પ્રાણી પ્રાણ વિનાનું હાઇ શકે નહિ.
જૈન મહર્ષિ એએ દ્રવ્ય પ્રાણુની સંખ્યા દેશની માની છે અને તેમાંથી કોઈ પણ પ્રાણના અતિપાતકરવા, અર્થાત્ વિયાગ કરવા તેને 'િસા કહી છે. આ રહ્યા તેની પ્રતીતિ કરાવનારા શબ્દો :
पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं च, निःश्वासमुच्छ्वा समथान्यदायुः । प्राणा दशैते भगवदद्भिरुक्ता, स्तेषां वियोगीकरणं तु हिंसा ॥

Page #10

જીવનનું ધ્યેય
પાંચ ઇંદ્રિય, ત્રિવિધ બળ એટલે કાયબળ, વચનબળ, અને મને બળ, નિઃશ્વાસ અને ઉવાસની ક્રિયા અર્થાત્ શ્વાસે શ્વાસ તથા આયુષ્ય, એ દશ પ્રણે જિન ભગવતેએ કહેલા છે. તેને વિયેગ કરે તે હિંસા છે.”
પ્રાણનું આ સ્વરૂપ જાણવાથી આપણે જીવન અને મૃત્યુને સાચા અર્થ સમજી શકીએ છીએ ને વિવિધ પ્રકારની હિંસાથી પણ બચી શકીએ છીએ.'
હવે એક દષ્ટિપાત આજના વિજ્ઞાન તરફ કરીએ અને તે મૃત્યુની કેવી વ્યાખ્યા કરે છે? તેનું નિરીક્ષણ કરીએ. તે કહે છે કે “જ્યારે આ માનવશરીરના ખાસ ખાસ ભાગે (Vital parts) જીર્ણ થઈ જાય છે, ત્યારે સમસ્ત યંત્ર બંધ પડે છે. માનવશરીરના ખાસ ભાગે હદય, ફેફસાં અને મગજ છે. જ્યારે કેઈ બિમારી કે દુર્ઘટનાથી આ ભાગ જન્મી કે જીર્ણ થઈ જાય છે, ત્યારે કુદરતી રીતે બધું યંત્ર બંધ પડે છે અને તે જ મૃત્યુ છે.”
આ વ્યાખ્યા પ્રથમ દષ્ટિપાતે ઠીક લાગે છે, પણ અનુભવની કસોટી પર ટકી શકતી નથી, કારણ કે આ જગતમાં એવાં ઉદાહરણે પ્રાપ્ત થયાં છે કે જેમાં ૪૮ કલાક સુધી શ્વાસ તથા હદયની ગતિ એકદમ બંધ રહ્યા પછી પણ મનુષ્ય જીવંત રહ્યા હોય અને એવા પણ ઉદાહરણે મળ્યાં છે કે જેમાં મનુષ્ય ૪૦ દિવસ સુધી એક લાકડાની પેટીમાં રહ્યા પછી પણ જીવતા નીકળ્યા હોય.
આ ઉદાહરણેમાં ૪૦ દિવસ સુધી પેટીમાં બંધ

Page #11

જીવન અંગે જૈન ધમનું દૃષ્ટિબિંદુ
રહેલા મનુષ્યનાં હૃદય, ફેફસાં અને મગજ એ ત્રણે ભાગેાએ પોતાનાં કામ બંધ કરી દીધાં હતાં, કારણ કે ખાદ્ય પૌદ્ ગલિક સામગ્રીના અભાવે તે પોતાનું કામ કરી શકતાં નથી. આ સંચાગેામાં તેએ મૃત્યુ પામેલા જ કહેવાય, પણ તે ખરેખર મૃત્યુ પામ્યા ન હતા! ત્યારે આ ઘટનાના ખુલાસા શે સમજવા ? આજનું વિજ્ઞાન એના ઉત્તરમાં મૌન સેવે છે અને પોતાનુ માથુ ખજવાળે છે, પણ જૈનશાસ્ત્રઓ આગળ આવીને તેના ખુલાસેા કરે છે કે તેના આયુષ્યપ્રાણુ અવશિષ્ટ રહ્યો હતા, એટલે તેના આધારે જીવન ટકી રહ્યું હતું અને ફરી પૌદ્ગુગલિક સામગ્રી પ્રાપ્ત થતાં ખાકીના નવે પ્રાણેા પોતાનું કામ કરવા લાગ્યા હતા. આ ખુલાસા આપણાં ગળે ખરાખર ઉતરી જાય છે, એટલે વિજ્ઞાનની ‘- વાઇટલ પાર્ટસ્ થિયરી ’ કરતાં જૈન ધર્મના ‘દશ પ્રાણના સિદ્ધાન્ત' વધારે વાસ્તવિક લાગે છે.
અહીં એટલું સ્પષ્ટીકરણ કરવાની આવશ્યકતા કે બધાં પ્રાણીઓને દશ પ્રાણ હોતા નથી. કેટલાંકને ચાર હાય છે, કેટલાંકને છ હાય છે, કેટલાંકને સાત હૈાય છે, કેટલાંકને આઠ હાય છે, કેટલાંકને નવ હાય છે અને કેટલાંકને પૂરેપૂરા દશ હોય છે. જેમને ચાર પ્રાણ હોય છે, તેમને સ્પર્શનેન્દ્રિય, કાયખળ, શ્વાસેાશ્ર્વાસ અને આયુષ્ય હાય છે. જેને છ પ્રાણ હોય છે, તેને વધારામાં રસનેન્દ્રિય અને વચનબળ હોય છે. જેને સાત પ્રાણુ હાય છે, તેને આ છ પ્રાણ ઉપરાંત ઘ્રાણેન્દ્રિય વધારે હાય છે. જેને આઠ પ્રાણુ હાય છે, તેને આ સાત ઉપરાંત ચક્ષુરિ ંદ્રિય
પ્રાણ

Page #12

-
*
જીવનનું
ધ્યેય
વધારે હોય છે અને નવ પ્રાણ હોય છે, તેને આઠ પ્રાણ ઉપરાંત શ્રોત્રેન્દ્રિય વધારે હોય છે. જેને દશ પ્રાણ હેય છે તેને આ નવ પ્રાણુ ઉપરાંત મને બળ પણ હોય છે.
આત્મા જીવનશકિત ધારણ કરવાના ગુણને લીધે જીવ કહેવાય છે. તેથી જ જૈનન મહર્ષિઓએ તેની વ્યાખ્યા કરતાં જણાવ્યું છે કે “કવિતવાન, નીતિ, કીવિષ્યતીતિ કીવ: –જે જીવનવાળે છે, જીવે છે અને જીવશે તે જીવ જાણવે.”
જન્મ એટલે જીવનની શરૂઆત અને મરણ એટલે જીવનને અંત, એમ માનીને આપણે સઘળે વ્યવહાર ચલાવીએ છીએ, પણ તકની કટી પર એ ટકી શકે તેમ નથી. “જે જન્મ એ જ જીવનની શરૂઆત હેય તે બધાં બાળકે સરખાં કેમ નહિ? દરેકનું વ્યક્તિત્વ ભિન્ન શા માટે?’ એ પ્રશ્ન આપણી સમક્ષ ખડો થાય છે. તેને ગંભીર વિચાર કરતાં એ નિર્ણય પર આવવું પડે છે કે “દરેક બાળક જન્મતી વખતે પિતાની સાથે સંસ્કારની કેટલીક મૂડી લેતું આવે છે.”
સંસ્કારની આ મૂડી તેને ક્યાંથી પ્રાપ્ત થઈ? તેના ઉત્તરમાં આપણે ભૂતકાલીન જીવન તરફ અંગુલિનિ દેશ કરે પડે છે, અર્થાત્ ભૂતકાળમાં જે જીવન જીવાયું, તેમાંથી સંસ્કારની મૂડી એકઠી થઈ અને તે નવા જન્મવખતે સાથે આવી.. | ‘ભૂતકાલીન જીવન કયારે શરુ થયું?” તેને જવાબ કેઈ આંકડાથી માગે તે આપી શકાય એવું નથી, કારણ કે તે માટે વર્ષો કે સદીઓની જે સંખ્યા દર્શાવવામાં

Page #13

જીવન અંગે જૈન ધર્મનું દષ્ટબિંદિ આવે, તેની પહેલાં શું હતું? એ પ્રશ્ન ઊભો જ રહેશે અને ભૂતકાલમાં કઈ પણ વખતે જીવન એકાએક શરુ થઈ ગયું એમ માનવું એ કારણકાર્યના સ્થાપિત નિયમને સ્પષ્ટ ભંગ છે; એટલે એ જીવનની આદિ નથી, એમ માનવું જ ઉચિત છે. જેમણે સમયની મર્યાદા બાંધીને જીવનની શરૂઆત સમજાવવાના પ્રયાસો કર્યા છે, તેમને પણ મૂળ તત્વ અનાદિ જ લેવું પડ્યું છે, તે જીવનને પિતાને જ અનાદિ શા માટે ન માનવું?
જેમ જીવનને પ્રવાહ ભૂતકાળમાંથી વર્તમાનકાળમાં આવ્યું, તેમ વર્તમાનકાળમાંથી ભવિષ્યકાળમાં જાય છે અને મૃત્યુ પછી પણ તે ચાલુ જ રહે છે, એટલે મૃત્યુ એ અવસ્થાનું રૂપાંતર માત્ર છે, જીવનને અંત નથી.
ભગવદ્ગીતાને નિમ્ન શ્લોક પણ આ મતને પુષ્ટિ આપે છેઃ
वासांसि जीर्णानि यथा विहाय, नवानि गृहणाति नरोऽपराणि । तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही॥
જેમ મનુષ્ય જૂનાં વસ્ત્ર ત્યજી નવાં વસ્ત્રો ધારણ કરે છે, તેમ દેહધારી આત્મા જૂનાં શરીરે ત્યજી બીજાં નવાં. શરીર ધારણ કરે છે.” તાત્પર્ય કે તેમાં જીવનને જે મૂળ પ્રવાહ છે તે બીજા સ્વરૂપે ચાલુ રહે છે.
આ સિદ્ધાંતને “પુનર્જન્મને સિદ્ધાંત' કહેવામાં આવે છે અને તેને શ્રુતિ, યુક્તિ તથા અનુભૂતિ એ ત્રણેને પ્રબળ.

Page #14

૧૨
જીવનનું ધ્યેય
ટેકે છે. ભારતનું કઈ પણ આસ્તિક દર્શન એવું નથી કે જે આ સિદ્ધાંતને માન્ય રાખતું ન હોય. થિયોસેફીના પ્રખર પ્રચારક ડે. એની બેસન્ટ રીઈન્કારનેશન (Reincarnation) નામનું એક સુંદર પુસ્તક પ્રકટ કરીને પુનજન્મ નહિ માનનારાઓની ભ્રમણું ભાંગી નાખી છે.
આ જગતમાં એવા અનેક મનુષ્ય જોવામાં આવ્યા છે કે જે પિતાને પૂર્વભવ કહી શકે અને તેમાં શી શી ઘટનાઓ બની હતી, તેનું આબાદ વર્ણન કરી શકે. વર્તમાનકાળમાં પણ આવા પુરુષોનાં વર્ણન સમયે સમયે વર્તમાનપત્રોમાં છપાતા રહે છે અને તેમાંના કેટલાંક વર્ણને આમારા જોવામાં આવ્યા છે.
આત્મા આ રીતે પુનર્જન્મ શા માટે ધારણ કરે છે?” તેને ઉત્તર એ છે કે તેણે ભૂતકાળમાં તેમ જ વર્તન માનકાળમાં જે જે કર્મો કર્યા છે, તેનું ફળ ભેગવવાનું બાકી રહેલું હોવાથી તેને આ રીતે પુનર્જન્મ ધારણ કરે પડે છે અને ચાર ગતિ તથા ચોરાશી લાખ જીવનિરૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. આ રીતે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહેલા આત્માઓને સંસારી કહેવામાં આવે છે.
અહીં કર્મ શબ્દથી કિયા નહિ પણ જડ એવા પુદુગલની એક પ્રકારની વણ સમજવાની છે કે જે મિથ્યાત્વ વગેરે કારણેને લીધે જીવ વડે ગ્રહણ કરાય છે.
આ કર્મમાં જે આત્માના જ્ઞાનગુણનું આવરણ કરે છે, તેને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે, જે આત્માના દર્શન ગુણનું આવરણ કરે છે તેને દર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે;

Page #15

જીવન અંગે જૈન ધર્મનું દૃષ્ટિબિંદુ
જે આત્માના આનદઘન સ્વભાવનું આપણા કરી તાક અશાતા ઉપજાવે છે, તેને વેદનીય કમ કહેવાય છે, જે આત્માના સમ્યક્ શ્રદ્ધાન અને સમ્યક્ ચશ્મિરૂપ ગુણનુ આવરણ કરી માહ ઉત્પન્ન કરે છે, તેને માનીયુકેમાં કહેવાય છે, જેના લીધે આત્માને એક શરીરમાં અમુક સમય સુધી રહેવુ' પડે છે; તેને આયુષ્કર્મ કહેવાય છે; જેના લીધે આત્મા મૃતપણાને પામે અને શુભ-અશુભ ગતિ, શરીર ઇન્દ્રિય વગેરેને ધારણ કરે, તેને નામકેમ કહેવાય છે; જેના લીધે આત્માને ઊંચા-નીચાપણું પ્રાપ્ત થાય, તેને ગાત્રકમ કહેવાય છે અને જેના લીધે આત્માની દાનાદિ લબ્ધિમાં અંતરાય થાય તેને અતરાયકમ કહેવાય છે. આ કમ સંબંધી અનેક હકીકતા જાણવા જેવી છે, તે છ કમ ગ્રંથા, કમ પ્રકૃતિ, પંચસંગ્રહ વગેરે ગ્રંથામાંથી મુમુક્ષુઓએ જોઈ લેવી.
સકલ કર્મના નાશ થતાં જીવ પાતાની સ્વાભાવિક ઊર્ધ્વ ગતિથી એક જ સમયમાં લેાકના અગ્ર ભાગ પર આવેલી સિદ્ધશિલામાં પહાંચી જાય છે. આ રીતે ક અંધનમાંથી મુક્તિ મેળવનાર આત્માઓને મુક્તાત્મા કે સિદ્ધ કહેવામાં આવે છે.
આપણે મુક્તિ, મેાક્ષ, સિદ્ધિ, શિવગતિ, નિર્વાણ, નિ:શ્રેયસ્, અજરામરાવસ્થા, પરમપદ વગેરે શબ્દ શાસ્ત્રોમાં વારવાર વપરાયેલા જોઈએ છીએ, તે આત્માની આ અવસ્થાનું સૂચન કરે છે.
ઉપર ચાર ગતિ અને ચારાસી લાખ જીવચેાનિના

Page #16

૧૪
જીવનનું ધ્યેય
નિર્દેશ કરવામાં આવ્યા છે, એટલે તે અંગે પણ થાડા ખુલાસા કરી લઈએ.
ગતિ શબ્દના સામાન્ય અર્થ છે જવાની ક્રિયા. તે અહીં એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જવાના અર્થમાં વપરાયેલા છે. આવા ભવા ચાર પ્રકારના હાવાથી ગતિ પણ ચાર પ્રકારની માનવામાં આવી છેઃ નરક, તિયાઁચ, મનુષ્ય અને દેવ. દેવગતિને સ્વર્ગ પણ કહેવામાં આવે છે. જીવાને ઉત્પન્ન થવાનાં સ્થાનેા અસંખ્ય છે, પરંતુ જેના સ્પ, રસ, ગંધ અને વર્ણ સમાન હાય, તેવાં બધાં સ્થાનાની એક યાનિ ગણવામાં આવે છે. એ રીતે આ ચેાનિઓની સંખ્યા ૮૪ લાખ છે. જીવ તે ચેાનિમાં આવીને ત્યાંના પુદ્ગલ ગ્રહણ કરી નવું શરીર રચે છે. તે આ પ્રમાણેઃ—
(૧) પૃથ્વીકાય એટલે પૃથ્વી એજ જેનુ શરીર ખનવાનું છે, તેની ચાનિ
૭ લાખ.
(ર) અકાય એટલે પાણી એ જ જેનુ શરીર બનવાનુ છે, તેની ચાનિ
૭ લાખ.
(૩) તેજસ્કાય એટલે અગ્નિ એજ જેનુ શરીર અનવાનું છે, તેની યાનિ
૭ લાખ.
(૪) વાયુકાય એટલે વાયુ એજ જેનુ શરીર બનવાનું છે, તેની ચાનિ
૭ લાખ.
(૫) પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય એટલે જેમાં ફળ, ફૂલ, છાલ, લાકડાં, મૂળ, પાંદડાં અને ખીજ એ દરેક જેવુ સ્વતંત્ર શરીર મનવાનું છે, તેની ચેાનિ ૧૦ લાખ.

