Book Title: Jain Hiteshi 1913 Ank 03
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522793/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 1) Reg. No. B.719. jainhitaissii| sAhitya, itihAsa, samAja aura dharmasambandhI lekhoMse vibhUSita maasikptr| sampAdaka aura prakAzaka-nAthUrAma premii| dazacA~ bhaag| pauSa zrIvIra ni0 saMvat 2440 sarA aNk| 20 15nce vissysuucii| 1 bAlaka aura vasanta 2 granthaparIkSA 3 jaina jIvanakI kaThinAiyA~ ... 4 aitihAsika lekhoMkA paricaya 5 cAra lAkhake dAnase kaunasI saMsthA khulanA cAhie 6 kavivara banArasIdAsajI para eka bhramapUrNa AkSepa ... 7vividha prasaMga 171 177 188 lallA patravyavahAra karanekA patA zrIjainagrantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 girgaaNv-bmbii| MODOG Printed by N. Kulkarni at his Karnatak Press. For Personal & Private Use Only Girgaon Back Road, Bombay, for the Proprietors. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI pustkeN| smaaj| baMga sAhityasamrATkavivara ravIndranAtha ThAkurakI baMgalA pustakakA hi anuvAda / isa pustakakI prazaMsA karanA vyartha hai / sAmAjika viSayoMpara pANDityapUrNa vicAra karanevAlI yaha sabase pahalI pustaka hai| isa pustakameMke samudra yAtrA, ayogyabhakti, AcArakA atyAcAra Adi do tIna lekha pahale jainahitaiSImeM prakAzita ho cuke haiN| jinhoMne unheM par3hA hogA ve isa granthakA mahattva samajha sakate haiN| mUlya ATha aanaa| premprbhaakr| rUsake prasiddha vidvAn mahAtmA TAlsaTAyakI 23 kahAniyoMkA hindI anuvaad| pratyeka kahAnI dayA, karuNA, vizvavyApI prema, zraddhA aura bhAktake tattvoMse bharI huI hai| bAlaka striyAM, javAna bUr3he saba hI inase zikSA uThA sakate haiN| mU01) kahAniyoMkI pustaka-lAlA muMzIlAlajI jaina ema. e. kI likhI huii| isameM choTI choTI 75 kahAniyoMkA saMgraha hai| bAlakoM aura vidyArthiyoMkA bar3e hI kAmakI hai / manoraMjaka bhI hai aura zikSAprada bhI hai| mUlya / ) gRhiNIbhUSaNa-pratyeka strIke par3hane yogya bahuta hI zikSAprada pustaka abhI hAla hI taiyAra huI hai / bhASA bhI isakI sabake samajhane yogya sarala hai| svargIya jIvana-amerikAke prasiddha AdhyAtmika vidvAn rAlpha vAlTo TrAinakI aMgarejI pustakakA anuvAda / pavitra, zAnta, nIrogI aura sukhamaya jIvana kaise bana sakatA hai yaha isa pustakameM batalAyA gayA hai| mAnasika pra ttiyoMkA zarIrapara aura zArIrika pravRttiyoMkA manapara kyA prabhAva par3atA isakA isameM bar3A hI hRdayagrAhI varNana hai| pratyeka sukhAbhilASI puruSa strIko pustaka par3hanA caahie| mUlya // milanekA patA:jainagrantha ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 giragAMva-bambaI For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SAGCOM G500 TOS jainhitaissii| zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / jIyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // 10 vA~ bhAga pauSa, zrI0vI0ni0 saM0 2440 / [3rA aNk| vasanta aura bAlaka sundara sukhada vasanta, navala zobhA le aayaa| sabake mana utsAha; par3I jyoM usakI chAyA // cetanakI kyA bAta, rUkha rUkhe jar3a jo haiN| ve bhI hokara sarasa, praphullita, manako mohaiM / zAntipUrNa RturAjakA, aba surAjya saMsthita huaa| jar3a jAr3eke julmakA, 'kampa' Aja prazamita huaa| (2) prathama huA patajhAr3a, jhar3apar3e patra purAne / Aye pallava naye, namratAko guNa jAne / UMce hokara rahe namra, sammAnita hoNge| inheM dekhakara loga, parama Anandita hoNge| maMgalake hara kAmameM, sAdara lAye jaayeNge| dekho devasthAnameM, lalita lagAye jAyeMge // For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ( 3 ) karkaza, kuTila, na namra karmacArI sama sArepadabhraSTa hogaye purAne patte nyAre // dekho sundara svaccha hRdayake komala pallava, zrI- sampAdana lage vahIM para karane abhinava // suprabaMdhase dUrakara, pakSapAta avicArako / mAno isa RturAjane, jamA liyA adhikArako // (4) pyAre bAlakavRnda, kaho, kyA zikSA pAI ? navapallava ke sadRza banoge tuma sukhadAI ? jyoM apane saundarya aura raMgInIse hI / khuza karate ye sabhI jagatako, sahaja sanehI // vaise hI tuma bhI, kaho, pAkara guNasampannatArUparaMgake DhaMgase, doge hameM prasannaMtA ? (5) yathAsamaya jyoM mukulapuMja, maMjulatA dhArekhilakara khulakara hue gandhase sabako pyAre, nijavikAsa se janmabhUmiko kiyA sugaMdhita; vaise hI tuma hRdaya- kalIko karo suvikasita // vidyA - buddhi-caritrake zuddha prazasta suvAsasezreSTha banA do dezako tuma hArdika ullAsase // ( 6 ) dekho, pAvana pavana, yathA vaha gandha manoharadigdiganta meM vyApta kara rahA, jAkara ghara ghara // vaise hI sabaloga tumhAre guNagaNa gAveM / suyaza tumhArA svayaM jagata bhara meM phailAveM // phUla, na ceSTA kucha kare, gunaguna guNa gAveM bhramara / tuma bhI guNa-saMgraha karo, hogA suyaza svayaM amara // For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 (7) zikSA yaha bhI grahaNa karo patajhAr3a dekhkr| raha sakatI hai cIz2a kAmahIkI nijapada para / huA nikammA, vahI girA, jyo patra purAne / karmI isase bano; 'prakRti'ko nijaguru jAne // svayaM nikamme mata bano auroko upadeza ho / karmaniSTa utkarSayuta, phira bhI apanA deza ho // (8) dekho gati, kartavyaniSTa nirapekSa pavanakI / hai na ise kucha cAha sugandhita isa upavanakI // to bhI guNameM pha~sI sugandha na isako choDe / ho isakI sahacarI Apa hI nAtA jodd'e|| yaza-lakSmIkI lAlasA chor3a, karo krtvyko| bhajatI hai vaha ApahI yogyapuruSako-bhavyako // dekho, yaha sahakAra, madhuratAmayI sarasatA aura zreSThatAke ghamaMDase bharA, darasatA // phUla rahA hai, aura saphalatAkI AzA para-- baurAyA hai, yathA guNI uddhata koI nara // tuma pAkara kucha yogyatA, yA dhanADhya hokara kabhI, bano na aise bAvale miTTI hoMge guNa sabhI // (10) spaSTavAditA aura mitrakA dharma nibhaataa| yaha kokila hai dhanya, isIse Adara pAtA // vaha rasAlake pAsa baiThakara cillAtA hai| 'ku-U, ku-U'* kaha rahA, mitrako samajhAtA hai| svArthI bhramaroke vRthA sAdhuvAdameM par3a ahaha ! 