Page #17

૧૫
જીવન અંગે જૈન ધર્મનું દૃષ્ટિબિંદુ (૬) સાધારણ વનસ્પતિકાય એટલે જેનું એકેક શરીર
અનંત છાનું હોય છે, એવું શરીર જેનું બનવાનું છે, તેની નિ
૧૪ લાખ. આ પાંચ કાયના જ સ્થાવર કહેવાય છે, કારણ
કે તે પોતાની જાતે હલન ચલન કરી શકતા નથી. (૭) બે ઇંદ્રિયવાળા શરીરની ચેનિ ૨ લાખ. (૮) ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા શરીરની ચેનિ ૨ લાખ. (૯) ચાર ઇદ્રિયવાળા શરીરની નિ ૨ લાખ. (૧૦) તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયવાળા શરીરની ચેનિ ૪ લાખ.
બેઈદ્રિય, તેઈદ્રિય અને ચઉરિંદ્રિયને સમાવેશ
ગતિની દષ્ટિએ તિર્યંચમાં થાય છે. (૧૧) દેવનાં શરીરની
ચોનિ ૪ લાખ. (૧૨) નારકીનાં શરીરની
ચેનિ
૪ લાખ. (૧૩) મનુષ્યનાં શરીરની ચનિ ૧૪ લાખ.
આ રીતે ચેનિની કુલ સંખ્યા ૮૪ લાખની થાય છે. વૈદિક ધર્મમાં પણ કેનિની સંખ્યા ૮૪ લાખની માનવામાં આવી છે, પણ તેની ગણના જુદી રીતે થાય છે.
આત્મા એક શરીર છોડીને બીજું શરીર ધારણ કરે ત્યારે ભાવી જીવનયાત્રાના નિર્વાહ માટે પિતાનાં નવીન જન્મક્ષેત્રમાં એક સાથે પૌગલિક સામગ્રીને સંગ્રહ કરવા લાગે છે, તેમાંથી શરીરની રચના થાય છે, ઈન્દ્રિયેનું નિર્માણ થાય છે, શ્વાસે શ્વાસ લેવાની શક્તિ આવે છે, ભાષાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે અને વિચારવાની શક્તિ

Page #18

જીવનનું ધ્યેય ઉત્પન્ન થાય છે. આ છ શક્તિઓ પૌગલિક શક્તિની પૂણતા કરનારી હેવાથી જૈન મહર્ષિઓએ તેને છ પર્યાપ્તિની સંજ્ઞા આપેલી છે.
સ્વામી અભેદાનંદે “Life beyond death-મૃત્યુ પછીનું જીવન' એ નામના પુસ્તકમાં આ વિષયનું જે વર્ણન કર્યું છે, તે જૈન મહષિઓનાં પ્રતિપાદનની નજીક છે. તેઓ જણાવે છે કે “The soul after dwelling in one body for a certain length of time leaves it at the time of death and enters into another body, in order to gain experience and knowledge in those lives or to reap the results of the works of previous lives. It may enter into a human form or into an animal form. The doers or souls that have performed good deeds will enter a human form or angelic forms but the doers that have performed wicked deeds will appear in animal forms and after remaining there for some time may take any other form according to their deeds. Thus therei s a revolution of the soul from body to body. The souls are bound to reap the natural consequences of their deeds and misdeeds and enjoy or suffer by coming in bodies either animal or human.' ' અર્થાત્ “કેટલેક સમય એક શરીરમાં રહ્યા પછી આ આત્મા નવું જ્ઞાન કે ન અનુભવ પ્રાપ્ત કરવા માટે અથવા

Page #19

મનુષ્યભવની દુર્લભતા પિતાનાં પૂર્વ જન્મમાં કરેલાં કર્મોનું ફળ ભેગવવા માટે મૃત્યુ પામીને બીજા શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે અને મનુષ્યશરીર કે પશુ-શરીર ધારણ કરે છે. જે આત્માઓએ શુભ કર્મો કર્યા છે, તેઓ યા તે માનવશરીર ધારણ કરે છે, અથવા દેવતાઓનું શરીર ધારણ કરે છે અને જે આત્માઓએ અશુભ કર્મો કર્યા છે, તેઓ પશુશરીર ધારણ કરે છે. આ શરીરમાં કેટલાક દિવસ સુધી નિવાસ કર્યા બાદ તેઓ પોતાનાં કર્મ અનુસાર પુનઃ બીજા શરીરને ધારણ કરે છે. આ રીતે આત્મા એક શરીરમાંથી બીજા શરીરમાં પરિભ્રમણ કરે છે. આત્માઓને પોતાનાં શુભાશુભ કર્મોનું ફળ ભેગવવા માટે નવાં નવાં શરીર ધારણ કરવાં જ પડશે.”
અહીં એટલું ધ્યાનમાં રાખવું જરૂરી છે કે જૈન ધર્મની માન્યતા અનુસાર જીવ નવા જન્મમાં નવા શરીરમાં પ્રવેશ કરતો નથી, પરંતુ આહારના પુદગલ લઈ નવું શરીર રચે છે. ૩-મનુષ્યભવની દુર્લભતા
દેવગતિમાં સુખનું પ્રમાણ અધિક રહેલું છે, પણ મુક્તિ, મેક્ષ કે પરમપદની પ્રાપ્તિ તે મનુષ્યના ભવથી જ કરી શકાય છે, એટલે મનુષ્યભવને શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવ્યો છે. પરંતુ આ મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ સહેલી નથી. તે અંગે જૈન મહર્ષિએ જણાવે છે કે –
જેમ માટખાણમાં રહેલું તેનું પ્રથમ તદન અશુદ્ધ કે મલિન અવસ્થામાં હોય છે, તેમ આપણે આત્મા પણ

Page #20

૧૮
જીવનનું ધ્યેય
પ્રાર'ભમાં ઘણાં મલિન કર્મોથી ખરડાયેલા હાય છે અને તે સૂક્ષ્મ નિંગાદમાં અનંતકાળ સુધી પરિભ્રમણ કરે છે. અહીં અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલા દેહમાનવાળા અને ત જીવાનુ એક જ શરીર હોય છે અને એક શ્વાસેાશ્ર્વાસ જેટલા સમયમાં ૧૭ થી ૧૮ ભવા થાય છે. આ સ્થિતિમાં તેને કેટલું કષ્ટ ભાગવવું પડતું હશે ? તેને વિચાર કરો.
આ કષ્ટ ભાગવતાં કર્માંના ભાર કંઈક હળવા થાય છે, ત્યારે આત્મા આદર નિગેાદ, પૃથ્વીકાય, અકાય, તેજસ્કાય તથા પ્રત્યેક વંનસ્પતિકાયમાં અસંખ્યાત કાળ સુધી જન્મ--મરણ કરતા અનેક પ્રકારની યાતનાઓ ભાગવે છે. એમ કરતાં કાઁના ભાર કંઈક હળવા થાય ત્યારે એઇન્દ્રિય, તૈઇન્દ્રિય અને ચરિન્દ્રિય તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. આ કીટજીવનમાં પણ તે ઘણું કષ્ટ ભેાગવીને કા ભાર કંઈક હળવા કરે છે, ત્યારે પ ંચેન્દ્રિયપણું પામે છે. તેમાં પણ ભય'કર દુઃખાથી ભરેલા નારક તથા તિર્યંચના અસંખ્યાત ભવા કર્યા પછી મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે મનુષ્યપણું ઘણાં ઘણાં કાળે અને ઘણાં કષ્ટ પ્રાપ્ત થાય છે.
મનુષ્યભવની દુર્લભતા સમજાવવા માટે જૈન મહિષએએ દશ દૃષ્ટાંતા આપ્યાં છે, તે પણ દરેક પાઠકે ખરાખર વિચારવા જેવા છે.
૧-ચૂલાનું દૃષ્ટાંત—ચક્રવર્તી રાજા છ મંડ ધરતીના ધણી હાય છે. તેનાં રાજ્યમાં કેટલા ચૂલા હોય ? પ્રથમ ચક્રવર્તીના ચૂલે જમવાનું હાય અને પછી દરેક ચૂલે જમવાનું હાય તા ચક્રવર્તીના ચૂલે ફ્રી જમવાનું કત્યારે મળે ?

Page #21

૧
મનુષ્યભવની દુર્લભતા
૨-પાસાનું દષ્ટાંત-કઈ રમતમાં કળવાળા પાસાને ઉપગ કરીને એક માણસનું બધું ધન પડાવી લીધું હોય અને ફરીને માણસને પાસાની રમત રમીને તે ધન પાછું મેળવવું હોય તે કયારે મળે ?
૩-ધાન્યનું દષ્ટાંત–લાખ મણ ધાન્યના ઢગલામાં ચેડા સરસવના દાણા ભેળવ્યાં હોય અને તે પાછા મેળવવા મથીએ તે કયારે મળી રહે?
૪-જુગારનું દષ્ટાંત-એક રાજમહેલને ૧૦૦૮ થંભે હોય અને તે દરેક સ્થંભને ૧૦૮ હાંસ હોય અને તે દરેક હાંસને જુગારમાં જિતવાથી જ રાજ્ય મળે તેમ હોય તે એ રાજ્ય કયારે મળે?
૫-રત્નનું દૃષ્ટાંત–સાગરમાં સફર કરતાં પિતાની પાસે રહેલાં રત્નો અગાધ જળમાં ડૂબી ગયાં હોય તે શોધ કરતાં એ રત્ન પાછાં ક્યારે મળે ?
-સ્વપ્નનું દષ્ટાંત રાજ્યની પ્રાપ્તિ કરાવે એવું શુભ સ્વમ આવ્યું હોય અને તેથી રાજ્યની પ્રાપ્તિ થઈ હોય, એવું સ્વપ્ર લાવવાને બીજે મનુષ્ય પ્રયત્ન કરે તે એવું સ્વમ કયારે આવે?
ચકનું દૃષ્ટાંતચક એટલે રાધાવેધ સ્થંભના મથાળે યંત્રપ્રયાગથી એક પૂતળી ચકર ચકર. ફરતી હોય, તેનું નામ રાધા. સ્થંભની નીચે તેલની કડાઈ ઉકળતી હોય, સ્થંભના મધ્યભાગમાં ત્રાજવું હોય અને તે ત્રાજવામાં ઊભા રહીને નીચે કડાઈમાં પડતાં રાધાનાં પ્રતિબિંબના આધારે બાણ મારીને તેની ડાબી આંખ વીંધવી

Page #22

૩ય રચનું થતા રેવા, આવતાં તે
જીવનનું ધ્યેય હેય તે કયારે વિધાય?
૮-ચમનું દષ્ટાંત–અહીં ચર્મ શબ્દથી ચામડા જેવી જાડી થઈ ગયેલી સેવાળ સમજવી. કેઈ પૂનમની રાતે તેના પર પવનને ઝપાટે આવતાં તે આધીપાછી થઈ ગઈ હોય અને એ રીતે પડેલાં બકેરામાંથી કેઈ કાચબાએ ચંદ્રનું દર્શન કર્યું હોય, તેવું જ ચંદ્રદર્શન એ કાચબાને પિતાનાં સગાંવહાલાંઓને કરાવવું હોય તે કયારે કરાવી શકે? પવનના ઝપાટાથી એજ જગાએ બાંકેરું પડવું અને તે વખતે પૂનમને જ વેગ હે, એ બધું કેટલું દુર્લભ છે?
-યુગનું દષ્ટાંત–યુગ એટલે ધંસરી. તે બળદના ખભા પર બરાબર બેસાડવા માટે સમોલ એટલે લાકડાના નાનકડા દંડુકાને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. હવે ધુંસરી મહાસાગરના એક છેડેથી નાખી હોય અને બીજા છેડેથી સમેલ નાખી હોય તે એ ધસરીમાં સામેલ પેસે ખરી? અને પેસે તે ક્યારે પેસે?
૧૦-પરમાણુનું દષ્ટાંત એક સ્થંભનું અત્યંત બારીક ચૂર્ણ કરીને એક ભૂંગળીમાં ભર્યું હોય અને કેઈ પર્વતની ટોચ ઉપર ઊભા રહીને તેને ફૂક વડે હવામાં ઉડાડવામાં આવ્યું હોય તે એ ચૂર્ણના બધા પરમાણુ ફરી કયારે એકત્ર થાય?
જે આ બધા પ્રશ્નોને જવાબ ઘણા કાળે અને ઘણું કષ્ટ હેય તે મનુષ્યભવ પણ ઘણા કાળે અને ક પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે તે અતિ દુર્લભ છે, એમ માનીને આપણે

Page #23

મધુબિંદુનું દષ્ટાંત
- ૨૧ સઘળે જીવનવ્યવહાર ગોઠવવું જોઈએ, પણ આપણું વર્તન ઘણું વિચિત્ર છે. તેને ખ્યાલ જૈન મહર્ષિઓએ મધુબિંદુનાં દૃષ્ટાંતથી આપ્યો છે. આપણું વિચિત્ર વર્તન પર મધુબિંદુનું દૃષ્ટાંત
એક મનુષ્ય વૃક્ષની ડાળે લકી રહ્યો છે અને ઉપરની ડાળ પર જામેલા મધપૂડામાંથી ટપકતાં મધનાં બિંદુઓ ચાટી રહ્યો છે. એ મધુબિંદુઓ ડી ગેડી વારે પડે છે, એટલે તેની નજર એ સામે જ મંડાઈ રહી છે અને તે આસપાસ જોવાની દરકાર કરતું નથી.
જે ડાળને તે લટકી રહ્યો છે, તે ડાળને એક ધોળે ઊંદર અને એક કાળે ઊંદર કાપી રહેલ છે, એટલે તે ડાળ કઈ પણ ક્ષણે તૂટી પડશે, એ નક્કી છે. વળી જે ડાળ પર તે લટકી રહ્યો છે, તેની નીચે એક મોટો કૃ છે અને તેમાં ચાર સાપ મેટું ફાડીને પડેલા છે. એટલે ડાળ પડતાં એ કૂવામાં જ પડવાને અને પેલા સાપ પૈકી કઈ પણ એક સાપનાં મુખમાં સપડાઈ જવાને, એ નિશ્ચિત છે.
ખરેખર! સ્થિતિ ઘણી વિષમ છે, પણ તેને એને જરાયે ખ્યાલ આવતું નથી. એવામાં એક દેવનું વિમાન ત્યાંથી પસાર થાય છે. તેને આ માણસની અતિ કઢંગી હાલત જોઈને દયા આવે છે, એટલે તે પિતાનું વિમાન વૃક્ષની નજીક ભાવે છે અને પેલા મનુષ્યને કહે છે કે
હે ભદ્ર! તારી સ્થિતિ ઘણી વિષમ છે, માટે તું આ વિમાનમાં આવી જા. તારે ક્યાં જવું હોય ત્યાં તને પહે

Page #24

૨૨
જીવનનુ ધ્યેય ચાડી દઈશ. ' ત્યારે પેલા મનુષ્ય કહે છે કે ‘હમણાં ઉપરથી મધનું બિંદુ પડશે તે મને ચાખી લેવા દો. પછી તમારી સાથે વિમાનમાં આવીશ.’ ત્યારે પેલેા દેવ કહે છે કે ‘આ સાહસ કરવા જેવું નથી, તે` મધનાં ઘણાં બિંદુએ ચાપ્યાં છે, માટે જલ્દી કર અને મારાં વિમાનમાં બેસી જા.' પરંતુ પેલા મનુષ્ય મધુબિંદુની લાલચ છેડી શકતા નથી, એટલે દેવ પેાતાનું વિમાન લઈ ચાહ્યા જાય છે અને થેાડી વારે વૃક્ષની ડાળ તૂટી પડતાં પેલા મનુષ્ય કુવામાં પટકાઈ પડે છે તથા સાપનાં મુખમાં સપડાઈ ભયંકર દુઃખના ભાગી થાય છે.
અહીં મનુષ્ય એ આપણે, વૃક્ષ એ ભવ અને ડાળ એ આયુષ્ય એમ સમજવાનું છે. ધાળા ઊંદર એ દિવસ છે, અને કાળા ઊંદર એ રાત્રિ છે. આ દિવસ અને રાત્રિરૂપ એ ઊદશ આયુષ્યરૂપી ડાળને નિર ંતર કાપી રહ્યા છે, એટલે આપણું આયુષ્ય પ્રતિદિન ઓછું થતું જાય છે અને તે ગમે ત્યારે પૂરું થઈ જશે એ નક્કી છે. આમ છતાં આપણે વિષયભાગરૂપી મધપૂડામાંથી ટપકતાં સુખનાં ચેડાં હિંદુઓનાં માહમાં પડી આ વિષમ પરિસ્થિતિને વિચાર કરતા નથી.
કૂવા એ સંસાર છે અને ચાર સાપ એ ચાર પ્રકારની ગતિ છે. જે મનુષ્ય વિષયભાગમાં ફસી કમધનમાં સપડાતા થકા પેાતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરે છે, તે સંસારમાં રખડવાના અને નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ એ ચાર ગતિ પૈકી કોઈ પણ ગતિમાં જવાના એ નિશ્ચિત છે.