'usakI kucha sunatA nahIM zrImadAndha jar3a Ama yaha // * arthAt yaha burA hai For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11) hogA kyA pariNAma, suno, saba phUla jhar3eMge: yathAsamaya phala sabhI bhamipara Tapaka pdd'eNge| sundaratAke sAtha mitra bhI tyAga kreNge| jAna vahI jar3a rUkha, na hama anurAga kreNge| isase tuma nija mitrakI sammatiyoMpara kAna do acche jo upadeza ho, unake Upara dhyAna do| vaha azokakA vRkSa, zokase Apa rahita hai| aura snigdhatA-zItalatA-saubhAgya-sahita hai / / chAyA apanI ghanI suvistRta karake vanameM karatA sukhasaJcAra pathika-Azritake manameM / sabako, kare azoka: yo zubha zobhA ramaNIya hai| isakA para-upakAra yaha, sacamuca anukaraNIya hai / dekho phUloMko, vicitratA inameM vaha hai: jo unnatikA mUlamantra sukhakA saMgraha hai // ina phUloMmeM agara na hotI yaha vicitrtaa| jo AkAra-AkArameM na hotI vibhinnatA ! hote ekasamAna jo rUpa-raMgameM ye sbhii| to zobhAse vizvako mugdha na karasakate kabhI he vibhinnatA yadyapi inake raMga DhaMgameM / para sava hai, udezya ekase, lage saMgame / apane apane ruup-rNg-sorbh-vilaasse| janmabhUmiko kareM suzobhita nija vikAsase / / honahAra hai vAlako, ye jar3a hai, para dhanya hai / janmabhUmi-sevA nirata, usake bhakta ananya hai / / For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 ( 15) bhinna varNa yA bhinnajAtike tuma bhI saba ho / kintu tumhArA eka lakSya ho, ekI Dhaba ho // musalamAna, yA Arya jaina, IsAI, tuma ho| smaraNa rahe, isa janmabhUmimeM bhAI tuma ho|| rUpa-raMga-AkAramai bhASAmeM tuma bhinna ho| janma-bhUmi-sevA karo; yaha kartavya abhinna ho // -rUpanArAyaNa pANDeya / grnth-priikssaa| (2) kundkund-shraavkaacaar| jainiyoMko bhagavatkundakundAcAryakA paricaya denekI jarUrata nahIM hai / tattvArthasUtrake praNetA zrImadumAsvAmI jaise vidvAnAcArya jinake ziSya the, una zrIkundakunda munirAjake pavitra nAmase jainiyoMkA baccA baccAtaka paricita hai| prAyaH sabhI nagara aura grAmoMmeM jainiyoMkI zAstramabhA hotI hai aura usa sabhAmeM sabase pahale jo eka bRhat maMgalAcaraNa (akAra ) par3hA jAtA hai, usameM 'maMgalaM kundakundAryaH' isa padake dvArA AcArya mahodayake zubha nAmakA barAbara smaraNa kiyA jAtA hai| saca pUchie to, jainasamAjameM, bhagavAn kundakundasvAmI eka bar3e bhArI netA, anubhavI vidvAn aura mAnanIya AcArya hogaye haiN| unakA astitva vikramakI pahalI zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai / bhagavatkuMdakuMdAcAryakA sikkA jainasamAjake hRdayapara yahA~taka aMkita hai ki bahutase graMthakAroMne aura khAsakara bhaTTArakoMne apane Apako Apake hI vaMzaja pragaTa karanemeM apanA saubhAgya aura gaurava For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 samajhA hai| balki yoM kahie ki bahutase logoMko samAjameM kAma karane aura apanA uddezya phailAneke lie Apake pavitra nAmakA Azraya lenA par3A hai| isase pAThaka samajha sakate haiM ki jainiyoMmeM zrIkundakunda kaise prabhAvazAlI mahAtmA hocuke haiN| bhagavatkuMdakuMdAcAryane apane jIvanakAlameM aneka mahattvapUrNa graMthoMkA praNayana kiyA hai / aura unake graMtha, jainasamAjameM bar3I hI pUjyadRSTi se dekhe jAte haiN| samayasAra. pravacanasAra aura paMcAstikAya Adi graMtha unhIM graMthoM meM se haiM jinaka jainasamAjameM sarvatra pracAra hai| Aja isa lekhadvArA jisa pratharka parIkSA kI jAtI hai usake sAtha bhI zrIkuMdakaMdAcAryakA nAma lagA huA hai| yadyapi isa graMthakA, samayasArAdi graMthoMke samAna, jainiyAma sarvatra pracAra nahIM hai to bhI yaha graMtha jayapura, bambaI aura mahAsabhAke sarambana bhaMDAra Adi aneka bhaMDAroM meM pAyA jAtA hai / kahA jAtA hai ki jatra graMtha (zrAvakAcAra ) bhI unhIM bhagavatkuMdakuMdAcAryakA banAyA huA hai jo zrIjinacaMdrAcArya ke ziSya the| aura na sirpha kahA hI jAtA hai balki khuda isa zrAvakAcArakI aneka saMdhiyoM meM yaha prakaTa kiyA gayA hai ki yaha graMtha zrIjinacaMdrAcAryake ziSya kudakuMdambAmIkA banAyA huA hai| sAtha hI graMthake maMgalAcaraNameM 'vande jinavidhuM guram' isa padake dvArA graMthakarttAne 'jinacaMdra ' guruko namaskAra karake aura bhI jyAdaha isa kathanakI rajisTarI kara dI hai| parantu jisa samaya isa graMthake sAhityakI jA~ca kI jAtI hai usa samaya graMthake zabdoM aura athoM parase kucha aura hI mAmalA mAlUma hotA hai| zvetAmbara 1. kundakundasvAmI jinacandrAcAryake ziSya the aura umAsvAmIke guma kundakunda the, isa bAtakA abhItaka koI zuDha pramANa nahIM milA hai| kevala eka pAvake AdhArase yaha bAta kahI jAtI hai| -smpaadk| For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 sampradAyameM zrIjinadattamari nAmake eka AcArya vikramakI 13 vIM zatAbdImeM hogaye haiN| unakA banAyA huA 'viveka-vilAsa' nAmakA eka graMtha hai| samvat 1954 meM yaha graMtha ahamadAbAdameM gujarAtI bhASATIkAsahita chapA thaa| aura isa samaya bhI bambaI Adi sthAnoMse prApta hotA hai| isa -- vivekavilAsa' aura kuMdakuMdazrAvakAcAra donoM graMthoMkA milAna karanese mAlUma hotA hai ki, ye donoM graMtha vAstavameM eka hI haiM aura yaha ekatA inameM yahA~taka pAI jAtI hai ki, donoMkA viSaya aura viSayake pratipAdaka zloka hI eka nahIM, balki donoMkI ullAsasaMkhyA, Adima maMgalAcaraNa* aura antima kAvya+ bhI eka hI hai| kahaneke lie donoM graMthoMmeM sirpha 20.