Page #25

(ારમાં સુખ ક્યાં છે? અહીં જે દેવ આવે છે, એ ગુરુ છે અને વિમાન લાવે છે, તે ધર્મ છે. આપણું વિષમ સ્થિતિ જોઈ તેઓ આપણને આ ધર્મ રૂપી વિમાનને આશ્રય લેવા ઘણું સમજાવે છે, પણ વિષયસુખની આપણી આસક્તિ છૂટતી નથી, એટલે તેમણે બનાવેલા ધર્મમાર્ગે પ્રયાણ કરી શકતા નથી. એવામાં મૃત્યુ આવી પહોંચે છે, એટલે આપણે પુનઃ જન્મ ધારણ કરી વિધવિધ દુઃખનાં ભાજન થઈએ છીએ. પ-સંસારમાં સુખ કયાં છે?
જૈન મહર્ષિઓએ કહે છે કે “જન્મ, જરા અને મૃત્યુથી ભરેલા આ સંસારમાં પ્રાણીને સુખ કયાંથી હોય ? તેને જે સુખને અનુભવ થાય છે, તે એક પ્રકારની માયાજાળ છે અને મોહમદિરાનાં પાનથી ઉત્પન્ન થયેલ એક પ્રકારને ભ્રમમાત્ર છે. .
અંગૂઠે ચૂસીને લાળનું પાન કરતાં બાળકને જેમ માતાનું સ્તનપાન કરવાને ભ્રમ થાય છે, તેમ આ સંસાર સુખરહિત હોવા છતાં પ્રાણીઓને તેમાં સુખને ભ્રમ થાય છે.
બાળપણમાં વિવેક હેતે નથી, તે કારણે તેમાં અનેક પ્રકારનાં દુઃખ સહન કરવા પડે છે; યુવાવસ્થામાં કામને ઉન્માદ હેય છે, તે કારણે તેમાં અનેક પ્રકારની વિટંબનાઓ અનુભવવી પડે છે અને વૃદ્ધાવસ્થામાં સમસ્ત શરીર જર્જરિત થઈ જાય છે, તેથી ઈઢિયે બલરહિત બની જતાં અનેક પ્રકારની આપત્તિઓ ઝીલવી પડે છે. આમ મનુષ્યનું જીવન સદા ઉપદ્રવ વાળું હોય છે.
વળી પ્રાતઃકાલે મલ-મૂત્રની બાધા હોય છે,

Page #26

૨૪
જીવનનું ધ્યેય મધ્યાહન ભૂખ-તરસની બાધા હોય છે, રાત્રે નિદ્રાની બાધા હોય છે અને બધે વખત ભેગેચ્છાની બાધા હોય છે. આમ મનુષ્ય જ્યારે પણ બાધારહિત હેતે નથી. '
આ સંસારમાં જાતિ, કુલ કે સ્થાનનું અભિમાન પણ લઈ શકાય એવું નથી. કારણ કે
न सा जाई न सा जोणी, न तं ठाणं न तं कुल । न जाया न मुया जत्थ, सव्वे जीवा अणंतसो ॥
આ લેકમાં એવી કઈ જાતિ નથી, એવી કેઈનિ નથી, એવું કેઈ સ્થાન નથી અને એવું કેઈ કુલ નથી કે જ્યાં સર્વ જી અનંતી વાર જમ્યા અને મર્યો ન હોય.
તે જ રીતે સંસારની જે ઘટમાળ ચાલી રહી છે, તે પણ સુખ ઉપજાવે તેવી નથી. તેનું વર્ણન ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ કવિ દલપતરામ ડાહ્યાભાઈના શબ્દમાં સાંભળો. તેઓ કહે છે કે –
(ઝુલણા) તંતુ કાચા તણે તાણે સંસાર છે,
સાંધીએ સાત ત્યાં તેર ગુટે; શરીર આરોગ્ય તે એગ્ય સ્ત્રી હેય નહિ,
યોગ્ય સ્ત્રી હેય ખેરાક ખૂટે. હોય ખોરાક ન હોય સંતાન ઉર, - હેય સંતાન રિપુ લાજ લૂટે કેઈ જે શત્રુ નહિ હેય દલપત કહે,
સમીપ સંબંધીનું શરીર છૂટે.

Page #27

સંસારમાં સુખ કયાં છે?
૨૫
આ સંસારના તાણા કાચા તંતુથી ખનેલે છે, એટલે તેના તાર તૂટતા જ રહે છે. તેમાં સાત તાર સાંધીએ ત્યાં તેર તૂટે એવી સ્થિતિ પ્રવર્તે છે, એટલે તૂટેલા બધા તાર સાંધી શકાય એવી સ્થિતિ નથી.
મનુષ્ય શરીરે નીરાગી હાય તા તેને ચાગ્ય સી મળતી નથી અને કદાચ ચાગ્ય સ્ત્રી મળે તેા અમનચમન કરી શકાય એટલા પૈસા પાસે હાતા નથી. કદાચ પૈસા પાસે હાય તે સંતાનની ખેાટ હોય છે અને કદાચ સંતાન હાય તા કોઈ શત્રુવટ દાખવી લાજ આખરૂ ઉપર હાથ નાખે છે. અને કદાચ કેઈ એ રીતે શત્રુવટ ન કરતા હોય તા જેની સાથે ખાસ મહોöત–માયા હોય એવા સ્વજન— સંબંધીનું મૃત્યુ નીપજે છે અને ઘેરા શાકની છાયા ફરી વળે છે. આમ સંસારમાં રહેનારને કાઈને કાઈ પ્રકારનુ દુઃખ અવશ્ય હોય છે.
સંસારનાં સગાપણા અને સમધામાં પણ રાચવા જેવું નથી; કારણ કે આ જીવ એક વાર પિતા તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે, તેા બીજી વાર પુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે; અથવા એક વાર માતા તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે, તા ીજી વાર પત્ની તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે; અથવા એક વાર મિત્ર કે સુદ્ તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે, તેા ખીજી વાર શત્રુ કે વૈરી તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. આ વિષયમાં મહેશ્વરદત્તની કથા સાંભળે, એટલે માહથી ખીડાઇ ગએલાં જ્ઞાન—– નેત્ર ખુલી જશે.

Page #28

૨૬
જીવનનુ ધ્યેય
૬-મહેશ્વરદત્તની કથા
-
ધનધાન્યથી સમૃદ્ધ વિજયપુર નામે નગર હતું. તેમાં મહેશ્વરદત્ત નામના ક્ષત્રિય રહેતા હતા. તેને ગાંગિલા નામે રૂપવતી પત્ની હતી. આ મહેશ્વરદત્તનાં માતાપિતા વૃદ્ધ થયાં હતાં અને ધારે તે ગાવિંદના ગુણ ગાઈ શકે તેમ હતાં, પણ તેમાં તેમનું ચિત્ત જરા પણ ચાટતું નહિ. લેાકેા કહે છે કે ‘ ઘડપણમાં ગોવિંદના ગુણ ગાઇશું, પણ જેમણે જીવાનીમાં ગાવિંદના ગુણ ગાયા નહિ કે તેમની જોડે સ્નેહ કેળવ્યા નહિ, તે ઘરડે ઘડપણ ગેાવિંદના ગુણુ શું ગાવાના ? મહેશ્વરદત્તના માતાપિતાએ આખી જીંદગી વ્યવહારમાં જ વ્યતીત કરી હતી અને અત્યારે પણ વ્યવહાર જ એમનાં ગળે વળગ્યા હતા. ૮ ધર્મ ” નામનેા અને એ બે શિોનો ચાર હજી સુધી તેમના કાનમાં પ્રવેશ્યા ન હતા અને કદાચ પ્રવેસ્યા હાય તા તે દિમાગ કે દિલ સુધી પહોંચ્યા ન હતા. એટલે તેમનાં કુટુખમાં માંસ અને મિરા જેવી સર્વથા અભક્ષ્ય અને અપેય વસ્તુને ઉપયાગ થતા હતા,
"
મહેશ્વરદત્ત મહેનતુ હતા, એટલે સવારથી સાંજ સુધી પરિશ્રમ કરીને સહુનુ' પૂરું કરતા હતા.
હવે એક વખત મહેશ્વરદત્તના પિતા બિમાર પડયો અને તેના અંત સમય નજીક આવ્યેા, એટલે મહેશ્વરદત્તે એ હાથ જોડીને પ્રણામ કરતાં કહ્યું કે ‘ પૂજ્ય પિતાજી! આપ કાઈ પણ જાતની ફ઼ીકર-ચિંતા કરશો નહિં. હું બધુ સંભાળી લઈશ. અત્યારે આપની જે કઈ ચ્છિા હોય તે

Page #29

[
,
ક
મહેશ્વરદત્તની કથા મને જણાવે. હું તે જરૂર પૂરી કરીશ. ત્યારે પિતાએ કહ્યું કે “બેટા! તું ખૂબ ડાહ્યો અને કામગરો છે તથા
વ્યવહારમાં ઘણે કુશળ છે, એટલે મને કેઈ જાતની ફિકરચિંતા થતી નથી; છતાં બે શબ્દ કહું છું તે ધ્યાનમાં રાખજે. હવે સમય ઘણે કઠિન આવી રહ્યો છે, એટલે જોઈ વિચારીને ચાલજે અને જરૂર હોય તેટલે જ ખર્ચ કરજે. વળી આપણી ભેંસોની ખાસ સંભાળ રાખજે. મેં તેમને કેટલી મમતાથી ઉછેરી છે, તે તું બરાબર જાણે છે. અને એક વાત એ પણ લક્ષમાં રાખજે કે આપણુ.. કુટુંબમાં પિતાને શ્રાદ્ધદિન આવતાં એક પાડાનું બલિદાન દેવાય છે. તેમાં કંઈ ભૂલ થાય નહિ.”
મહેશ્વરદત્ત આ વાત અંગીકાર કરી અને પિતા મૃત્યુ પામ્યા. હવે અંત સમયે પ્રાણીઓની જેવી મતિ. હોય છે, તેવી જ પ્રાયઃ ગતિ થાય છે, એટલે મહેશ્વરદત્તને પિતા મરીને પિતાની જ ભેંસના પેટે પાડારૂપે અવતર્યો.
થોડા વખત પછી મહેશ્વદત્તની માતા પથારીએ પડી અને ઉઠવાનું અશક્ય બન્યું. તે પણ “મારે પુત્ર “મારી વહુ' “મારું ઘર” “મારાં ઢેર” “મારી લાજ આબરૂ” એમ મારું–મારૂં” કરતાં મરણ પામી, એટલે શેરીમાં કૂતરી તરીકે ઉત્પન્ન થઈ અને મહેશ્વરદત્તના ઘરની આસપાસ રહેવા લાગી.
મહેશ્વરદત્ત પિતાની શક્તિ મુજબ માતાપિતાનું ઉત્તરકાર્ય કર્યું અને જીવનનું નાવ આગળ હંકાર્યું. તે ગાંગિલાને ચાહતે હતું અને તેનાથી પિતાને સંસાર સુખી. છે એમ માનતે હતે. પણ ગાંગિલા વિષયલંપટ હતી અને

Page #30

જીવનનું ધ્યેય તક મળે તે પરપુરુષ સાથે પ્રેમ કરવાનું ચૂકતી નહિ. અત્યાર સુધી સાસુસસરા આગળ હતા અને ઘરમાં તેમની નિરંતર હાજરી રહેતી, એટલે તેની એ વિષયલંપટતાને છૂટે દર મળ્યો ન હતું, પણ હવે સ્થિતિ જુદી હતી. મહેશ્વરદત્તને ધંધાર્થે આખો દિવસ બહાર રહેવું પડતું, એટલે તેને જોઈતી એકાંત મળવા લાગી અને તેની વિષયલંપટતા પિષાવા લાગી. શાસ્ત્રકારે કહે છે કે વ્યભિચાર જેવું કઈ મેટું પાપ નથી, પણ વિષયલુબ્ધ મનુષ્યને એ વાત ક્યાં સમજાય છે? તેઓ તે પાપમાં જ રચ્યાપચ્યા રહે છે અને તક મળી તે એ પાપને વિસ્તાર કરવાનું ચૂકતા નથી. પરંતુ પાપને ઘડે આખરે ફૂટે છે અને તેમનું હો કાળું થાય છે.
એક વાર મહેશ્વરદત્ત કંઈ કામ પડતાં અચાનક ઘરે આવ્યો, ત્યારે બારણું બંધ જોયાં. આથી તે વહેમમાં પડ્યો અને બારણાંની તડમાંથી અંદર જોવા લાગ્યા. ત્યાં એક પુરુષ નજરે પડ્યો. એટલે બારણાં ઉઘાડવા હાક મારી. ગાંગિલાએ પોતાના યારને સંતાડવા ઘણે પ્રયત્ન કર્યો પણ તેને સંતાડી શકાય એવું સ્થાન ન હતું, એટલે નિરુપાયે બારણાં ઉઘાડ્યાં અને ભયથી થરથરતી બાજુએ ઊભી રહી.
મહેશ્વરદત્તના ક્રોધને પાર ન હતું. તેણે બારણાં ઉઘડતાં જ ગાંગિલાના યાર પર હલ્લો કર્યો અને તેના પર ગડદાપાટુને વરસાદ વરસાવ્યો. એમ કરતાં એક જોરદાર ચાટુ તેના પિડુમાં વાગી, એટલે તેના રામ રમી ગયા, પણ