-30 zlokoMkA paraspara heraphera hai| aura yaha heraphera bhI pahale, dUsare, tIsare, pA~caveM aura AThaveM ullAsameM hI pAyA jAtA hai| bAkI ullAsa (naM. 4, 6, 7, 9, 10, 11, 12) bilakula jyoM ke tyoM eka dUsarekI pratilipi ( nakala ) mAlUma hote haiN| prazastiko chor3akara vivekavilAsakI padyasaMkhyA 1321 aura kuMdakuMdazrAvakAcArakI 1294 hai| vivekavilAsameM antima kAvyake bAda 10 padyoMkI eka 'prazasti' lagI huI hai, jisameM jinadattasUrikI guruparamparA AdikA varNana hai| *donoM graMthoMkA Adima maMgalAcaraNa: " zAzvatAnandarUpAya tamastomaikabhAsvate / sarvajJAya namastasmai kasmaicitparamAtmane // 1 // ( isake sivAya maMgalAcaraNake do padya aura hai|) +donoM graMthoMkA antima kAvyaH-- " sa zreSThaH puruSAgraNIH sa subhaTottaMsaH prazaMsAspadam, sa prAjJaH sa kalA nidhiH sa ca muniH sa kSmAtale yogavit / sa jJAnI sa guNivrajasya tilakaM jAnAti yaH svAM mRtim , nirmohaH samupArjayatyatha padaM lokottaraM zAzvatam // 12-12 // " For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu kuMdakuMdazrAvakAcArake antameM aisI koI prazasti nahIM pAI jAtI hai| donoM prathoMke kisa kisa ullAsameM kitane aura kaunakaunase padya eka dUsarese adhika haiM, isakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai: una padyoMke nambara jo una padyoMke nambara na kuMdakuMda zrA. jo viveka vilAsameM ulAsa meM adhika adhika haiM / kaiphiyata ( Remarks) 163 se 69/84 se 98 taka kuMdakuMda zrA0 ke ye 71 zloka danta taka aura (14 zloka) dhAvana prakaraNake haiN| yaha prakaraNa donoM 7. kA graMthoMmeM pahalese zurU huA aura bAdako bhI pUrvArdha; rahA hai| kisa kisa kASThakI datoMna kara(73zloka) nese kyA lAbha hotA hai, kisa prakArase dantadhAvana karanA niSiddha hai aura kisa varNake manuSyako kitane aMgulakI doMna vyavahArameM lAnI cAhie; yahI saba ina padyoMmeM varNita hai| vivekavilAsake ye 14 zloka pUjanaprakaraNake haiN| aura kisa samaya, kaise dravyoMse kisa prakAra pUjana karanA cAhie; ityAdi varNanako liye hue haiN|| 2 33,34, 39 (1 zloka) kuMdakuMda zrA0 ke donoM zlokoMmeM mUSakA(2zloka) dikake dvArA kisI vastrake kaTephaTe honepara chedAkRtise zubhAzubha jAnanekA kathana hai| yaha kathana kaI zloka pahalese cala rahA hai| vivekavilAsakA zloka naM. 35 tAmbUla prakaraNakA hai jo pahalese cala rahA hai| 1 zloka) bhojanaprakaraNameM eka nimittase Ayu aura dhanakA nAza mAlUma karaneke smbNdhmeN| For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 5 x 10, 11, 57, padya naM. 10-11 meM sote samaya tA-142, 143, mbUlAdi kaI vastuoMke tyAgakA kAraNa| 144, 146, sahita upadeza hai; 57 vA~ padya puruSaparI 188 se 192 kSAmeM hastarekhA sambaMdhI hai| donoM graMthoM meM taka ( 12 zloka ) isa parIkSAke 75 padya aura haiM; 142, 143, 144 meM padminI Adi striyoMkI pahacAna likhI hai| inase pUrvake padyameM unake nAma diye haiN|146 meM patiprIti hI striyoMko kumArgase rokanevAlI hai, ityAdi. kathana hai| zeSa 5 padyoMmeM RtukAlake samaya kaunasI rAtriko garbha rahanese kaisI saMtAna utpanna hotI hai, yaha kathana pA~cavIM rAtrise 16 vIM rAtrike sambaMdhameM hai| isase pahale cAra rAtriyoMkA kathana donoM graMthoMmeM hai| 8 253 49, 60, 61, 253 vA~ padya mamiAMsaka matake prakaraNa(1 zlo. )74, 85, 255, kA hai| isameM mamiAMsaka matake devatAke 293 kA uttarAdha nirUpaNa aura pramANoMke kathanakI pratijJA 343 kA uttarArdha, hai, agale padyameM pramANoMke nAma diye 344 kA pUrvAdha, haiM / aura darzanoMke kathanameM bhI devatAkA 366 kA uttarArdha, varNana pAyA jAtA hai| padya naM. 49 meM 367 kA pUrvAdha, alpavRSTikA yoga diyA hai; 60 meM kisa 420 ke antima kisa mahIne meM makAna banavAnese kyA lAbha tIna caraNa aura hAni hotI hai; 61 meM kaunase nakSatrameM 421 kA pahalA ghara banAnekA sUtrapAta karanA; 74 meM caraNa; yakSavyayake aSTa bheda, isase pUrvake padyameM | (93 zloka ) yakSavyaya aSTa prakArakA hai aisA donoM graMthoM meM sUcita kiyA haiM, 85 vA~ padya 'aparaM ca' karake likhA hai; ye cAroM padya gRhanirmANa prakaraNake haiN| 255 vA~ padya janadarzana prakaraNakA hai| isameM zvetAmbara sAdhuoMkA svarUpa diyA hai / isase agale padyameM digambara sAdhuoMkA svarUpa hai| For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 293 vA~ padya zivamatake prakaraNakA hai| uttarArdhake na honese sApha adhUrApana pragaTa hai| kyoMki pUrvArdhameM nava dravyoMmeMse cArake nityAnityatvakA varNana hai bAkIkA varNana uttarArdhameM hai| zeSa padyoMkA varNana Age diyA jaaygaa| Uparake koSTakase donoM graMthoMmeM padyoMkI jisa nyUnAdhikatAkA bodha hotA hai, bahuta saMbhava hai ki vaha lekhakoMkI kRpA hI kA phala ho-jisa pratiparase vivekavilAsa chapAyA gayA hai aura jisa pratiparase kuMdakuMdazrAvakAcAra utArA gayA hai, Azcarya nahIM ki unameM yA unakI pUrva pratiyoMmeM lekhakoMkI asAvadhAnIse ye saba padya chUTa gaye hoM-kyoMka padyoMkI isa nyUnAdhikatAmeM koI tAtvika yA saiddhAntika vizeSatA nahIM pAI jAtI / balki prakaraNa aura prasaMgako dekhate hue ina padyoMke chUTa jAnekA hI adhika khayAla paidA hotA hai / donoM graMthoMse lekhakoMke pramAdakA bhI acchA paricaya milatA hai / kaI sthAnoMpara kucha zloka Age pIche pAye jAte haiM-vivekavilAsake tIsare ullAsameM jo padya naM. 17,18 aura 62 para darja haiM ve hI padya kuMdakuMda zrAvakAcArameM kramazaH naM. 18,11 aura 60 para darja haiM / AThaveM ullAsameM jo padya naM. 317-318 para likhe haiM ve hI padya kuMdakuMdazrAvakAcArameM kramaza: naM. 311-310 para pAye jAte haiM arthAt pahalA zloka pIche aura pIchekA pahale likhA gayA hai / kuMdakuMdazrAvakAcArake-tIsare ullAsameM zloka naM. 16 ko 'uktaM ca' likhA hai aura aisA likhanA ThIka bhI hai; kyoMki yaha padya dUsare graMthakA hai aura isase pahalA padya naM0 15 bhI isI abhiprAyako liye hue hai| parantu vivekavilAsameM ise 'uktaM ca' nahIM likhaa| For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 isI prakAra kahIM kahIM para eka graMthameM eka zlokakA