Page #31

મહેશ્વરદત્તની કથા
એ વખતે તેને એવે વિચાર આન્યા કે ‘મારાં દુષ્ટ કમનું ફળ મેં ભેાગળ્યું. તેમાં મારનાર પર ક્રોધ શા માટે કરવા ?” આ શુભ વિચારને પરિણામે તે મરીને ગાંગિલાની કૂખે પેાતાનાં વીર્યમાં જ ઉત્પન્ન થા.
ગાંગિલા પણ ગુનેગાર જ હતી, છતાં તે મહેશ્વરખોમાં દત્તના એક્સનથી બચી ગઈ. પત્નીની ફજેતી કરતાં પેાતાની પણ જેતી જ થશે એ મહેશ્વરદત્ત ખરાખર જાણતા હતા. નીતિકારાએ કહ્યું છે કે ‘ આયુષ્ય, પૈસા, ઘરનું છિદ્ર, મંત્ર, દવા, કામક્રીડા, દીધેલું દાન, મળેલું સન્માન અને થયેલું અપમાન બુદ્ધિમાન પુરુષે ગુપ્ત રાખવાં.’
પતિએ પેાતાના દોષ જોવા છતાં શિક્ષા ન કરી, એટલે ગાંગિલાને પેાતાની ભૂલને માટે અંતરથી પશ્ચાત્તાપ થયે। અને તે પતિને સારી રીતે ચાહવા લાગી. મહેશ્વરદત્ત પણ તેનાં આ વર્તનથી પ્રસન્ન થયા અને તેને ગર્ભ વતી જાણી સારી રીતે સાચવવા લાગ્યા. એમ કરતાં ગાંગિલાએ એક પુત્રરત્નને જન્મ આપ્ટે, એટલે મહેશ્વરદત્તના આનદના પાર રહ્યો નહિ. કયા સંસારીને પુત્રનું મુખ જોઇને આનંદ થતા નથી ?
એવામાં શ્રાદ્ધના દિવસેા આવ્યા, એટલે મહેશ્વરદત્તને પિતાની વાત યાદ આવી અને તેણે એક પાડાની તપાસ કરવા માંડી, પણ જોઇએ તેટલી કિમતમાં જોઈએ તેવા. પાડા મળ્યેા નહિ. આખરે ઘરમાં રહેલા પાડાને વધ કરવા નિશ્ચય કર્યો, એ નિશ્ચય અનુસાર તેણે શ્રાદ્ધના દિન પાડાના વધ કરી, તેનું માંસ પકાવ્યું અને સગાંવહા

Page #32

જીવનનું ધ્યેય લાંઆને જમાડવાની તૈયારી કરી. ત્યાં પેલી શેરીમાં ઉત્પન્ન થયેલી કૂતરી ઘરમાં આવી અને એઠાં ઠામ ચાટવા લાગી, એટલે મહેશ્વરદત્ત ગુસ્સે થઈને તેનાપર લાકડીના છૂટા ઘા કર્યાં અને પેલી કુતરીની કમ્મર તૂટી ગઈ. પછી તે ખૂમા મારતી ત્યાંથી બહાર જઈ હાડકાં વગેરે ચાટવા લાગી.
હવે મહેશ્વરદત્ત સગાંવહાલાંની વાટ જોતા મારણામાં ઊભો છે તે પુત્રને તેડી ખૂબ વહાલ કરે છે, એવામાં એક જ્ઞાની મહાત્મા ત્યાંથી પસાર થયા. તેમણે આ ઘરમાં અનેàા બધા અનાવ પેતાનાં જ્ઞાનથી જાણીને મસ્તક ધૂણાવ્યું, તે મહેશ્વરદત્તના જોવામાં આવ્યું, એટલે તેણે વન કરીને પેલા મહાત્માને પૂછ્યું કે ‘ હું મહારાજ ! અહીં એવું શું જોવામાં આવ્યુ કે આપને આ રીતે મસ્તક ધૂણાવવું પડયું' ? ’
મહાત્માએ કહ્યું કે “વત્સ એ વાત કહેવા જેવી નથી, છતાં તારા આગ્રહ હોય તા કહું.' ત્યારે મહેશ્વરદત્ત એ વાત જાણવાની ઇચ્છા પ્રવ્રુશિત કરી. એટલે મહાત્માએ કહ્યુ કે ‘હું વત્સ ! આજે તારા પિતાના શ્રાદ્ધદિન છે અને તે નિમિત્તે તે એક પાડાને વધ કર્યાં છે, પણ તું જાણે છે ખરો કે એ પાડા કોણ છે ?' મહેશ્વરદત્તે કહ્યુ કે ‘મને એની ખખર નથી, ત્યારે મહાત્માએ કહ્યું કે • એ બીજો કાઈ નહિ પણ તારા પિતા જ છે. મરતી વખતે ઘરમાં વાસના રહી જવાથી તે તારે ત્યાં જ પાડા રૂપે ઉત્પન્ન થયા હતા. ’
"
આ શબ્દો સાંભળતાં જ મહેશ્વરદત્તના ખેદના પાર
૩૦

Page #33

૩૧
મહેશ્વરદત્તની કથા
રહ્યા નહિ. તેણે કહ્યું: હે પ્રભુ! શું આ સાચુ છે?’ મહાત્માએ કહ્યું કે હા, એ વાત તદ્દન સાચી છે, પણ તે એટલેથી જ અટકતી નથી. તે થાડીવાર પહેલાં એક કૂતરી પર લાકડીને ઘા કર્યો અને તેની કમર તેાડી નાખી, એ તારી માતા હતી. તે ઘરમાં રહી ગયેલી વાસનાને લીધે શેરીમાં કૂતરી તરીકે ઉત્પન્ન થઈ હતી.’
આ શબ્દોએ મહેશ્વરદત્તની હૃદયવ્યથા અનેકગણી વધારી દીધી અને તે માથું પકડી નીચે બેસી ગયા. તે વખતે મહાત્માએ કહ્યુ કે હું વત્સ ! જ્યારે તે આ વાત સાંભળી જ છે, ત્યારે પૂરી સાંભળી લે. તું જેને ખૂબ પ્યારથી રમાડી રહ્યા છે, એ તારી પાટુથી મરી ગધેલા તારી સ્ત્રીના ચાર છે. છેલ્લી વખતે શુભ વિચાર આવવાથી તે પેાતાના જ વીર્યમાં મનુષ્ય તરીકે ઉત્પન્ન થયેલા છે.’ આ શબ્દોએ હદ કરી. એ જ વખતે સંસાર પર વૈરાગ્ય આવ્યો અને તે ઘરના ત્યાગ કરી ચાલી નીકળ્યો. પછી કાઈ સંતપુરુષનું શરણ સ્વીકારી સંયમની સાધના કરી અને પેાતાનું જીવન સફળ બનાવ્યું.
સંસારનું આ સ્વરૂપ જાણ્યા પછી કયા સુજ્ઞ પુરુષ એમ કહેશે કે તેમાં સુખ છે? ૭–ભાગની નિઃસારતા
.
કેટલાક એમ માને છે કે ‘ ભાગવિલાસ એ જ જીવનની સાર્થકતા છે.’ એટલે તેને પેાતાનું ધ્યેય બનાવે છે અને અને તેટલા ભાવિલાસ કરે છે. પણ તમે એમનું જીવન તપાસે એટલે ખાતરી થશે કે એ જીવનમાં સાર્થકતા

Page #34

જીવનનું
ધ્યેય
કેટલી છે ? . આવા પુરુષે પથારીમાંથી ઉઠીને તરત જ ચાહ, કેફી. કે દૂધ પીએ છે, થોડી વારે બીસ્કીટ, બ્રેડ કે ખાખરાપૂરીને નાસ્તો કરે છે અને થોડા વખત બાદ ભેજન કરવા બેસી જાય છે, તેમાં અનેક જાતની વાનીઓ આરોગે. છે, અનેક જાતનાં શાકભાજી વાપરે છે, તીખી તમતમતી. ગરમાગરમ દાળના સબડકા ભરે છે; સાથે ચટણી, અથાણું રાયતાં, પાપડ કે ફરસાણને સ્વાદ પણ લેતા જાય છે વળી ઉપર ભાત, ઓસામણ કે કઢી ચડાવતા જાય છે અને છેવટે વિવિધ પ્રકારના મુખવાસેને ઉપયોગ કરે છે, આમ છતાં તેમને તૃપ્તિ થતી નથી.
તેઓ જમીને ઉડ્યા હોય ને ઘડી જ વારમાં કઈ ઠેકાણેથી મેવા—મીઠાઈ કે ગરમાગરમ ભજિયાં આવી ગયાં હોય તે તેમાંથી થોડું પેટમાં પધરાવે છે. એવામાં આઈ. સ્ક્રીમની બૂમ પડે તે તેને પણ છેડતા નથી. એમ કરતાં જ્યારે પેટ પૂરું તંગ થાય ત્યારે તેઓ ડી વાર આડા પડે છે અને નિદ્રા લઈ લે છે, પરંતુ નિદ્રામાંથી નિવૃત્ત થયા કે ચાહ-કોફીનું સ્મરણ કરે છે. પછી થોડી વારે કુટએટલે ફળ ખાવાને વારે આવે છે કે ફળરસ પીવાને સમય થાય છે. તેમાં સંતરા અથવા મોસંબીના રસને પ્યાલે ગટગટાવે છે; અને કાજુ, દ્રાક્ષ, અખરેડ કે બદામ જેવી વસ્તુઓ નજરે પડે તે થેડી ખાઈ લેવામાં જરાયે સંકોચ અનુભવતા નથી.
સાયંકાલે પણ આ જ કારભાર ચાલતું હોય છે.

Page #35

ભાગની નિઃસારતા
આજે તમિયત ખરાખર નથી.' ખાવાનું ભાવતું નથી ’ એમ તેઓ ખેલતા જાય છે અને રોટલા, રોટલી, ભાખરી પૂરી કે ભાત-આસામણુ ચડાવતા જાય છે. પરંતુ આ પ્રવૃત્તિ આટલેથી જ અટકતી નથી. સૂવાટાણું થાય કે તેમને ચાહુ ધ યાદ આવે છે ને તેના એકાદ-બે પ્યાલા ઢીંચે ત્યારે જ સૂવાનું ફાવે છે. આવાઆને ઘણીવાર સ્વમો પણ ખાવાનાં જ આવે છે અને ખત્રીશ જાતનાં ભેાજન અને તેત્રીશ જાતનાં શાક ખાવાની અભિલાષા નિરંતર રહ્યા કરે છે.
33
કદાચ સંચાગે। અનુકૂળ હોય અને તેમને ખત્રીશ જાતનાં ભાજન અને તેત્રીશ જાતનાં શાક મળે તા પણુ સતાષ થતા નથી. બીજા દિવસનું વ્હાણું વાયું કે પાછી એની એ દશા! ગમે તેવી પીકનીકો કે પાર્ટીએ ગેાઠવવામાં આવે કે ગમે તેવા ભવ્ય ભેાજન સમારંભા યેાજવામાં આવે પણ જીવારસની તૃપ્તિ થતી જ નથી, એ શું સૂચવે છે ?
આ પ્રકારનું જીવન જીવતાં કેવું પરિણામ આવે છે, તે પણ જોઇએ. થાડા દિવસ થાય છે કે પેટ દુખવાની રિયાદ થાય છે, આંકડી આવે છે, આક્રો ચઢે છે કે દસ્ત ઉપર દસ્ત લાગવા માંડે છે. ત્યારે આ મહાશયો ઢીલા પડે છે અને વૈદ્ય, હકીમ કે ડાકટરો માટે દોડાદોડ કરે છે. કદાચ વૈદ્ય, હકીમ કે ડાકટર તેમને સંભાળીને ચાલવાનુ કહે તા થોડા વખત સંભાળી લે છે, પણ પાછા પેાતાની મૂળ આદત ઉપર આવી જાય છે. એમ કરતાં તેમને અતિ
૩

Page #36

"
જીવનનું ધ્યેય સાર, સંગ્રહણી, જ્વર, ખાંસી, દમ, શિરઃશૂલ, મધુમેહ ( ડાયાબીટીસ ) રક્તચાપ ( બ્લડપ્રેસર) વગેરે રાગે લાગુ પડે છે અને ઘણા વખત પથારીમાં પડી રહેવું પડે છે. આ વખતે તેમની સ્થિતિ કેવી હાય છે? અરેરે! ૮ એય ! એય !” ખાપરે! મરી ગયા ’વગેરે ઉદ્ગારા નીકળતા હાય છે અને મને કે કમને વૈદ્યના કડવા ઉકાળા પીવા પડે છે કે ડાક્ટરાની મારીક સાચાના ગાઢા ઉપરા ઉપરી ખાવા પડે છે. આમ છતાં તેમને આરામ મળતા નથી ! કાળ કાઈ પણ ક્ષણે આવી પહેાંચે છે અને તેમનાં માઢાની ડાકલી ફાટી રહે છે !
'
જેઓ પ્યાર મહાખતમાં સે છે કે ઈશ્કના દીવાના અને છે, તેમની હાલત પણ આવી જ કઢંગી થાય છે. તેમનાં દિલને કરાર હાતા નથી, તેમનાં મનને આરામ મળતા નથી. પ્રત્યેક મળે પ્રેયસીના પ્રેમ તેમને સતાવ્યા કરે છે. મેાજશાખનાં કારણે જેએ હવસખાર બને છે, તે વહુ-દીકરીને ટાળેા કરતા નથી, સારું-ખાટુ' જોતા નથી અને બળાત્કાર, વ્યભિચાર તથા ખૂનામરકી સુધી પહોંચે છે. આ હાલતમાં તેમને લાકડીઓના પ્રહાર, તરવારના ઝટકા કે બંદુકની ગાળીઓ ખાવી પડે તેમાં આશ્ચય નથી. આવા મનુષ્યા પર વિષપ્રયાગે પણ થાય છે અને તેમને રીબાઇ રીબાઈને ભૂડા હાલે મરવું પડે છે. મેાજશેાખનાં કારણે જેઓ વેશ્યાગમન કરે છે, તેમની તિજોરીનું તળિયું તરત દેખાય છે, બાપદાદાની આબરૂ પર મસીના કૂચા ફરી વળે છે અને જાલીમ દર્દીના ભાગ થવું પડે છે એ જુદું,

Page #37

ભેગની નિસારતા
૩૫ આવા મનુષ્યો ભયંકર પીડા ભેગવતાં અને વિવિધ વિલાપ કરતાં કાળના કરાળ પંજામાં સપડાઈ જાય છે, ત્યારે કેવું કરુણ દશ્ય ખડું થાય છે?
આ ઉપરાંત મનુષ્ય બીજા પણ જે મોજશેખ કરે છે, તેના પર એક આ છે દષ્ટિપાત કરી લઈએ. કેટલાક મેજની ખાતર–શેખની ખાતર રજની પચીશ, પચાશ કે સે જેટલી બીડીઓ ફેંકે છે, તે કેટલાક ચૂંગી, ચલમ કે હેકે પીને લાંબા સમય સુધી ધૂમાડા કાઢયા કરે છે. કેટલાક શેખની ખાતર ભાંગ ઘૂંટીને પીએ છે, તે કેટલાક ગાંજા-ચરસને દમ લગાવે છે. (આ ગાં-ચરસ પીનારાએ ન પીનારને માટે શું કહે છે, તે ખબર છે? જિસને ન પી ગાંજેકી કલી, ઉસ લડકેસે લડકી ભલી.) પરંતુ મનુષ્યને આ પ્રકારને શેખ આટલેથી જ અટકો નથી. તે શેખની ખાતર અફિણનું બંધાણ કરે છે અને દારૂ પીને દૈત્યના જેવા ચાળા કરવામાં આનંદ પામે છે. તે શોખની ખાતર કેકીનની કાંકરીઓ ખાય છે અને સેમલ જેવા સંપૂર્ણ ઝેરી પદાર્થોને પણ છોડતો નથી. આસ્તે આસ્તે કરીને તે એનું પ્રમાણ વધારતે જાય છે અને તેના જેરે રોજને અધમણ ખેરાક ઉદરમાં ઠાંસી દે છે. (ગુજરાતને પ્રખ્યાત બાદશાહ મહમ્મદ બેગડે તેનું ઉદાહરણ છે.) કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર છે કે આ બધાં વ્યસનને આખરી અંજામ ઘણે કરુણ આવે છે. પૈસો ચપટી વગાડતાં ચાલ્યો જાય છે, પુત્ર-પરિવાર પુષ્કળ દુઃખી થાય છે અને પોતે પરાધીનતાની બેડીમાં એ સપડાય છે કે ગમે તેટલાં ફાંફાં