jo pUrvArdha hai vahI dUsare graMthameM kisI dUsare zlokakA uttarArdha ho gayA hai| aura kahIM kahIM eka zlokake pUrvArdhako dUsare zlokake uttarArdhase milAkara eka navIna hI zlokakA saMgaThana kiyA gayA hai| nIceke udAharaNoMse isa viSayakA aura bhI spaSTIkaraNa ho jAyagA: (1) vivekavilAsake AThaveM ullAsameM nimnalikhita do padya diye " haritAlaprabhaizcakrI netrainIlairahaM mdH| raktairnRpaH sitairjJAnI madhupi.mahAdhanaH // 343 // senAdhyakSo gajAkSaH syAddIrghAkSazvira jIvitaH / vistIrNAkSo mahAbhogI kAmI paaraavtekssnnaaH||344||" ina donoM padyoMmeMse ekameM netrake raMgakI apekSA aura dUsaremeM AkAra vistArakI apekSA kathana hai / parantu kuMdakuMdazrAvakAcArameM pahale padyakA pUrvArdha aura dUsarekA uttarArdha milAkara eka padya diyA hai jisakA naM. 336 hai| isase sApha pragaTa hai ki bAkI donoM uttarArdha aura pUrvArdha chUTa gaye haiN| (2) vivekavilAsake isI AThaveM ullAsameM do padya isa prakAra. "nadyAH parataTAgoSTAkSIradroH salilAzayAt / nirvarttatAtmano'bhISTAnanuvrajya pravAsinaH // 366 // nAsahAyo na cAjJAtai naiva dAsaiH samaM tathA / nAti madhyaM dinenArdharAtrau mArge budho vrajet // 367 // " ... ina donoM padyoM se pahale padyameM yaha varNana hai ki yadi koI apanA iSTajana paradezako jAve to usake sAtha kahA~ taka jAkara lauTa AnA For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 caahie| aura dUsaremeM yaha kathana hai ki madhyAhna aura ardha rAtrike samaya vinA apane kisI sahAyakako sAtha liye, ajJAta manuSyoM tathA gulAmoMke sAtha mArga nahIM calanA cAhie / kuMdakuMdazrAvakAcArameM ina donoM padyoMke sthAnameM eka padya isa prakArase diyA hai: __" nadyAH parataTAgoSThAtkSIradroH salilAzayAt / nAtimadhyaM dine nArdhaM rAtrau mArga budho vrajet // 368 // .. yaha padya bar3A hI vilakSaNa mAlUma hotA hai / pUrvArdhakA uttarArdhase koI sambadha nahIM milatA, aura na donoMko milAkara eka artha hI nikalatA hai / isase kahanA hogA ki vivekavilAsameM diye hue donoM uttarArdha aura pUrvArdha yahA~ chUTa gaye haiM aura tabhI yaha asamaMjasatA prApta huI hai / vivekavilAsake isI . ullAsasaMbaMdhI padya naM. 420 aura 421 ke sambandhameM bhI aisI hI gar3abar3a kI gaI hai / pahale. 'padyake pahale caraNako dUsare padyake antima tIna caraNoMse milAkara eka padya banA DAlA hai; bAkI pahale padyake tIna caraNa aura dUsare padyakA pahalA caraNa; ye saba chUTa gaye haiN| lekhakoMke pramAdako chor3akara, 'padyoMkI isa ghaTA baDhIkA koI dUsarA vizeSa kAraNa mAlUma nahIM hotA / pramAdI lekhakoM dvArA itane bar3e graMthoMmeM dasa bIsa padyoMkA chUTa jAnA tathA ulaTa phera ho jAnA kucha bhI bar3I bAta nahIM hai| isI lie Upara yaha kahA gayA hai ki ye donoM graMtha vAstavameM eka hI haiN| donoM graMthoM meM asalI pharka sirpha graMtha aura graMthakartAke nAmoMkA hai-vivekavilAsakI saMdhiyoMmeM graMthakA nAma 'vivekavilAsa ' aura graMthakartAkA nAma 'jinadattasUri ' likhA hai| kuMdakuMdazrAvakAcArakI saMdhiyoMmeM graMthakA nAma 'zrAvakAcAra ' aura graMthakartAkA nAma kucha saMdhiyoMmeM ' zrIjinacaMdrAcAryake ziSya kundakundasvAmI ' aura zeSa For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdhiyoMmeM kevala 'kundakunda svAmI' darja hai---isI pharkake kAraNa prathama ullAsake do padyoMmeM icchApUrvaka parivartana bhI pAyA jAtA hai| vivekavilAsameM ve donoM padya isa prakAra haiM: "jIvavatpratibhA yasya vacomadhurimAM citam / dehaM gehaM zriyastaM svaM vaMde sUrivaraM gurum // 3 // svasyAnasyApi puNyAya kupravRttinivRttaye / zrIvivekavilAsAkhyo graMthaH prArabhyate mitaH // 4 // " ina donoM padyoMke sthAnameM kuMdakuMdazrAvakAcArameM ye padya haiM: "jIvavatpratibhA yasya vaco madhurimAMcitam / dehaM gehaM zriyastaM svaM vaMde jinavidhuM gurum // 3 // svasyAnasyApi puNyAya kupravRttinivRttaye / zrAvakAcAravinyAsagraMthaH prArabhyate mitaH // 4 // " donoM graMthoMke ina cAroM padyoMmeM paraspara graMtha nAma aura graMthakartAke gurunAmakA hI bheda hai| samUce donoM graMthoMmeM yahI eka vAstavika bheda pAyA jAtA hai| jaba isa nAmamAtrake ( graMthanAma--graMthakartAnAmake ) bhedake sivA aura taura para ye donoM graMtha eka hI haiM taba yaha jarUrI hai ki ina donoMmeMse, ubhayanAmakI sArthakatA liye hue, koI eka graMtha hI asalI ho sakatA hai; dUsareko avazya hI nakalI yA banAvaTI kahanA hogaa| ___ aba yaha savAla paidA hotA hai ki ina donoM graMthoMmeMse asalI kauna hai aura nakalI banAvaTI kaunasA? dUsare zabdomeM yoM kAhie ki kyA pahale kuMdakuMdazrAvakAcAra maujUda thA aura usakI saMdhiyoM tathA do padyoMmeM nAmAdikakA parivartanapUrvaka nakala karake jinasUri yA unake nAmase kisI dUsare vyaktine usa nakalakA nAma For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ' vivekavilAsa' rakkhA hai; aura isa prakArase dUsare vidvAnake isa graMthako apanAyA hai athavA pahale vivekavilAsa hI maujUda thA aura kisI vyaktine unakI isa prakArase nakala karake usakA nAma 6 kuMdakuMda zrAvakAcAra ' rakha chor3A hai; aura isa tarahapara apane kSudra vicAroMse yA apane kisI gupta abhiprAyakI siddhike lie isa bhagavatkuMdakuMdake nAmase prasiddha karanA cAhA hai / " yadi kuMdakuMdazrAvakAcArako vAstavameM jinacaMdrAcAryake ziSya zrIkuMdakuMdasvAmIkA banAyA huA mAnA jAya, taba yaha kahanA, hI hogA ki vivekavilAsa usI para se nakala kiyA gayA hai / kyoM ki bhagavatkuMdakuMdAcArya jinadattasUrise eka hajAra varSa se bhI adhika kAla pahale ho cuke haiM / parantu aisA mAnane aura kahane kA koI sAdhana nahIM hai / kuMdakuMdazrAvakAcAra meM zrIkuMdakuMdasvAmI aura unake gurukA nAmollekha honeke sivA aura kahIM bhI isa viSayakA koI pramANa upalabdha nahIM hotA, jisase nizcaya kiyA jAya ki yaha graMtha vAstava meM bhagavatkuMdakuMdAcAryakA hI banAyA huA hai / kuMdakuMdasvAmI ke bAda honevAle kisI bhI mAnanIya AcAryakI kRtimeM isa zrAvakAcArakA kahIM nAmolekha taka nahIM milatA; pratyuta isake vivekavilAsakA ullekha jarUra pAyA jAtA hai| jinadattasUrike samakAlIna yA unase kucha hI kAla bAda hone vAle vaidikadharmAvalambI vidvAn zrImAdhavAcAryane apane sarvadarzanasaMgraha ' nAmake graMthameM vivekavilAsakA ullekha kiyA hai aura usameM bauddhadarzana tathA ArhatadarzanasambaMdhI 23 zloka vivekavilAsa aura jidattasUrike havAle se uddhRta kiye haiM / ye saba zloka 4 1 dekho ' sarvadarzanasaMgraha ' pRSTa 38-72 zrIvyaMkaTezvarachApakhAnA bambaI dvArA saMvat 1962 kA chapA huA / For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanda kunda zrAvakAcAra meM bhI maujUda haiN| isake sivA vivekavilAsakI eka * cAra pAcasA vaparkA likhI huI prAcIna prati bambaIke janamaMdirameM mojada hai / * parantu kuMda kuMdazrAvakAcArakI koI prAcIna prati nahIM milatI / ina saba bAtoMko hoDa kara, khuda graMthakA sAhitya bhI isa vAtakA sAkSI nahIM hai ki yaha graMtha bhagavatkuMdakuMdAcAryakA banAyA huA hai| kudakudasvAmIkI lekhanapraNAlI unakI kathana zailI-kucha aura hI DhaMgI hai; aura unake vicAra kucha aura hI chaTAko liye hue hote hai / bhagavakuMdrakuMdake jitane graMtha abhI taka upalabdha hue haiM ve saba prAkRta bhASA meM hai ! parantu ina zrAvakAcArakI bhASA saMskRta hai; samajhameM nahIM AtA ki jaba bhagavatkaTakuMdane bArIkase bArIka, gUDhase gUr3ha aura mugama graMthoMko bhI prAkRta bhASAmeM racA hai, jo usa samayake lie yogI gApA thI taba ve eka imI, mAdhAraNa gRhasthoMke lie banAye hae, prathako saMskRta bhASAmeM kyoM racateparantu ise rahane dIjie / jaina samA jaga AjakATa jo bhagavatkuMdakuMdake nirmANa kiye hue samayasAra, pravacanamArAdi graMtha pracalita hai unameM kisI bhI graMthakI AdimeM kuMdakuMda mvAmIne apane guma jinacaMdrAcArya ' ko namaskArarUpa maMgalAcaraNa nahIM kiyA hai| parantu zrAvakAcArake, Upara uddhRta kiye hue, tIsare padyoM 'vanda jinavidhaM gurum isa padake dvArA jinacaMdra' guruko namaskAra rUpa maMgalAcaraNa pAyA jAtA hai / kuMdakuMdasvAmIke graMthoMmeM Ama taura para eka padyakA maMgalAcaraNa hai| sirpha 'pravacanasAra ' meM pA~ca padyoMkA maMgalAcaraNa milatA hai| parantu isa pA~ca padyoM ke vizapa maMgalAcaraNameM bhI jinacaMdragaruko namaskAra nahIM kiyA vivekavilApako isa prAcIna pratikA samAcAra abhI hAlameM mujhe apane eka mitra dvArA mAlUma huA hai / For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 gayA hai| yaha vilakSaNatA isI zrAvakAcArameM pAI jAtI hai / rahI maMgalAcaraNake bhAva aura bhASAkI bAta, vaha bhI ukta AcAryake kisI graMthase isa zrAvakAcArakI nahIM miltii| vivekavilAsameM bhI yahI padya / hai; bheda sirpha itanA hai ki usameM ' jinavidhuM , ke sthAnameM 'surivaraM' likhA hai / jinadattasUrike guru ' jIvadeva , kA nAma isa padyake cAroM caraNoMke prathamAkSaroMko milAnese nikalatA hai / yathAHjIvavatpratibhA yasya, vacA madhurimAcitamrAjI +va+de+va-jIvadeva / dehaM gehaM zriyastaM svaM, vande sUrivaraM gurum // 3 // basa, itanI hI isa padyameM kArIgarI (racanAcAturI) rakhI gaI hai| aura taurapara isameM koI vizeSa gauravakI bAta nahIM pAI jaatii| vivekavilAsake bhASAkArane bhI isa racanAcAturIko pragaTa kiyA hai / isase yaha padya kuMdakuMdasvAmIkA banAyA huA na hokara jIvadevake ziSya jinadattasUrikA hI banAyA huA nizcita hotA hai| avazya hI kuMdakuMda.. zrAvakAcArameM 'sUrivaraM ' ke sthAnameM 'jinavidhu'kI banAvaTa kI gaI hai| isa banAvaTakA nizcaya aura bhI adhika dRDha hotA hai jaba ki donoM graMthoMke, uddhRta kie hue, padya naM. 9 ko dekhA jAtA hai| isa padyameM graMthake nAmakA parivartana hai--vivekavilAsake sthAnameM 'zrAvakAcAra' banAyA gayA hai-vAstavameM yadi dekhA jAya to yaha graMtha kadApi 'zrAvakAcAra' nahIM ho sktaa| zrAvakakI 11 pratimAoM aura 12 vratoMkA varNana to dUra rahA, isa graMthameM unakA nAma taka bhI nahIM hai / bhagavatkuMdakuMdane svayaM SaT pAhur3ake aMtargata 'caritra pAhuDa meM 11 pratimA For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 aura 12 vratarUpa zrAvakadharmakA varNana kiyA hai| aura isa kathanake antakI 27 vI gAthAmeM, ' evaM sAvayadhamma saMjamacaraNaM udesiyaM sayalaM' isa vAkyake dvArA isI ( 11 pratimA 12 vratarUpa saMyamAcaraNa)ko zrAvakadharma batalAyA hai| parantu ve hI kuMdakuMda apane zrAvakAcArameM jo khAsa zrAvakadharmake hI varNanake lie likhA jAya una 11 pratimAdikakA nAma taka bhI na deveM, yaha kabhI ho nahIM sktaa| isase sApha pragaTa hai ki yaha grantha zrAvakAcAra nahIM hai, balki vivekavilAsake ukta 9 padyameM 'vivekavilAsAkhyaH ' isa padake sthAnameM 'zrAvakAcAravinyAsa' yaha pada rakhakara kisIne isa graMthakA nAma vaise hI zrAvakAcAra rakha choDA hai / aba pAThakoMko yaha jAnanekI z2arUra utkaMThA hogI ki jaba isa graMthameM zrAvakadharmakA varNana nahIM hai taba kyA varNana hai ? ataH isa graMthameM jo kucha varNita hai, usakA digdarzana 'nIce karAyA jAtA hai: " sebere uThanekI preraNA; svapnavicAra; svaravicAra; sabere puruSoMko apanA dAhinA aura striyoMko bAyA~ hAtha dekhanA; malamUtra tyAga aura gudAdi prakSAlanavidhi; dantadhAvanavidhi; sabere nAkase pAnI pInA; telake kurale karanA; kezoMkA sa~vAranA; darpaNa dekhanA; mAtApitAdikakI bhakti aura unakA pAlana; dehalI AdikA pUjana; dakSiNa vAma svarase praznoMkA uttaravidhAna; sAmAnya upadeza; caMdrabalAdikake vicAra kara. nekI preraNA; devamUrtike AkArAdikA vicAra; maMdiranirmANavidhi; bhUmiparIkSA; kASThapASANaparIkSA; snAnavicAra; kSaurakarma (hajAmata) vicAra; vittAdikake anukUla zRMgAra karanekI preraNA; navInavastradhAraNavicAra; tAmbUla