Page #38

૩૬
મારવા છતાં તેમાંથી છૂટી શકતા નથી.
જીવનનુ ધ્યેય
આવી સ્થિતિ જોઈ ને જ જૈન મહર્ષિ આએ કહ્યું છે કેઃ
सल्लं कामा विसं कामा, कामा आखीविसोवमा । कामे य पत्थमाणा, अकामा जन्ति दोग्गई ॥
6
કામભોગ શલ્યરૂપ છે, વિષરૂપ છે અને વિષધર સર્પ જેવા ભયંકર છે. કામ ભોગની લાલસા રાખનાર પ્રાણીએ તેને પ્રાપ્ત કર્યાં વિના જ અતૃપ્ત દશામાં એક દિવસ દુર્ગતિને પ્રાપ્ત થાય છે. ’
खणभेत्तसोक्खा बहु कालदुक्खा, पगामदुक्खा अणिगामलोक्खा । संसारमोक्खस्स विपक्खभूया,
खाणी अणत्थाण उ कामभोगा ||
૮ કામ ભોગ ક્ષણ માત્ર સુખ દેનારા છે અને ઘણા કાલ સુધી દુઃખ આપનારા છે. તેમાં સુખ બહુ દુઃખ ઘણું વધારે છે. તે મેાક્ષ સુખના અને અનર્થોની માટી ખાણ છે. '
થાતુ છે અને ભયંકર શત્રુ છે.
जहां किंपागफलाण, परिणामो न सुंदरो । एवं भुत्ताणं भोगाणं, परिणामो न सुंदरी ॥
· જેમ કંપાક લનું પરિણામ સુંદર હેતુ નથી, તેમ ભોગવેલા ભોગાનુ પરિણામ સુંદર હેતુ નથી. · કિ’પાક લ દેખાવમાં મનાહર હાય છે, પણ ખાય તેને તાત્કાલિક પ્રાણ હરે છે, એટલે તેનુ પરિણામ સુંદર નથી એમ કહેલું

Page #39

ધમની ઉપાધ્યતા
છે. ભોગા પણ ભોગવતી વખતે મીઠા લાગે છે પરંતુ રિામે કખ ધન પ્રાપ્ત થાય છે અને અનેકવિધ દુઃખા ભોગવવાં પડે છે, એટલે તેનું પરિણામ સુંદર નથી.
૮-ધની ઉપાદેયતા
આપણી સામે જીવનના બે માર્ગ રહેલા છેઃ એક ભાગના અને બીજો ચેાગના. તેમાં લેગમાગ ને જ્ઞાનીઓએ નિઃસાર જણાવ્યો છે અને આપણા અનુભવ પણ એવા જ છે. બાકી રહ્યો ચાગમાગ. તેને જ જૈન મહર્ષિ આએ ધર્મ માગ કહ્યો છે અને તેની શતમુખે પ્રશંસા કરી છે. તે કહે છે કે—
ब्यसनशतगतानां क्लेशरोगातुराणां मरणभयद्दतार्ना दुःखशोकार्दितानाम् | जगति बहुविधानां व्याकुलानां जनानाम् । शरणमशरणानां नित्यमेको हि धर्मः ॥
૩૭
"
સેંકડા કષ્ટને પામેલા, કલેશ અને રાગથી પીડાતા, મરણના ભયથી હતાશ થયેલા, દુ:ખ અને શાકથી રીખાતા, એમ હું બહુ રીતે વ્યાકુળ થયેલા આ જગના અસહાય મનુષ્યાને એક ધર્મ જ નિત્ય શરણભૂત છે. ’
આ વચના અક્ષરશઃ સત્ય છે. અમારાં તેપન વર્ષોંનાં જીવન દરમિયાન અમને તેની પૂરી પ્રતીતિ થયેલી છે. અમે એવા અનેક મનુષ્યાને જોયા છે કે જે કાઇ દિવસ ધર્મોની વાત સાંભળવા પણ તૈયાર ન હતા, પરંતુ તેમનાં માથે એકાએક આફત ઉતરી પડી અને તેનુ

Page #40

જીવનનુ ધ્યેય .
૩૮
નિવારણ તેમનાં પ્રભૂત ધનથી, મહેાળી લાગવગથી કે વિશિષ્ટ સંંધાથી થઈ ન શકયું, ત્યારે તેમણે કોઈની સલાહ-શીખામણથી ધર્મનું શરણ લીધું અને તે ઉકત કષ્ટ કે આકૃતમાંથી મુકત થઈ ગયા.
રોગ નિવારણની બાબતમાં પણ અમે એવાજ અનુભવ કરેલા છે. કાઈ પણ ઔષધ, દવા કે ઉપચારથી જેમના રાગ રજમાત્ર હાચો ન હતા, તેવાઓને માત્ર ભગવાનનાં નામનું રટણ કરવાથી કે સ્તેત્રાદિનાં સ્મરણથી સારું' થયેલું. છે. તેથીજ આપણે ત્યાં ‘સાચા વૈદ્ય નારાયણ હરિજ છે, ' એ ઉકિત પ્રસિદ્ધિમાં આવી છે.
મરણના ભય વખતે આપણને બીજી કોઈ વસ્તુ સહાયભૂત થઈ શકતી નથી, ત્યારે ધમ જ આપણી વારે ધાય છે અને તે જ આપણને સાચું શરણુ આપી શકે છે. તેજ રીતે જે વૈભવ કે સંપત્તિની ઇચ્છા રાખે છે, તેમને એ વૈભવ કે સપત્તિ પણ ધર્મારાધનથી જ મળે છે. કહ્યું છે કે—
–
निपानभिव मण्डूकाः, सरः पूर्णमिवाण्डजाः । शुभ कर्माणमायान्ति विवशाः सर्वसम्पदः ॥
‘જેમ તળાવ ભરેલુ' હોય ત્યાં દેડકાએ આવે છે અને સરાવર ભરેલુ હોય ત્યાં પક્ષીઓ આવે છે, તેમ જ્યાં શુભ કર્મના સંચય હાય અર્થાત ધમનું આરાધન હોય, ત્યાં સવ સ પત્તિએ પોતાની મેળે ચાલી આવે છે.’
અને એમ પણ કહ્યું છે કે

Page #41

ધર્મની ઉપાદેયતા
धर्माज्जन्म कुले शरीरपटुता सौभाग्यमायुर्बलं, धर्मेणैव भवन्ति निर्मलयशो विद्यार्थसम्पत्तयः । कान्ताराच्य महाभयाच्य सततं धर्मः परित्रायते, धर्मः सम्यगुपासितो भवति हि स्वर्गापवर्गप्रदः ।।
૩૯
ધર્મનાં ચેાગ્ય આરાધનથી ઊંચા કુલમાં જન્મ થાય છે; પાંચે ઈન્દ્રિયાની પૂર્ણતા પ્રાપ્ત થાય છે; સૌભાગ્ય, આયુષ્ય અને મળની પ્રાપ્તિ થાય છે; ધર્મનાં આરાધનથી જ નિલ યશની તથા વિદ્યા અને અર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે; તે જ રીતે ધર્મનું આરાધન ઘાર જંગલમાં અને મહાન ભયે ઉપસ્થિત થયે તેનાં આરાધકનુ રક્ષણ કરે છે. ખરે ખર! આવા ધર્મની આરાધના જો સક્ પ્રકારે કરવામાં આવે તે તે સ્વર્ગ અને મેાક્ષનું સુખ આપી શકે છે. '
सुखार्थं सर्व भूतानां मताः सर्वप्रवृत्तयः ।
सुखं नास्ति विना धर्मं, तस्माद्धर्मपरो भवेत् ॥
.
6
આ જગમાં સર્વ પ્રાણીએની સવ પ્રવૃત્તિએ સુખને માટે જ થાય છે, એમ તમામ સુજ્ઞ પુરુષનું માનવું છે. પરંતુ એ સુખ ધર્મ વિના મળી શકતું નથી, માટે ધર્મપરાયણ થવું. ’
પ્રશ્ન—ધર્મારાધન ઘણું કઠિન છે અને તેનુ ફળ કયારે-કેવું મળશે તે જાણી શકાતું નથી, તેનું કેમ ?
ઉત્તર—ધર્મારાધનને જેટલું કિઠન માની લેવામાં આવે છે, તેટલું એ કઠિન નથી. એ તે માનસિક વલણ અને અભ્યાસના પ્રશ્ન છે. જૈન ઘરમાં નાનાં ખાળકા પણ નકાદિવસે રાજગરાના
રડા ઉપવાસ કરે છે. તે ઉપવાસના

Page #42

૪૦
જીવનનું ધ્યેય
સ્વા
શીરા, દૂધ, કેળાં વગેરે વાપરનારને કઠિન લાગે એ ભાવિક છે, પણ જૈન બાળકાને તે એટલા કઠિન લાગતા નથી. એ તા હાંશે હાંશે આવા ઉપવાસ કરવા તત્પર અને છે અને ઘણીવાર તેમને વધારે ઉપવાસ કરતાં રોકવા પડે છે. આનુ કારણ એ છે કે તેમને નાનપણથી એ પ્રકારના સારા મળે છે, માતા-પિતા-ભાઈ ભગિની–સગાંવહાલાં એ બધાં પણ ઉપવાસ કરતાં ઢાય છે અને જે ગુરુદેવાને તે પરમ પૂજ્ય માને છે, તેમના ઉપદેશ પણ તેવા જ પ્રકારાને હાય છે. બીજી વાત અભ્યાસની છે. કાઈ પણ વસ્તુ શરુઆતમાં કઠિન લાગે છે, પણ તેના અભ્યાસ કે મહાવરા પડતાં તે ઓછી ને એછી કઠિન લાગવા માંડે છે અને છેવટે સહેજ ખની જાય છે. તારના દારડા પર ચાલવાનું કામ કઠિન છે, પણ સતત અભ્યાસ કરનારને તે કેવું સહજ બની જાય છે? જેણે સર્કસના ખેલેા જોયા હશે, તેને આ વસ્તુના તરત ખ્યાલ આવી જશે. નાની નાની છોકરીએ તારના દારડા પર સડસડાટ ચાલી જાય છે, એટલું જ નહિ પણ સવળી—અવળી ચાલે છે, તારને ખૂબ ઝુકાવે છે અને તેના પર ઊભી ઊભી ખીજી પણ અનેક ક્રિયાઓ કરે છે. ધર્માંરાધનની ક્રિયાએ વિષે પણ આવું જ સમજવાનુ છે. તેના અભ્યાસ કે મહાવો પડે તે એ કઠિન રહેતી નથી, પણ સહેજ બની જાય છે.
જે વસ્તુ શરૂઆતમાં કઠિન લાગતી હાય પણ તેનુ પરિણામ સુખદ હાય તા એને વાસ્તવિક રીતે કઠિનાઈ કહેવાતી નથી. ધર્મારાધનનું પરિણામ સુખદ છે, એટલે

Page #43

ધર્મની ઉપાદેયતા
૪૧
તેની કિઠનાઈઓ એ વાસ્તવિક કઠિનાઈ નથી, પણ સુખપ્રાપ્તિના ઉપાય છે અને એ રીતે સર્વથા આવકારદાયક છે. જો જગતની નાની માટી દરેક ક્રિયા પેાતાનું ફળ અતાવે છે, તે ધર્માંરાધનની ક્રિયા પેાતાનું મૂળ કેમ ન બતાવે? એ પણ પેાતાનું મૂળ અતાવે જ ખતાવે. વળી ક્રિયા જે પ્રકારની હાય છે, તે પ્રકારનું જ ફળ મળે છે, તે ધર્મારાધનનું ફળ સારું' મળવા માટે શંકા શા માટે રાખવી ? લીમડા વાવનારને લીંએાળી ખાવા મળે છે અને આંખે વાવનારને કેરી ખાવા મળે છે, એ શું આપણે નરી આંખે નથી જોતા ? તે પછી સારી ક્રિયાનુ ફળ સારું જ મળશે એવા વિશ્વાસ કેમ ન રાખવા? ફળ કથારે મળશે? એ શંકા પણ અસ્થાને જ છે. આજે ગેાટલી વાવીને કાલે કેરી ખાવાની ઈચ્છા રાખીએ તેા એ ક્રમ અને? એ તા આંખે ઉગે, માટી થાય, તેને માર આવે ને તેમાંથી ફળ પાકે ત્યારે જ કેરી ખાવાની મળે, એટલે દરેક ક્રિયા સમય થયે પેાતાનું ફળ બતાવે છે, તેમ ધર્માંરાધનની ક્રિયા પણ ચેાગ્ય સમયે પેાતાનુ ફળ બતાવે છે.
પ્રશ્ન—મહુ લાંબા વખતે ફળ બતાવે તે શું કામનું ? ઉત્તર-ધર્મારાધનનું ફળ લાંબા વખતે જ મળે છે, એવું નથી. તેનું' કેટલુંક ફળ તા તાત્કાલિક પણ મળે છે. બ્રહ્મ ચય પાળેા એટલે મતિ અને ક્રાંતિ બને સુધરવાની. સંયમ પાળા એટલે સતાષ અને આરાગ્યની પ્રાપ્તિ તરત જ થવાની. તપ કરી એટલે શરીર અને મનની શુદ્ધિના લાભ સત્વર મળવાને. એટલું જ નહિ પણ ભગવત્સ્મરણુ,

Page #44

જીવનનું ધ્યેય સ્તુતિ, જપ, મંત્રારાધન વગેરેથી નહિ ધારેલાં કાર્યો તરત સિદ્ધ થયાના દાખલાઓ પણ વિપુલ સંખ્યામાં જોઈ શકાય છે. -ધર્મ પર થતા આક્ષેપનું નિવારણ
આજે કેટલાક ધર્મનાં નામથી ભડકી રહ્યા છે, કારણ કે તેમને વારંવાર એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે તે એક પ્રકારનું અફીણ છે, એક પ્રકારને નશે છે અને તે જેને ચડ્યો તેનું આવી બન્યું. એ નશાના પ્રતાપે ખૂનખાર યુદ્ધો થયા છે, અનેકનાં લોહી રેડાયા છે અને જુદાઈની દિવાલ ઊભી થઈ છે, માટે રાજ્યમાંથી, શિક્ષણમાંથી, સાહિત્યમાંથી તેને ભૂંસી નાખવું જોઈએ અને તે માટે પદ્ધતિસરના પ્રયત્ન ચાલુ છે. આ વાતાવરણમાં કાચી બુદ્ધિના મનુષ્ય ધર્મના નામથી ભડકી જાય, તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી. પરંતુ તેમણે જાણવું જોઈએ કે આ તે એક જાતને પ્રચાર છે અને તે જાણીબૂઝીને જ કરવામાં આવે છે. બાકી તેમની દલીલમાં કઈ વજૂદ નથી.
આ પ્રચાર કરનારાઓને એમ પૂછવામાં આવે કે તમે ધર્મ કેને કહે છે? તે તેઓ સંપ્રદાય, ક્રિયાકાંડ, અમુક પ્રકારની માન્યતા, આવી આવી વાત આગળ કરશે, પણ ધર્મ એ સદાચારની શાળા છે, સંયમની કલેજ છે કે ઉત્તમોત્તમ વિચારેને પિષનારી એક મોટી યુનિવર્સિટી છે, એમ કદી પણ કહેશે નહિ. એમ કહે તે ખંડન થાય શી રીતે? પરંતુ આપણા પૂર્વ પુરુષોએ ધર્મની જે વ્યાખ્યા કરી છે તે સાંભળે અને પછી મનમાં નકકી કરે કે ધર્મ