bhakSaNakI preraNA aura vidhi; khetI, pazupAlana aura annasaMgrahAdikake dvArA dhanopArjanakA vizeSa varNana; vaNikavyavahAravidhi; For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjyasevA; rAjA, maMtrI, senApati aura sevakakA svarUpavarNana; vyavasAya mahimA; devapUjA; dAnakI preraNA; bhojana kaba, kaisA, kahA~ aura kisa prakAra karanA na karanA Adi; samaya mAlUma karanekI vidhi, bhojanameM viSakI parIkSA; AmadanI aura kharca AdikA vicAra karanA; saMdhyAsamaya niSiddha karma; dIpakazakUna; rAtriko niSiddha karma; kaisI cArapAI para kisa prakAra sonA; varake lakSaNa; vadhUke lakSaNa; sAmudrika zAstrake anusAra zarIrake aMgopAMga tathA hastarekhAdikake dvArA puruSaparIkSA aura strIparIkSAkA vizeSa varNana lagabhaga 100 zlokoMmeM; viSakanyAkA lakSaNa; kisa strIko kisa dRSTise dekhanA; tyAjya striyA~; striyoMke padminI, saMkhinI Adi bheda; striyoMkA vazIkaraNa; suratike cihna Rtubhedase maithunabheda; striyoMse vyavahAra; prema TUTaneke kAraNa; patise virakta striyoMke lakSaNa; kulastrIkA lakSaNa aura karttavya; rajasvalAkA vyavahAra; maithunavidhi; vIryavardhaka padArthoke sevanakI preraNA; garbha meM bAlakake aMgopAMga bananekA kathana, garbhasthita bAlakake strIpuruSa napuMsaka honekI pahacAna; janmamuhUrtavicAra, bAlakake dA~ta nikalanepara zubhAzubhavicAra; nidrAvicAra; RtucaryA; vArSika zrAddha karanekI preraNA; deza aura rAjyakA vicAra; utpAtAdi nimitta vicAra, vastukI tejI maMdI jAnanekA vicAra; grahoMkA yoga, gati aura phala vicAra; gRhanirmANavicAra; gRhasAmagrI aura vRkSAdikakA vicAra; vidyAraMbhake lie nakSatrAdi vicAra; guruziSyalakSaNa aura unakA vyavahAra; kauna kauna vidyAyeM aura kalAyeM sIkhanI; viSalakSaNa tathA sarpAdikake chUnekA niSedha; sarpAdika duSTa manuSyake viSa dUra hone na hone AdikA vicAra aura cikitsA (85 zlokoMmeM ); SaTdarzanoMkA varNana; saviveka vacanavicAra; kisa kisa vastuko dekhanA aura kisako For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM; dRSTivicAra aura netrasvarUpavicAra, calane phiranekA vicAra; nItikA vizeSopadeza ( 65 zlokoMmeM ), pApake kAma aura krodhAdike tyAgakA upadeza; dharma karanekI preraNA; dAna, zIla, tapa aura 12 bhAvanAoMkA saMkSipta kathana; piMDasthAdidhyAnakA upadeza; dhyAnakI sAdhakasAmagrI; jIvAtmAsaMbaMdhI praznottara, mRtyuvicAra aura vidhipUrvaka zarIranyAgakI prernnaa|" yahI saba isa graMthakI saMkSipta viSaya-sUcI hai| saMkSepase, isa graMthameM sAmAnyanIti, vaidyaka, jyotiSa, nimitta, zilpa aura sAmudrakAdi zAstroMke kathanoMkA saMgraha hai / isase pAThaka khuda samajha sakate haiM ki yaha graMtha asaliyatameM ' vivekavilAsa' hai yA 'zrAvakAcAra' / yadyapi isa viSayasUcIsa pAThakoMko itanA anubhava jarUra ho jAyagA ki isa kArake kathanoMko liye hue yaha graMtha bhagavatkuMdakuMdAcAryakA banAyA huA nahIM ho sktaa| kyoMki bhagavatkuMdakuMda eka U~ce darjeke AtmA nubhavI sAdhu aura saMsAradehabhogoMse virakta mahAtmA the aura unake kisI bhI prasiddha graMthase unake kathanakA aisA DhaMga nahIM pAyA jAtA hai / parantu phira bhI isa nAmamAtra zrAvakAcArake kucha vizeSa kathanoko, namuneke taurapara, nIce digvalAkara aura bhI adhika isa bAtako spaSTa kiye detA hU~ ki yaha graMtha bhagavatkuMdakuMdAcAryakA banAyA huA nahIM hai:-- (1) bhagavatkuMdakuMdAcArya ke graMthoM meM maMgalAcaraNake sAtha yA usake anantara hI graMthakI pratijJA pAI jAtI hai aura graMthakA phala tathA AzIrvAda, yadi hotA hai to vaha, antameM hotA hai| parantu isa graMthake kathanakA kucha DhaMga hI vilakSaNa hai| isameM pahale tIna padyoMmeM to maMgalAcaraNa viAyA gayA; cauthe padyameM graMthakA phala, lakSmIkI prApti For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 Adi batalAte hue graMthako AzIrvAda diyA gayA; pAMcaveM meM lakSmIko caMcala kahanevAloMkI nindA kI gaI; chaTThe sAtaveMmeM lakSmIkI mahimA aura usakI prAptikI preraNA kI gaI; AThaveM nauveMmeM. (itanI dUra Akara ) graMthakI pratijJA aura usakA nAma diyA gayA hai; dasaveMmeM yaha batalAyA hai ki isa graMthameM jo kahIM kahIM ( ? ) pravRttimArgakA varNana kiyA gayA hai vaha bhI vivekI dvArA Adara kiyA huA nirvRttimArga meM jA milatA hai; gyArahaveM bArahaveMmeM phira graMthakA phala aura eka bRhat AzI - rvAda diyA gayA hai; isake bAda graMthakA kathana zurU kiyA hai| isa prakArakA akrama kathana par3hanemeM bahuta hI khaTakatA hai aura vaha kadApi bhagavatkuMdakuMdakA nahIM ho sktaa| aise aura bhI kathana isa graMtha meM pAye jAte haiN| astu / ina padyoMmeMse pA~cavA~ padya isa prakAra hai:caMcalatvaM kalaMka ye zriyo dadati durdhiyaH / te mugdhAH svaM na jAnanti nirvivekamapuNyakam // 5 // arthAt - jo durbuddhi lakSmapara caMcalatAkA doSa lagAte haiM ve mUr3ha yaha nahIM jAnate haiM ki hama khuda nirvivekI aura puNyahIna haiM / bhAvArtha, jo lakSmIko caMcala batalAte haiM ve durbuddhi, nirvivekI aura puNyahIna haiN| pAThakagaNa ! kyA adhyAtmarasake rasika aura apane graMthoMmeM sthAna sthAnapara dUsaroMko zuddhAtmasvarUpakI prApti karanekA hArdika prayatna karanevAle maharSiyoM ke aise hI vacana hote haiM ? kadApi nahIM / bhagavatkuMdakuMda to kyA sabhI AdhyAtmika AcAryoMne lakSmIko 'caMcalA ' 'capalA, ' ' indrajAlopamA, ' ' kSaNabhaMgurA,' ityAdi vizeSaNoMke sAtha varNana kiyA hai / nItikAroMne bhI ' calAlakSmIzcalAH prANAH ....' ityAdi vAkyoMdvArA aisA hI pratipAdana kiyA hai aura vAstavameM lakSmIkA svarUpa hai bhI aisA hI / phira isa kahane meM durbuddhi For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 aura sUTatAkI bAta hI kaunasI huI, yaha kucha samajha meM nahIM AtA / yahA~para pAThakoM ke hRdaya meM yaha prazna jarUra utpanna hogA ki jaba aisA haiM taba jinadattasUrine hI kyoM