Page #45

ધમ પર થતા આક્ષેપનું નિવારણ એક જાતનું અફીણ છે કે અફીણને નશે ઉતારી દેનારું અમૃત છે? તે વ્યાખ્યા આ રહીઃ
दुर्गतिप्रसृतान् जन्तून्, यस्माद् धारयते पुनः। धत्ते चैतान् शुभस्थाने, तस्मादधर्म इति स्मृतः॥
દુર્ગતિ તરફ જઈ રહેલા જીને ઉદ્ધાર કરીને તેમને પુનઃ શુભ સ્થાને સ્થાપે છે, અર્થાત્ તેમને સદ્ગતિ તરફ લઈ જાય છે, તેથી તે ધર્મ કહેવાય છે.
જે પ્રવૃત્તિ દુર્ગતિમાંથી સગતિમાં લઈ જાય, અર્થાત પડતીમાંથી ચડતી તરફ લઈ જાય, અવનતિમાંથી ઉન્નતિ તરફ લઈ જાય અને તેની ટેચ ઉપર મૂકે તેને અફીણ કે નશે કહેવાનું સાહસ કયે બુદ્ધિમાન પુરુષ કરી શકે? ખૂનખાર યુદ્ધો ધર્મનાં કારણે થયાં નથી, કદાચ યુરોપમાં તેમ બન્યું હોય તે પણ ભારતવર્ષમાં તેમ બન્યું નથી. યુદ્ધો તે જર, જમીન અને જેરૂ એ ત્રણે પરના અતિ મેહનાં કારણે થયાં છે, સત્તાના શેખની ખુમારીનાં કારણે થયાં છે. ધર્મ તે નિત્ય અહિંસા, સત્ય, ક્ષમા, સહનશીલતા, ઉદારતા અને મૈત્રીના પાઠ પઢાવતે આવ્યું છે. ખાસ કરીને જૈન ધર્મે તો એમાં આગેવાની ભર્યો ભાગ ભજવ્યો છે, એટલે તેના ઉપર યુદ્ધો જગાડવાને કે જુદાઈની દિવાલ ઊભું કરવાને આરોપ કાલ્પનિક છે અને તે બિલકુલ ટકી શકે તેવું નથી. ૧૦-ધર્મારાધનને જ જીવનનું ધ્યેય બનાવવું જોઈએ.
ભેગમાર્ગ નિસાર છે, અપ્રશસ્ત છે, ત્યાજ્ય છે અને યેગમાર્ગ કે ધર્મમાગ સારભૂત છે, પ્રશસ્ત છે, ઉપાદેય છે,

Page #46

४४
જીવનનું ધ્યેય એને અર્થ એ છે કે સુજ્ઞ મનુષ્ય ધર્મારાધનને જ પિતાનું ધ્યેય બનાવવું જોઈએ અને તેને કેન્દ્રમાં રાખીને જ પિતાની બધી પ્રવૃત્તિઓ ગોઠવવી જોઈએ.
હાલ તે ઉમર નાની છે, જુવાની ચાલે છે માટે મેજ શેખ કરી લેવા દે, ધર્મ તે પછી કરીશું, એ વિચાર ડહાપણભરેલ નથી. ઉમર નાની હોય તે પણ મૃત્યુ આવે છે અને જુવાની ચાલી રહી હોય તે પણ કાળને કુઠારાઘાત થાય છે, માટે ધર્મ તે નિરંતર કરતા જ રહેવું. કહ્યું છે કે –
बाल एव चरेद्धर्ममनित्यं खलु जीवितम् । फलानामिव पक्कानां शश्वत् पतनतो भयम् ॥
“બાલ્યાવસ્થા હોય તે પણ ધર્મ કરતાં રહેવું, કારણ કે જીવિત અનિત્ય છે તેથી પાકી ગયેલાં ફળની માફક તેને હંમેશાં પડવાને ભય રહે છે.” संम्पदो जलतरङ्गविलोला, यौवनं त्रिचतुराणि दिनानि । शारदाभ्रमिव चञ्चलमायुः, किं धनैः कुरुत धर्ममनिंद्यम् ॥
સંપત્તિ જલના તરંગ જેવી અસ્થિર છે. યૌવન ચાર દિનની ચાંદની જેવું છે અને આયુષ્ય શરદ ઋતુનાં વાદળ જેવું ક્ષણિક છે. માટે ધન કમાયે શું થશે? તે માટે પવિત્ર ધર્મનું જ આચરણ કર.”
જેઓ આખું જીવન ધન કમાવામાં જ પૂરું કરે છે, તે તેમને ઉદેશીને એક જૈન મહર્ષિએ કહ્યું છે કે –
भव सघलुं कमाइउं, केसउ आविउं भागि? । गाड भरिउ लकुडा, खोखरि हंडि आगि ॥"

Page #47

-
ધર્મારાધનને જ જીવનનું ધ્યેય બનાવવું જોઈએ
હે ભાઈ તું આખી જીંદગી કમાયે, તેમાંથી તારા ભાગમાં શું આવ્યું ? ગાડું ભરીને લાકડાં અને એક ખરી હાંડી આગળ, એ જ કે બીજું કાંઈ?”
જે માનવદેહ દ્વારા અક્ષય અનંત મેક્ષસુખની પ્રાપ્તિ. થઈ શકે એમ છે, એ દેહદ્વારા માત્ર લક્ષ્મી અને અધિકારની પ્રાપ્તિ કરવાનો પ્રયત્ન કરીએ અને પાછા આપણી જાતને ડાહ્યા માનીએ એ તે મૂર્ખાઈની હદ કહેવાય. લાખ રૂપિયાની કિંમતના હીરાને બકરીની કે બાંધનારને કે સવાશેર ગોળ સાટે વેચી મારનારને આપણે ડાહ્યો નથી જ કહેતા. *
આપણાં જીવનની રહેણી કરણ જોઈ ને શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર શું કહે છે? તે બરાબર સાંભળે
બહુ પુણ્ય કેરા પુંજથી શુભ દેહ માનવને મળે; તે ચે અરે ! ભવચકને આંટે નહિ એકે ટળે. લક્ષમી અને અધિકાર વધતાં શું વધ્યું છે તે કહો ! ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે કાં અહે રાચી રહે?
ભવભ્રમણ કરતાં ઘણું પુણ્ય એકઠું થયું ત્યારે માનવને શુભ દેહ મળ્યો. પરંતુ તેના દ્વારા એવી કઈ કરણી કરી નહિ કે જે ભવચકના એકાદ આંટાને પણ ઓછો કરે. તેના દ્વારા તે લક્ષમી અને અધિકાર વધારવાની જ પ્રવૃત્તિ કર્યા કરી અને પરિણામે લક્ષ્મી અને અધિકાર વધ્યા. પણ લક્ષ્મી અને અધિકાર વધતાં ખરેખર શું વધ્યું તે જાણે છે? એથી પાપ વધ્યું અને પરિણામે ભવભ્રમણ વધ્યું, એટલે ભવિષ્યને માટે દુખની પરંપરાને નેતરી. આને

Page #48

જ
જીવનનું ધ્યેય
ડહાપણભરેલા વ્યવહાર શી રીતે કહેવા ? મૃત્યુ ડાળા ફાડે છે ત્યાં તમારા ટાંટિયા ઢીલા પડી જાય છે અને થરથર ધ્રુજવા લાગે છે. પણ એ દ્રવ્યમૃત્યુ છે; જ્યારે ધ્યેયહીન થઈને જીવન જીવવું અને તેમાં મલિન વિચારશનું સેવન કરવું એ ભાવમૃત્યુ છે. આ ભાવમૃત્યુનું પરિણામ ઘણું ભયંકર છે. છતાં તમે એમાં ક્ષણે ક્ષણે કેમ રાચી રહ્યા છે ? કેટલાક કહે છે કે તમે માક્ષ માક્ષ શું કરે છે ? એતા એક જાતની નિષ્ક્રિય અવસ્થા છે, તેથી એમાં કાઈ જાતનું સુખ મળી શકે નહિ. માટે અમને આ જીવનમાં સુવર્ણ, સુરા અને સુંદરીના ઉપભેાગ કરી લેવા દો. આ શબ્દો જેને કવિ, લેખક કે સાહિત્યકાર કહી શકાય એવા મનુષ્યા ઉચ્ચારી રહ્યા છે, એટલે તેમને જણાવવા ઇચ્છીએ છીએ કે ધમાર્ગનું અંતિમ ધ્યેય સિદ્ધાવસ્થા છે.
આ અવસ્થામાં જે નિરતિશય સુખ રહેલું છે, તેની વાસ્તવિક કલ્પના કેવળ બુધ્ધિથી આવી શકે તેમ નથી. જેમ કૂવામાં રહેલા દેડકા ગમે તેટલા પ્રયત્ન કરવા છતાં મહાસાગરની વિશાળતાને કલ્પી શકતા નથી, જેમ એક અરણ્યવાસી બહુ બહુ પ્રયત્ન કરવા છતાં સંસ્કૃત સમાજનાં સુખ-સાધનાની કલ્પના કરી શકતા નથી, અથવા તા નિત્ય . કાંગ, કેદ્રવા કે કુશકાનુ ભાજન કરનારા દરિદ્ર પુરુષ ગમે તેટલી કલ્પનાએ દોડાવવા છતાં ચક્રવતીનાં લેાજનના વાસ્તવિક ખ્યાલ લાવી શકતા નથી, તેમ વિષયની આકાંક્ષાથી ઉત્પન્ન થતાં સુખરૂપી ખાઞાચિયામાં ડૂબેલા જીવા સિદ્ધા વસ્થાની સુખસંપત્તિના ખ્યાલ કરી શકતા નથી. આ
ܢ

Page #49

એયની પ્રાપ્તિ ક્યારે થાય?
४७
સંસારનું કઈ પણ સુખ એ સુખની અંશ માત્ર પણ અરેબરી કરી શકે તેવું નથી. શ્રી ભદ્રબાહસ્વામીએ આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં જણાવ્યું છે કે
नवि अत्थि माणुसाणं, तं सुक्खं नेवसव्वदेवाणं । ..जं सिद्धाणं सुक्खं, अव्वाबाहं उवगयाणं ॥९८० ॥
તે સુખ મનુષ્યને નથી કે સર્વ દેવને પણ નથી કે જે સુખ અવ્યાબાધ સ્થિતિને પામેલા સિદ્ધોને છે.”
વળી તેમણે જણાવ્યું છે કે – सुरगणसुहं समत्तं, सव्वद्धा पिंडिअं अणंतगुणं । न य पावइ मुत्तिसुहं, णंताहि वि वग्गवग्गूहि ॥९८१॥
દેવનાં સર્વકાલનાં એકઠાં કરેલાં સમસ્ત સુખને અનંતગણું કરવામાં આવે, અને તેને અનંતવાર વર્ગના વર્ગથી ગણવામાં આવે, તે પણ તે સુખ મુક્તિ સુખની બરોબર થઈ શકતું નથી.”
સિદ્ધાવસ્થામાં જન્મ નથી, જરા નથી અને મરણ પણ નથી, તેથી તેમાં ભય, શેક કે કઈ પણ પ્રકારનું દુઃખ નથી, પરંતુ ત્યાં અનંત અનંત સુખની સ્થિતિ વ્યાપી રહી છે અને એ સ્થિતિ કાલથી બદ્ધ નથી, એટલે કે તે અનંત કાલ સુધી તેવી ને તેવી જ રહેવાની છે. આ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરવી એ પ્રત્યેક ભવ્ય આત્માનું અંતિમ લક્ષ્ય છે, તેથી આચાર્યો, ઉપાધ્યાયે અને સાધુઓની સઘળી સાધના તેના માટે જ હોય છે. અરિહં તે પણ જ્યારે દીક્ષા લે છે, ત્યારે ‘નો વિશાળ ? એ પદને જ ઉચ્ચાર કરીને સમાયિકની

Page #50

વાળાએ
કે સુજ્ઞ મા
સાધન તરી
૪૮
જીવનનું ધ્યેય પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરે છે. આ રીતે સિદ્ધ ભગવંતે અરિહતેને પણ માનનીય છે, તે છઘ માટે (અપૂર્ણ જ્ઞાનવાળાઓ માટે) કહેવું જ શું?
તાત્પર્ય કે સુજ્ઞ મનુષ્ય મુક્તિ મેક્ષ કે પરમપદને અંતિમ ધ્યેય માનીને તેના એક સાધન તરીકે ધર્મારાધનને પિતાનું તાત્કાલિક ધ્યેય બનાવવાનું છે. ૧૧–ધ્યેયની પ્રાપ્તિ ક્યારે થાય?
ધ્યેયની પ્રાપ્તિ થાય ત્યારે સિદ્ધિ કે સફળતા સાંપડી ગણાય છે. આ સિદ્ધિ માટે જૈન મહર્ષિઓએ પ્રણિધાન, પ્રવૃત્તિ અને વિનય એ ત્રણ ઉપાયે દર્શાવેલા છે. તેમાં પ્રણિધાનને અર્થ છે ધ્યેય પ્રત્યેની એકાગ્રતા, પ્રવૃત્તિને અર્થ છે ધ્યેયને અનુસરતા કાર્યને આરંભ અને વિનજયને. અર્થ છે, તેમાં આવતાં વિદને જિતવાની હિંમત. . ધ્યેયની એકાગ્રતા એટલે દયેયનું ચિંતન, ધ્યેયની વારંવાર વિચારણા. “મારે કવિ થવું છે એ વિચાર વારંવાર કરનાર આખરે કવિ થઈ શકે છે. “મારે વક્તા થવું છે એ વિચાર વારંવાર કરનાર આખરે વક્તા થઈ શકે છે. એ જ રીતે કલાકાર, વ્યાપારી, સમાજસેવક, દેશનેતા કે સાધુતાને નિરંતર વિચાર કરનાર છેવટે તે તે અવસ્થા પામી શકે છે. એનાં ઉદાહરણેને જગમાં તેટે નથી. પરંતુ આપણું કમનશીબી એ છે કે આપણે જીવનનું ધ્યેય જ સમજ્યા નથી. એ સમજાય પણ શી રીતે? જીવનની ચાલુ ઘરેડમાં એવા અટવાઈ ગયા છીએ કે આ દિવસ ધમાલમાં જ વ્યતીત થાય છે અને કદી શેડો સમય મળે તે તેમાં

Page #51

ધ્યેયની પ્રાપ્તિ ક્યારે થાય?
આરામ લેવાની કે પ્રમેાદ કરવાની ભાવના પ્રકટે છે, એટલે કાઈ નાટક, સીનેમા, સંગીતસમારંભ, નાચરંગના જલસે કે ચતુરંગી ક્રિકેટ મેચના રંગ જામ્યા હોય ત્યાં પહોંચી જવાનું દિલ થાય છે, પરંતુ થાડીવાર એકાંતમાં બેસીને જીવન પર, જીવનનાં ધ્યેય પર વિચાર કરવાની વૃત્તિ ઉર્દુભવતી નથી.
૪૯
6
?
જે મનુષ્ય પોતાનુ ધ્યેય કે ગંતવ્યસ્થાન જાણતા નથી તે કયાં જવાના ? એક વાર મુંબઈનાં સેન્ટ્રલ સ્ટેશન ઉપર અમે એવા માણસને જોયા હતા કે જે પ્રવાસીઓની હારમાં ઊભો રહીને પેાતાના વારા આવતાં ટીકીટ–માસ્તર આગળ ટીકીટ માગવા લાગ્યા હતા, પણ સ્ટેશનનું નામ માલ્યા નહતા. તેને ટીકીટ-માસ્તરે કહ્યું કે · કચાંની ટીકીટ જોઈએ છે તે જલ્દી ખેલા. ' ત્યારે તે માણસ માથું ખજવાળવા લાગ્યા, પણ કોઈ ચાક્કસ સ્ટેશનનું નામ ખાલી શકયો નહિ. ટીકીટ-માસ્તરે તેને ફરીથી કહ્યું કે ‘ સીસ્ટર ! કયા સ્ટેશનની ટીકીટ જોઈએ છે, તેનું જલ્દી નામ આપે.’ ત્યારે પેલાએ કહ્યું કે ગમે ‘તે સ્ટેશનની ટીકીટ આપેા.’ અને ટીકીટ–માસ્તરના મિજાજ ઉછળી આવ્યા. તેણે જોરથી કહ્યું: ‘ચૂ ફુલ | ગેટ આઉટ !' એટલે ‘અરે! મૂર્ખ'! તું અહીંથી દૂર થા ! ' અને અધા મનુષ્યાનાં ખડખડાટ હાસ્યની વચ્ચે પેલે મનુષ્ય ત્યાંથી ચાલતા થયા.
પેાતાનું ગતવ્યસ્થાન કે ધ્યેય ન જાણવું એ સ્થિતિ જો ખરેખર હાસ્યાસ્પદ જ હાય તા આપણી સ્થિતિ હાસ્યાસ્પદ જ છે. આપણું જીવન અંગે વિધવિધ પ્રવૃત્તિઓ
૪