isa prakArakA kathana kiyA hai ? isakA uttara sirpha itanA hI ho sakatA hai ki isa bAtako to jinadatta - mara hI jAneM ki unhoMne kyoM aisA varNana kiyA hai / parantu graMthake aMtameM dI huI unakI ' prazasti' se itanA z2arUra mAlUma hotA hai ki unhoMne yaha graMtha jAbAli - nagarAdhipati udayasiMha rAjAke maMtrI devapAla ke putra dhanapAlako khuza karane ke lie banAyA thA / yathA: " tanmanaH topapopAya jinAdyairdattasUribhiH / zrIvivekavilAsAkhyo graMtho'yaM nirmame'naghaH // 9 // zAyada isa maMtrImutakI prasannatA ke lie hI jinadattasUriko aisA likhanA par3A ho / anyathA unhoMne khuda dasaveM ullAsake padya naM 0 31 meM dhanAdikako anitya varNana kiyA hai / (2) isa graMtha ke prathama ullAsa meM jinapratimA aura maMdira ke nirmANakA varNana karate hue likhA hai ki garbhagRha ke arthabhAgake bhittidvArA pA~ca bhAga karake pahale bhAga meM yakSAdika kI dUsare bhAga meM sarva deviyoMkI; tIsare bhAga meM jiteMdra, sUrya, kArtikeya aura kRSNa kI; cauthe bhAgameM brahmAkI aura pA~caveM bhAga meM zivaliMga kI pratimAyeM sthApana karanI cAhiye / yathA: - prAsAdagarbhagehArddhaM bhittitaH paMcadhA kRte / " yakSAdyAH prathame bhAge devyaH sarvA dvitIyake // 148 // jinA kaskandakRSNAnAM pratimA syustRtIyake / brahmA tu turyabhAge syAliMgamIzasya paMcame // 149 // yaha kathana kadApi bhagavatkuMdakuMdakA nahIM ho sakatA / na jainamatakA aisA vidhAna hai aura na pravRtti hI isake anukUla pAI jAtI hai| zvetAmbara jainiyoMke maMdiroMmeM bhI yakSAdikako chor3akara mahAdeva ke liMgakI For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sthApanA tathA kRSNAdikakI mUrtiyA~ dekhane meM nahIM aatiiN| zAyada yaha kathana bhI jinadattasUrine maMtrIsutakI prasannatA ke lie, jise prazastike sAtaveM padyameM sarva dharmoMkA AdhAra batalAyA gayA hai, likha diyA ho / ( 3 ) isa graMthake dUsare ullAsakA eka padya isa prakAra hai:" sAdhvarthe jIvarakSAyai gurudeva gRhAdiSu / mithyAkRtairapi nRNAM zapathairnAsti pAtakam // 69 // isa padyameM likhA hai ki sAdhuke vAste, aura jIvarakSA ke lie guru tathA devake maMdirAdikameM jhUThI kasama ( zapatha ) khAnese koI pApa nahIM lagatA / yaha kathana jaina siddhAntake kahA~ taka anukUla hai yaha vicAraNIya hai / ( 4 ) AThaveM ullAsa meM graMthakAra likhate haiM ki bahAdurIse, tapase, vidyAse yA dhanase atyaMta akulIna manuSya bhI kSaNamAtrameM kulIna hoM jAtA hai / yathA: 88 zauryeNa vA tapobhirvA vidyayA vA dhanena vA / atyantamakulIno'pi kulIno bhavati kSaNAt // 391 // " mAlUma nahIM hotA ki AcArAdikako chor3akara kevala bahAdurI, vidyA yA dhanakA kulInatA se kyA saMbaMdha hai aura kisa siddhAntapara yaha kathana avalambita hai / -- (5) dUsare ullAsa meM tAmbUlabhakSaNakI preraNA karate hue likhA hai ki " yaH svAdayati tAmbUlaM vakrabhUSAkaraM naraH / tasya dAmodarasyeva na zrIstyajati maMdiram // 39 // arthAt -- jo manuSya mukhakI zobhA bar3hAnevAlA pAna cabAtA hai| usake gharako lakSmI isa prakAra se nahIM chor3atI jisa prakAra vaha zrI. For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNako nahIM choDatI / bhAvArtha, pAna cabAnevAlA manuSya kRSNajIke samAna lakSmIvAn hotA hai| yaha kathana bhI jainamatake kisI siddhAntase sambaMdha nahIM rakhatA aura na kisI digambara AcAryakA aisA upadeza ho sakatA hai| Ajakala bahutase manuSya rAta dina pAna cabAte rahate haiM parantu kisIko bhI zrIkRSNake samAna lakSmIvAn hote nahIM dekhA / (6) gyArahaveM ullAsameM graMthakAra likhate haiM ki jisa prakAra bahutase vAkI gauoMmeM dugdha eka hI varNakA hotA hai usI prakAra sarva dharmoM meM tattva eka hI hai / yathA___ " ekavarNa yathA dugdhaM bahuvarNAsu dhenuSu / tathA dharmasya vaicitryaM tattvamekaM paraM punaH // 73 // , yaha kathana bhI jainasiddhAntake viruddha hai / bhagavatkuMdakuMdake graMthoMse isakA koI mela nahIM milatA / isalie yaha kadApi unakA nahIM ho sktaa| (7) pahale ullAsameM eka sthAnapara likhA hai ki jisa maMdira para dhvajA nahIM hai usa maMdira meM kiye hue pUjana, homa aura japAdika saba hI vilupta ho jAte haiM: arthAt unakA kucha bhI phala nahIM hotaa| yathA:--- " prAsAde dhvajanimukte pUjAhomajapAdikam / sarva vilapyate yasmAttasmAtkAryoM dhvajAcchayaH // 171 // yaha kathana bilakula yukti aura Agamake viruddha hai| isako mAnate hue jainiyoMko apanI karmaphilAsophIko uThAkara rakha denA hogaa| umAsvAmizrAvakAcArameM bhI yaha padya AyA hai| isa graMthapara jo lekha : naM0 1 isase pahale diyA gayA hai usameM isa padyapara vizeSa likhA * jA cukA hai| isa lie aba punaH adhika likhanekI jarUrata nahIM hai| For For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) graMthakAra mahAzaya eka sthAnapara likhate haiM ki-kapaTa karake bhI yadi niHspRhatva pragaTa kiyA jAya to vaha phalakA denevAlA hotA hai| yathAH- . . " narANAM kapaTenApi niHspRhatvaM phalapradam // 8-396 ( uttarArdha) ___ isa kathanase kapaTa aura banAvaTakA upadeza pAyA jAtA hai / itanA nIcA aura girA huA upadeza bhagavatkuMdakuMda aura unase ghaTiyA darjeke digambara muni to kyA, uttama zrAvakoMkA bhI nahIM ho sktaa| (9) dazaveM ullAsameM chaha prakArake bAhya tapake nAma isa prakAra likhe haiM: " rasatyAgastanukleza aunAdayamabhojanam / / lInatA vRttisaMkSepastapaHSoDhA vahirbhavam // 25 // " arthAt-1 rasatyAga, 2 kAyakleza, 3 aunodarya, 4 anazana, 5 lInatA aura 6 vRttisaMkSepa (vRttiparisaMkhyAna), ye chaha bAhya tapake bheda haiN| ___ ina chahoM bhedoMmeM 'lInatA' nAmakA tapa zvetAmbara jainiyoMmeM hI mAnya hai / zvetAmbarAcArya zrIhemacaMdrasUrine ' yogazAstra' meM bhI inhIM chahoM bhedoMkA varNana kiyA hai| parantu digambara jainiyoMmeM 'lInatA' ke sthAnameM 'viviktazayyAsana, varNana kiyA hai; jaisA