Page #52

• ૫૦
જીવનનું ધ્યેય કરીએ છીએ, પણ તે શું ધ્યેયથી કરીએ છીએ તે જાણતા નથી. જે જીવીને દિવસે જ પૂરા કરવાના હોય તે એવું કાગડા-કૂતરા પણ ક્યાં નથી કરતા? મનુષ્ય તરીકે આ પ્રમાણે જીવવું આપણને હરગીઝ શેભા આપતું નથી.
જ્યાં પહેલા ઉપાય કે પહેલાં પગથિયાની આ સ્થિતિ છે, ત્યાં બીજા અને ત્રીજા ઉપાયની વાત શી કરવી ? તાત્પર્ય કે અત્યારે આપણું મુખ્ય કર્તવ્ય એ છે કે જીવનનું ધ્યેય બરાબર સમજી લેવું અને તેના પર વારંવાર વિચાર કરીને તેને દઢ કરવું. ૧૨-વિચારશક્તિનું મહત્ત્વ
મનુષ્ય, માનવ, મનુજ એ શબ્દોમાં એક યા બીજા પ્રકારે મન ધાતુને પ્રયોગ થયેલ છે અને અંગ્રેજી ભાષામાં પણ મનુષ્યને માટે મેન (Man) શબ્દ વપરાયેલ છે, એટલે મનન કરનારું-વિચાર કરનારું પ્રાણી તે જ મનુષ્ય એમ સમજવાનું છે. પરંતુ ઘણા મનુષ્યો પિતાની આ વિશેષતા ભૂલી ગયા છે અને “વિચારથી શું થાય?” એ પ્રશ્ન પૂછવા લાગ્યા છે. અમે તેમને જણાવવા ઈચ્છીએ છીએ કે વિચારથી સર્વ કંઈ થઈ શકે છે, કારણ કે સવ ક્રિયાઓનું મૂળ વિચારમાં જ રહેલું છે. જમીન પર ખેતી થઈ, બાગબગીચા બન્યા, મંદિર અને મહેલો રચાયાં, તે બધું વિચારથી જ થયું. દરિયામાં વહાણે દોડવા લાગ્યા, સ્ટીમર સફર કરવા લાગી અને જલકિતીઓ પાણીની ભીતરમાં પેસીને ગુપ્ત પ્રવાસ કરવા લાગી, એ પણ વિચારથી જ થયું. વળી આકાશમાં બલૂને ઉડવા લાગ્યા,

Page #53

વિચારશક્તિનું મહત્ત્વ
૫૧ વિમાને ઝડપી મુસાફરી કરવા લાગ્યા તથા સ્પતનિકે અને બાલચંદ્રો નિમિષમાત્રમાં સેંકડે માઈલનું અંતર કાપવા લાગ્યા એ પણ વિચારથી જ થયું. તેમજ નિબંધ, વાર્તા અને વિવેચને, ગીત, ગરબા અને કાવ્યો, નૃત્ય, નાટકો અને ફીમે તથા વિવિધ પ્રકારના વદે અને સિદ્ધાન્ત એ પણ વિચારની જ પરિણતિઓ છે.
અમારાં જીવનમાં અમે વિચારને ચમત્કાર અનેક વાર નિહાળ્યો છે. તેમાંના એક બે દુષ્ટતે અહીં રજૂ કરવા ઈચ્છીએ છીએ. સને ૧૯૨૬ થી ૧૯૩૦ સુધી અમે અમદાવાદના શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાલયમાં મુખ્ય અધ્યાપક હતા, ત્યારે ગુજરાતી, ચિત્રકામ અને ધાર્મિક વિષયોનું શિક્ષણ આપતા હતા. તે વખતે એક વાર પ્રાથમિક ધોરણના વિદ્યાર્થીઓને પ્રશ્ન પૂછળ્યો કે “અભયકુમારની વાત કોણ જાણે છે?' ઉત્તરમાં એક પણ હાથ ઊંચે થયો નહિ. ફરી અમે પ્રશ્ન કર્યો કે “ધન્નાશાલિભદ્રની વાત કેણ જાણે છે?” પરંતુ તેને ઉત્તર પણ એજ મળ્યો. તે વખતે અમારા મનમાં એક વિચાર સ્ફર્યો કે જે આ વિદ્યાર્થીઓને સરળ ભાષામાં આપણી કથા-વાર્તાઓ આપીએ તે જરૂર તેઓ રસપૂર્વક વાંચે અને આપણે મહામૂલો વારસે સચવાઈ રહે. એ વખતે અમે એક પણ પુસ્તક લખ્યું ન હતું, છાપખાનું જોયું ન હતું કે પ્રકાશનને વિધિ જાણતા ન હતા. પરંતુ વિચારની બલિહારી છે. તેણે અમારી પાસે શ્રી શીખદેવ નામનું પુસ્તક લખાવ્યું, તે છપાયું અને પ્રસિદ્ધ પણ થયું. તેમાંથી બીજા ઓગણીસ

Page #54

પર
જીવનનું ધ્યેય
પુરતકા રચવાના વિચાર આબ્યા અને વીશ પુસ્તકાની એક શ્રેણી તૈયાર થઇ, જે બાળગ્રંથાવળીની પ્રથમ શ્રેણી તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામી. એ વિચારની પર પરા ચાલુ રહેતાં બીજી પણ પાંચ શ્રેણીઓનું પ્રકાશન થયું અને બાળગ્રંથાવળીનાં ૧૨૦ પુસ્તક રચાયાં. તેમાંથી ભારતવર્ષના મહાપુરુષાની જીવનકથાઓ તથા સૌ સ્થાનાના પરિચય કરાવવાના વિચાર ઉભબ્યા અને વિદ્યાર્થીવાચનમાળાનાં ૨૦૦ પુસ્તકોની દશ શ્રેણીની ચેાજના આકાર પામી. આમાંનાં ૧૮૦ પુસ્તકોનું અમે સંપાદન કર્યું તથા ૮૧ પુસ્તકો જાતે લખ્યાં. આ રીતે લેખનની ધારા ચાલતી જ રહી. આજે અમારી નાની માટી રચનાના આંકડા ૨૯૮ સુધી પહોંચ્યા છે. એક નાનકડા વિચારનું કેટલુ` માટુ' પરિણામ ?
આ પુસ્તક રચતી વખતે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રનુ' જીવન લખવાના પ્રસ’ગ આન્યા, ત્યારે તેમની અદ્ભુત અવધાનશક્તિએ અમારું આકર્ષણુ કર્યું અને અમને પણ તેમના જેવા શતાવધાની થવાના વિચાર આન્યા. એ વિચારનું અમે વારવાર રટણ કર્યું, તેમાંથી પ્રવૃત્તિ જન્મી, વચ્ચે વિઘ્ના આવ્યાં તેને જય કર્યો અને છેવટે શતાવધાની થયા.
આધુનિક યુગના કેટલાક સમ પુરુષોએ આ વિષઃ યમાં જે પ્રયાગેા કર્યો છે, તેના પણ અમે પરિચય મેળળ્યે છે, તેથી જ ભારપૂર્વક કહીએ છીએ કે વિચાર એ કોઈ ફાલતુ કે નકામી વસ્તુ નથી, પણ મહાન ઘટના રૂપી ઇમારતાને ચણનારી નક્કર ઈંટા છે, એટલે તેનુ આંખન અવશ્ય લેવુ જોઈ એ.

Page #55

રામતીર્થ બ્રાહ્મી તેલ
[ સ્પેશીઅલ ન, ૧ ] રજીસ્ટર્ડ
વાળ વધારવા, મગજ શાંત રાખવા, યાદશક્તિ સારી કરવા, શાંત નિદ્રા માટે, શરીરને માલીસ કરી સ્મૃતિમાં લાવવા માટે દરેક ઋતુમાં દરેકને માટે ઉપયાગી છે. કિ`મત મેાટી માટલીના રૂા. ૪-૦૦, નાની માટલીના રૂા. ૨-૦૦
શરીર નીરાગી રાખવા માટે આકષ ક યોગાસન ચિત્રપટ અમારે ત્યાંથી મગાવશેા. કિંમત પાસ્ટેજ સાથે રૂા. ૨-૫૦
શ્રી રામતીર્થ યાગાશ્રમ દાદર, સેન્ટ્રલ રેલ્વે, મુંબઈ-૧૪

Page #56

legance in Velvet
Rich, smooth, feminine velvet. Such luxury
near you. Cholis in 'ASHOK' velver will bring you many pretty compliments.
Ashok Le ASHOK VELVET MANUFACTURING CO. PRIVATE LTD.
Selling Agents: Messrs. V. Chatrabhuj & Co. Private Ltd.
M. J. Market, Bombay 2.

Page #57

ચાર પંડિતોની વાર્તા
પપ
જેઓ શાળા કે કેલેજમાં જઈને અભ્યાસ કરે છે કે કાશી જેવા વિદ્યાધામમાં જઈને શાસ્ત્રજ્ઞાન મેળવે છે,. પણ તેના પર બરાબર વિચાર કરતા નથી, તેની સ્થિતિ કેવી થાય છે? તે ચાર પંડિતેની વાર્તા પરથી સમજી શકાશે. ૧૩-ચાર પંડિતોની વાર્તા
ચાર બ્રાહ્મણ મિત્રો હતા. તેઓ કાશી ગયા અને શાસ્ત્રને અભ્યાસ કરવા લાગ્યા. કાશીમાં દરેક વિષયના ધુરંધર પંડિતે રહ્યા, એટલે શાસ્ત્રજ્ઞાનનું પૂછવું જ શું? તેમણે બાર વર્ષ સુધી શાસ્ત્રજ્ઞાન સંપાદન કરી પંડિતની પદવી મેળવી અને પછી પિતાનાં પુસ્તકપાનાં લઈ સ્વદેશ ભણી પાછા ફર્યા. .
તેઓ થોડું ચાલ્યા હશે, એવામાં બે માર્ગ આવ્યા, એટલે પ્રશ્ન ઉઠયો કે “આમાંથી કયા માર્ગે જવું?” એ વખતે એક પંડિતને શાસ્ત્રવચન યાદ આવ્યું કે જે રસ્તે મહાજન થાય તે રસ્તે જવું.” પણ મહાજન કોને કહેવાય? તેને મને વિચાર્યો નહિ. એ વખતે ઘણું માણસે સમૂહ કેઈ વણિકપુત્રને દેન દેવા માટે સ્મશનવાળા માગે જઈ રહ્યો હતો, તેને મહાજન માની આ પંડિતે એ રસ્તે ચાલ્યા અને સ્મશાનભૂમિમાં આવીને ઊભા રહ્યા.
એ વખતે સ્મશાનભૂમિમાં એક ગધેડાને ઊભેલો જોઈ બીજા પંડિતને શાસ્ત્રવચન યાદ આવ્યું કે–
ઉત્સવે વ્યસને તેમ, દુર્ભિક્ષ શત્રુસંકટે, રાજદ્વારે સ્મશાને યે, જે ઊભે તે જ બાંધવ. અહીં ઊભા રહેવાનો અર્થ સાથે ચાલે–સહાય રૂપ

Page #58

પં
જીવનનું ધ્યેય
થાય એ છે, પણ પડિત મહાશયાએ તેના અર્થ માત્ર ઊભેા હાય એ જ કર્યાં અને તેથી ગધેડાનાં ગળે માઝી · અહે। માંધવ! અડે। માંધવ!' એમ કહીને મધુપ્રેમ દર્શાવવા લાગ્યા.
"
એવામાં ઝડપથી ચાલતા એક ઊંટ તેમની સમીપે આન્યા, તે જોઈ ત્રીજા પડિતે કહ્યું કે ધર્મની ગતિ ત્વરિત હાય છે,' એટલે આ સાક્ષાત્ ધર્મ જણાય છે અને ઈષ્ટને ધમની સાથે જોડવા' એ શાસ્ત્રના આદેશ છે, માટે આપણે આ ઈષ્ટ ગધેડાને ઊંટની ડાકે ખાંધવા જોઇએ, જોઇ લ શાસ્ત્રાદેશના અમલ! એ પંડિતાએ ઊંટને ઊભેા રાખી કાઇ પણ રીતે પેલા ગધેડાને તેની કેટે ખાંધ્યા અને ત્યાંથી તેએ આગળ ચાલ્યા.
,
એવામાં એક નઠ્ઠી આવી. તેમાં ખાખરાનુ એક પાંદડુ તણાતું જોઇને ચેાથા પતિ કહ્યું કે ‘ આવશે. વળી જે તે તેા, તારશે તમને સદા એવું શાસ્ત્રવચન છે, માટે મને તે આ પાંદડું' જ તારશે. જેએ આગળપાછળના સંબંધ વિચાર્યા વિના શાસ્ત્રવચનાના અથ કરે છે, તેમના હાલ આવા જ થાય છે; પછી પેલા પંડિતે નદીના પ્રવાહમાં ઝંપલાવ્યું અને પાંદડાંને પકડવાના પ્રયત્ન કર્યો. પણ પાંદડું એમ થાડું જ પકડાય? એ તા પાણીની છાલક લાગતાં આઘુ ને આવું જવા લાગ્યું અને પાણી ખૂબ ઊંડું આવતાં પંડિતજી ડૂબવા લાગ્યા.
'
તે જોઈને એક પડિતે કહ્યું કે અહા ! આ તે સર્વનાશના પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયા અને શાસ્ત્રવચન એવું

Page #59

વર્ષ
પ્રગતિસૂચક આંકડાઓ ન્યૂ ઇન્ડિયા
એકધારી પ્રગતિ કરી રહ્યું છે
પ્રીમિયમની
સાફી આવક
રૂ. ૪,૯૭,૪૯,૮૩૪
રૂ. ૫,૬૩,૭૭,૯૬૨ | રૂ. ૬,૩૦,૨૮,૯૩૧ |
ફુલ ફંડ
રૂ. ૭,૦૬,૮૭,૭૩૩
રૂ. ૭,૫૯,૮૨,૩૨૬ રૂ. ૮,૪૯,૪૦,૮૨૬
૧૯૫૫
૧૯૫૬
૧૯૫૭
કંપનીને ભારતમાં પ્રીમિયમની જે આવક મળે છે, લગભગ એટલીજ આવક તેના વિદેશમાંના કામકાજમાંથી તેને મળે છે. આ ઉત્તરાત્તર થતી પ્રગતિ કંપનીની કાર્યક્ષમતા તથા સેવાથી ગ્રાહકાને મળતા સંતાષને જ્વલંત પૂરાવા છે. હવે પછી પણ અમારા માનવંતા ગ્રાહકાની એટલીજ કાર્યક્ષમતાથી સેવા કરવાના અમે કાલ આપીએ છીએ.
સલામતી
સેવા * સતાષ
ભારતમાં મોટામાં મેાટી જનરલ ઇશ્ર્ચારન્સ કંપની
ધી ન્યૂ ઇન્ડિયા એશ્લેારન્સ કંપની લીમીટેડ' મહાત્મા ગાંધી રોડ, મુંબઇ

Page #60

Telegram "PLATINUM"
with Best Compliments CHIMANLAL MANCHAND & CO.
Jewellers.
Appointed Jewellery Valuers to Union Govt
of
INDIA
Office:
7, Dhanji Street, Bombay. Phone: 28749
56
Show Rooms: New Queen's Road, opp. Opera house, Bombay. Phone: 30321
sentens

Page #61

૫૯
ચાર પંડિતની વાર્તા છે કે જ્યારે સર્વનાશને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય ત્યારે અધું" ત્યજી દેનાર પંડિત ગણાય છે. માટે ચાલો આપણે એને અર્ધા તજી દઈએ અને અર્થે ઉપાડી લઈએ.” એટલે તેમણે ડૂબતા પંડિતનું માથું ઉપાડી લીધું ને ધડ જવા દીધું! આ રીતે ચારમાંથી એક ઓછો થયે, એટલે બાકી ત્રણ રહ્યા.
આગળ જતાં એક ગામ આવ્યું, તેમાં આ ત્રણે પંડિતે દાખલ થયા. તેમને પંડિત જાણી ગામલેકેએ તેમને સત્કાર કર્યો અને જમવાનું આમંત્રણ આપ્યું, તેને સ્વીકાર કરીને આ ત્રણે પંડિત જુદા જુદા યજમાનને ત્યાં જમવા ગયા. ત્યાં એક યજમાને સૂતરફેણું પીરસી. તેને દીર્ઘસૂત્રી (લાંબા તાંતણાવાળી) જોતાં જ પંડિતજીને યાદ આવ્યું કે દીર્ઘસૂત્રીપણું અનિષ્ટ છે, માટે આપણે આ મીઠાઈ વાપરવી નહિ. આથી તેઓ કંઈ પણ વિશેષ બેલ્યા. વિના ઊભા થઈ ગયા. બીજા યજમાને ખાખરા પીરસ્યા. તેને ખૂબ મેટા જોઈ પંડિતજીને શાસ્ત્રવચનનું સ્મરણ” થયું કે “અતિ વિસ્તાર હોય ત્યાં જરૂર ઉત્પાત થાય છે, એટલે આ અતિ વિસ્તારવાળી વસ્તુ મારે ખાવા લાયક નથી. તે જે મારા પેટમાં જશે તે જરૂર ઉત્પાત મચાવશે. એટલે તેઓ પણ વગર જન્મે ઊભા થઈ ગયા. યજમાને પૂછયું કે “પંડિતજી! આમ કેમ?” પણ પંડિતજીએ માત્ર એટલે જ જવાબ આપે કે “એમ જ હવે ત્રીજા પંડિતની શી. સ્થિતિ થઈ તે પણ જોઈએ. તેને યજમાન તરફથી ગરમા ગરમ વડાં પીરસવામાં આવ્યાં. તેમાં સયા વતી કેટલાંક કાણાં પાડેલાં હતાં. એ કાણું જોતાં જ તેમને યાદ આવ્યું

Page #62

જીવનનું ધ્યેય કે “જ્યાં બહુ છિદ્રા હોય ત્યાં અનર્થ થાય છે. માટે આ - બહુ છિદ્રોવાળી વસ્તુથી સયું!” એટલે તેમણે પણ ભેજન કર્યા સિવાય ઊભા થઈને હાથ ધયા અને યજમાનની વિદાય લીધી. - ત્રણે પંડિતની આ હાલત જોઈને ગામલેકે હસવા - લાગ્યા અને “ભણ્યા પણ ગણ્યા નહિ” એમ કહી મશ્કરી
કરવા લાગ્યા. તે પંડિતે સ્વદેશ પહોંચ્યા, ત્યાં પણ તેમની - હાલત આવી જ થઈ. એટલે જેમણે શાળા, કેલેજ કે - પાઠશાળામાં જઈને વિદ્યાભ્યાસ–શાસ્ત્રાભ્યાસ કર્યો છે, તેમણે પણ પોતાને પ્રાપ્ત થયેલાં જ્ઞાન પર બરાબર વિચાર કરવો જોઈએ. , ૧૪-બુદ્ધિના આઠ ગુણે કેળવવાની જરૂર
અધૂરી માહિતીઓ, અસ્પષ્ટ બોધ કે પાગળું જ્ઞાન આપણને તારી શકે નહિ. એ માટે તે તત્ત્વજ્ઞાન એટલે નિશ્ચયાત્મક બેધની જ જરૂર પડે. એ તત્વજ્ઞાન સુધી પહોંચવા માટે આપણે અનુભવી પુરુષોએ બુદ્ધિના આઠ ગુણે દર્શાવ્યા છે, તે આપણે બરાબર લક્ષમાં લેવા જેવા છે.
शुश्रूषा श्रवणं चैव, ग्रहणं धारणं तथा।
ऊहापोहोऽर्थविज्ञानं, तत्त्वज्ञानं धीगुणाः ॥ - શુશ્રષા એટલે સદ્દગુરુની સેવા. તેનાથી તત્ત્વ જાણવાની ઈચ્છા કે જિજ્ઞાસા પ્રકટ થાય છે. જ્યાં ઈચ્છા કે જિજ્ઞાસા નથી, ત્યાં કેઈ પણ જાતનું જ્ઞાન કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય?
શ્રવણ એટલે સદ્દગુરુને ઉપદેશ સાંભળ, તેઓ હિતબુદ્ધિથી જે કઈ વચને કહે તેને કર્ણાચર કરવા.

Page #63

ANILAL
PHONE 20098
CHIMANLAL
&
BOMBAY D
HEADRES
GOL
ཇོ་ཀ་
9166 War
'STAR'
GUINEA GOLD BARS
OF
MANILAL CHIMANLAL & CO. FOR GLITTERING ORNAMENTS
AVAILABLE IN | TOLA, 210LM,123 GRS, & 61} RS.
WE BUY OLD GOLD AND SILVER ORNAMENTS, AND OTHER ARTICLES.
HARILAL CHIMANLAL 660.
1 8 8, S H RO FF BA 2 A.R, 5 0 M B AY 2
GRAM
КАКАЦІ
નેશનલ રીફાઈનરી પ્રાઇવેટ લીમીટેડ
ની N. R. છાપ ચાંદી
રીઝવ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા, મુખઈ; એમ્બે ખુલીયન એસેાસીએશન લી. મુંબઈ ર
તેમજ
ઇન્ડિયા ગવનમેન્ટ મીન્ટ સુખઇએ માન્ય રાખેલ છે. N. R. છાપ સીલ્વર નાઇટ્રેટ બનાવનાર અને વેચનાર. લેખેરેટરી અને રીફાઈનરી મન્ટસ ખુલીયન મેટ્ટી ગ એન્ડ એસેઈંગ ડીપાર્ટમેન્ટ. ૮૭, તારદેવ રાડ, મુંબઈ નં. ૭ ધનજી સ્ટ્રીટ, મુંબઇ, ૩ ફોન નં. ૪૯૯૫ તાર : ARGOR

Page #64

વિશ્વવંદ્ય પ્રભુ મહાવીરના મહામંત્ર અહિં સા ભારતને ખૂણે ખૂણે અને અન્ય દેશામાં અહિંસાપ્રચાર અને અભયદાનના
વ્યાપક કાર્યો કરતી
મુંબઈની શ્રી જીવદયામંડળીને સહાય કરી અભયદાનનુ પુન્ય મેળવા.
-
રૂા. ૧૦૦૧), રૂા. ૫૧ કે ૨૫૧) સ્થાયી ફંડમાં આપી અનુક્રમે મંડળના પેદ્રન, ડોનર કે લાઇફ મેમ્બર અના - અચ્છિક મદદ્દા માકલી સહાય કરે. મદદ મેાકલવાનું ઠેકાણું :માનદ મત્રી મુંબઈની શ્રી જીવદયામ`ડળી. ૧૪૯, શરાફ બજાર, મુંબઈ ર
ન
Finciarina Mararian
EMINENCE IDEE LLLLL
પ્રામાણિકપણું એજ અમારો મુદ્રાલેખ છે.
જીનામાં જીના જૈન ગાંધી
➖➖➖
-
કેસર, કસ્તુરી, અંબર, બરાસ, સોનાચાંદીને વરખ, સોનાચાંદીનુ બાદલું, શાંગધૂપ, વાસક્ષેપ, ગારુચંદન, શિલાજીત, ચંદન, ચંદનતેલ, પીપરામૂળ, હીંગ, અગરબત્તી, કટારી, અત્તર, તપસી આરામ ખામ, શાંતિ ટાનીક પીસ ( કસ્તુરી અખબરની ગાળી) તથા શાંતિસ્નાત્ર વગેરે અનુષ્ઠાને સામાન મળવાનું સ્થાનઃ—
શા. શાંતિલાલ ઓધવજીની કુ.
૩૧૭, જુમા મસદ ચાક, મુઈ ન. ૨ 2. ન. ૨૭૫૨૩

Page #65

બુદ્ધિના આઠ ગુણે કેળવવાની જરૂર 1 ગ્રહણ એટલે કહેવાયેલાં વચનેને બરાબર પકડવાં. - એક કાને સાંભળવું અને બીજા કાને કાઢી નાખવું, એને
ગ્રહણ કર્યું કહેવાય નહિ. ' ધારણું એટલે પકડેલી વસ્તુને ધારી રાખવી, યાદ રાખવી.
ઊહ એટલે સાંભળેલા, ગ્રહણ કરેલા તથા ધારેલા વિષયને સમર્થનમાં તર્ક અને દષ્ટાન્ત વિચારવા.
અપેહ એટલે શ્રત, ગૃહીત અને ધારિત વિષયના અભાવમાં શી આપત્તિ, નુકશાન વગેરેને તક–દષ્ટાન્તથી વિચારવું. - અહીં અમે સ્પષ્ટ કરવા ઈચ્છીએ છીએ કે આ
જગતમાં માત્ર બે જ મનુષ્યોને પ્રશ્ન ઉઠતા નથી. એક તે -જે પૂરે પૂરે જડ છે અને બીજે જે પૂરેપૂરે જ્ઞાની છે. તે સિવાયના સર્વ મનુષ્યને પ્રશ્ન ઉઠવાના એટલે તેમનાં મનનું યોગ્ય સમાધાન થવું જ જોઈએ.
અહીં થંડી સ્વાનુભવની વાત કહીએ તે ઉચિત જ લેખાશે; અમે શાળામાં અભ્યાસ કરતા હતા, ત્યારે શિક્ષકેને પ્રશ્નો ખૂબ પૂછતા હતા. તેનું કેટલીક વાર ગ્ય સમાધાન થતું અને કેટલીક વાર ગ્ય સમાધાન થતું નહિ. ધાર્મિક વર્ગમાં પણ ઘણી વાર આવું બનતું, તેથી અમને એમ લાગતું કે આ પ્રશ્નોને તેમની પાસે કઈ જવાબ નથી, માટે અમને બેસાડી દે છે. તે જ વખતે અમારા મનમાં એવી શંકા પણ ઉત્પન્ન થતી કે તેઓ જે કંઈ શીખવે છે, તે સાચું હોવાની ખાતરી શી? એટલે પ્રશ્નોત્તર એ જ્ઞાનપ્રાપ્તિ

Page #66

}૪
જીવનનુ ધ્યેય
માટે અતિ મહત્ત્વની વસ્તુ છે, એવા સંસ્કાર અમારાં મન પર એ જ વખતથી પડેલા અને તે સમય જતાં ખૂબ દૃઢ અનેલેા. તેથી જ માટી ઉમરે અમે વિદ્યાથી ઓને ધામિક જ્ઞાન આપવા માટે પ્રશ્નોત્તરી ભાગ પહેલા, ખીજા તથા ત્રીજાની રચના કરી છે અને તે પાઠશાળાના તથા અન્ય વિદ્યાથી આને ખૂબ જ ઉપયાગી થઈ પડી છે. વળી અમે પ્રમેાટીકાનુસારી પચપ્રતિક્રમણની સર્વોપયેગી આવૃત્તિ તૈયાર કરી છે, તેમાં પણ સૂત્રપરિચયપ્રસ ંગે પ્રશ્નોત્તરી આપી છે અને સ્મરણુકલા તથા બીજી કૃતિઓમાં પણ જ્યાં જ્યાં વિષયને વધારે સ્ફુટ કરવાની જરૂર જણાઇ ત્યાં ત્યાં પ્રશ્ન અને ઉત્તરની ચેાજના કરી છે. આ રીતે અમે પાતે ઉહાપાહ, કા-સમાધાન કે પ્રશ્નોત્તરને ખૂબ મહત્વ આપીએ છીએ.
અવિજ્ઞાન એટલે ઉહાપાઠ દ્વારા અર્થના વિશિષ્ટ ૐ વિશદ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ. આપણને કાઈ પણ અર્થનું વિશદ જ્ઞાન ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે તેમાં ભ્રમ, સંશય અને વિષય એ ત્રણ દાષા હોતા નથી.
તત્ત્વજ્ઞાન એટલે આ વસ્તુ આ જ પ્રકારની છે, એવા નિશ્ચયાત્મક એધ,
બુદ્ધિના આ ગુણેા કેળવી તત્ત્વજ્ઞાન સુધી પહોંચીએ અને તેના આધારે જીવનનું ધ્યેય સમજીને તે પ્રમાણે વવાના પ્રયત્ન કરીએ, તેા આપણું જીવન સફળ થવામાં ફ્રાઈ સ ંદેહ નથી.
इति शम् ।

Page #67

ફેન નં. ૭૦૫૬૬
214:“Budbisurma” Bombay અમારા માનવંતા કદરદાન ગ્રાહકોને
જ સમયસરની સૂચના જ જુની અને જાણીતી બુઢીમાઈ સ્થાપિત ૧૦૦ વર્ષની પુરાણી પેઢી
મુંબઈ ડુંગરી, પાલાગલીના જગપ્રસિદ્ધ દાતુ મનજી પદમશી સુરમાવાલા
૨ જી જી ડી
રેડ મા કે
સુરમાઓ ખરીદતાં પહેલા માનવંતા ગ્રાહકોનું લક્ષ દેરીએ છીએ કે ભીંડીબજાર, મદનપુરા, શેખમેમન સ્ટ્રીટ, મુલજી જેઠા મારકીટ કે ઝવેરી બજારના લત્તામાં કોઈ પણ દુકાને અમારા સુરમાઓ વેચાતા મળતા નથી. નેંધી રાખશો કે અમારી જુની જાણીતી દુકાન ડુંગરી મળે ૭૮, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, પાલાગલી, મુંબઈ નં. ૯ એ ઠેકાણે આવેલ છે.
નકલી સુરમાઓથી સાવધાન રહો -
'અમારી બાટલીઓ લયસરની સાવધાન રહેલ છે.
૧ અમારી બાટલીઓની પેકીંગ ગેળ તેમજ બેઉ બાજુ કાગળની રજીસ્ટર્ડ
માર્કની સીલ તથા અમારું નામ જોઈ તપાસી ખાત્રી કરી લેવી. ૨ અમારા કોઈ કેન્વાસર કે એજન્ટ નથી. ફક્ત અમારી એક જ
દુકાને નીચેનાં ઠેકાણે મળે છે. ૩ બહાર ગામના એડ ઉપર પૂરતું ધ્યાન આપવામાં આવે છે. ૪ ફોન નં. ૭૦૫૬૬ કરશે તે સુર ઘેરબેઠા પહોંચાડવામાં આવશે. ૫ ડોકટરની મફત સલાહ મેળવે. સોમવારે પુરુષો માટે, ગુરુવારે સ્ત્રીઓ માટે સવારે ૧૦ થી ૧૧
– અમારું એક જ ઠેકાણું – * જગપ્રસિદ્ધ દાતુ મનજી પધમશી અરમાવાલા - ૭૮, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, ડુંગરી પાલા કી, મુંબઈ નં. ૯

Page #68
જૈન તત્ત્વજ્ઞાન તથા આચારને સુંદર સરલ શૈલીએ રજૂ કરતી જૈન રિક્ષાવલી બીજી શ્રેણીનાં 12 પુસ્તકો ཀྱི་མི་ལུས་སུ་སྐྱེ་བས་དེ་ལུགས་སམ་ཡི་ལུས་ સંવત 2016 ના માહે સુદિ પૂનમે પ્રગટ થશે. અગાઉથી લવાજમ ભરનાર માટે સ્થાનિક રૂા. 5-00. બહારગામ માટે રૂા. 6-00. તમારું લવાજમ આજે જ મ. એ. થી મોકલી આપો, પુસ્તકોનાં નામ 1 સારું તે મારું 2 જ્ઞાનજ્યોતિ 3 દાનની દિશા ગિરિ જોજો નહીરો કોઈનોરિજી ૯ઈદડ, લડાઇજિહા,fજોવાનીege Uશાહer dદા જશનપુરી શકોછરીતિષ્ઠારિયોલોજીકલેઈમાની 4 ફેમસ્વરુપ >> છ 4 | | ત . 5 નયવિચાર . 6 સામાયિકની સુંદરતા - 7 મહામત્ર નમસ્કાર કેટલાંક યંત્રો આયંબિલ રહસ્ય 10 આહારશુદ્ધિ 11 તીર્થયાત્રા 12 સુધામિનદુ * જૈન સાહિત્ય-પ્રકાશન-મંદિર * લધાભાઈ ગુણુપત બીડીગ, ચીચ બંદર, મુંબઈ-૯ 'થી નવપલાતે પ્રેસ અમદાવાદ,