ki tattvArthasUtrake nimnalikhita sUtrase pragaTa hai:___ "anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM tapaH // 9-19 // " isase spaSTa hai ki yaha graMtha zvetAmbara jainiyoMkA hai| digambara RSi bhagavatkuMdakuMdakA banAyA huA nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 (10) AThaveM ullAsa meM jineMdradevakA svarUpa varNana karate hue aThAraha doSoMke nAma isa prakAra diye haiM: 1 vIryAntarAya, 2 bhogAntarAya, 3 upabhogAntarAya, 4 dAnAntarAya, 5 lAbhAntarAya, 6 nidrA, 7 bhaya, 8 ajJAna, 9 jugupsA, 10 hAsya, 11 rati, 12 arati, 13 rAga, 14 dveSa, 15 avirati, 16 kAma, 17 zoka aura 18 midhyAtva / yathA: -------- << " balabhogopabhogAnAmubhayordAnalAbhayoH / nAntarAyastathA nidrA, bhIrajJAnaM jugupsanam // 241 // hAso ratyaratI rAgadveSAvaviratiH smaraH / zoko mithyAtvamete'STAdazadoSA na yasya saH // 242 // " aThAraha doSoMke ye nAma zvetAmbara jainiyoMdvArA hI mAne gaye haiM / 'prasiddha zvetAmbara sAdhu AtmArAmajIne bhI inhIM aThAraha doSoMkA ullekha apane 'jainatattvAdarza' nAmaka graMthake pRSTha 4 para kiyA hai / parantu digambara jaina sampradAya meM jo aThAraha doSa mAne jAte haiM aura jinakA bahutase digambara jainagraMthoMmeM ullekha hai unake nAma isa prakAra haiM: - "" 1 kSudhA, 2 tRSA, 3 bhaya, 4 dveSa, 5 rAga, 6 moha, 7 cintA, 8 jarA, 9 roga, 10 mRtyu, 11 sveda, 12 kheda, 13 mada, 14 rati, 15 vismaya, 16 janma, 17 nidrA, aura 18 viSAda / " digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoMkI isa aSTAdazadoSoMkI nAmAvalImeM bahuta bar3A antara hai / sirpha nidrA, bhaya, rati, rAga aura dveSa, ye pA~ca doSa hI donoMmeM eka rUpase pAye jAte haiN| bAkI saba doSoMkA kathana paraspara bhinna bhinna hai aura donoMke bhinna bhinna siddhAntoMpara avalambita hai / isase niHsandeha kahanA par3atA hai ki yaha graMtha For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zvetAMbara sampradAyakA hI hai| digambaroMkA isase koI sambaMdha nahIM hai| aura zvetAmbara sampradAyakA bhI yaha koI siddhAnta graMtha nahIM hai balki mAtra vivekavilAsa hai, jo ki eka maMtrIsutakI prasannatAke lie banAyA gayA thA / vivekavilAsakI saMdhiyA~ aura usake uparyullikhita do padyoM (naM0 3,9) meM kucha graMthanAmAdikakA parivartana karake aise kisI vyAktane, jise itanA bhI jJAna nahIM thA ki digambara aura zvetAmbaroM dvArA mAne hue aThAraha doSoMmeM kitanA bheda hai, vivekavilAsakA nAma 'kundakundazrAvakAcAra' rakkhA hai| aura isa taraha para isa nakalI zrAvakAcArake dvArA sAkSI Adi apane kisI vizeSa prayojanako siddha karanekI ceSTA kI hai| astu / isameM koI sandeha nahIM hai ki jisa vyaktine yaha parivartanakArya kiyA hai vaha bar3A hI dhUrta aura digambara jainasamAjakA zatru thaa| parivartanakA yaha kArya kaba aura kahA~para huA hai isakA mujhe abhItaka ThIka nizcaya nahIM huaa| parantu jahA~taka. maiM samajhatA hU~ isa parivartanako kucha jyAdaha samaya nahIM huA hai aura isakA vidhAtA jayapura nagara hai| antameM jaina vidvAnoMse merA savinaya nivedana hai ki yadi unameMse kisIke pAsa koI aisA pramANa maujUda ho, jisase yaha graMtha bhagatkuMdakuMdakA banAyA huA siddha ho sake to ve khuzIse bahuta zIghra use prakAzita kara deveM / anyathA unakA yaha karttavya honA cAhie ki jisa bhaMDArameM yaha graMtha maujUda ho, usa graMthapara likha diyA jAya ki 'yaha graMtha zrIjinacaMdrAcAryake ziSya kuMdakuMdasvAmIkA banAyA huA nahIM hai| balki yaha graMtha zvetAmbara jainiyoMkA 'vivekavilAsa' hai| kisI dhUrtane graMthakI saMdhiyoM aura tIsare va nauveM padyameM graMtha nAmAdika ja For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 kA parivartana karake isakA nAma 'kuMdakuMdazrAvakAcAra ' rakha diyA hai'--sAtha hI unheM apane bhaMDAroMke dUsare graMthoMko bhI jA~canA cAhie aura jAMcake lie dUsare vidvAnoMko denA caahie| kevala ve hastalikhita bhaMDAroMmeM maujUda haiM aura unake sAtha digambarAcAryoMkA nAma lagA huA hai, itaneparase hI unheM digambara-RSi-praNIta na samajha leN| unheM khUba samajha lenA cAhie ki jaina samAjameM eka aisA yuga bhI AcukA hai jisameM kaSAyavaza prAcIna AcAryoMkI kIrtiko kalaMkita karanekA prayatna kiyA gayA hai aura aba usa kIrtiko saMrakSita rakhanA hamArA khAsa kAma hai / ityalaM vizeSu / devabaMda (shaarnpur)| kisora rastAra / tA0 17-2-14 / / jaina-jIvanakI ktthinaaiyaaN| merA janma eka jainakulameM huA thA, isa lie bacapanameM maiM samajhatA thA ki jisa taraha yUropiyana, amerikana, jApAnI, brAhmaNa, kSatriya, vaizya Adi jAtiyA~ haiM usI taraha jaina bhI eka jAti hai aura usameM maiMne janma liyA hai / yadyapi nava varSakI umara taka mujhe itanA jJAna nahIM thA ki maiM 'jaina' huuN| parantu jyoM hI maiM daza varSakA huA tyoM hI eka jaina paMDitane mujhe namokAra maMtra, paMcamaMgala, do cAra vinatI Adi raTA dI aura tabase maiMne yaha kahanA sIkha liyA ki 'maiM eka jaina huuN|' usa samaya maiM yaha nahIM jAnatA thA ki jaina bananemeM koI vizeSa Ananda yA lAbha hai / arthAt taba taka mere zarIrapara, manapara aura jIvanapara jainakA koI vizeSa prabhAva nahIM par3A thaa| merI yaha dazA For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satraha varSakI umara taka rahI aura jaba aThArahaveM varSa meM maiM buddhiviSayaka granthoMkA svataMtra rUpase adhyayana karane lagA taba mere manameM isa prakArake vicAra uThane lage ki 'jaina' kise kahate haiM, aura jaina bananemeM vizeSa lAbha kaunasA hai| - aba maiMne jainadharmake Adhunika granthoMkA par3hanA prAraMbha kiyA, unapara maiM tarkavitarka karane lagA aura jaina sAdhuoMke tathA vidvAnoMke sahavAsameM -rahakara unake svabhAvakA, vartAvakA aura AcAra vicAroMkA anubhava prApta karane lagA / phala yaha huA ki jainajAtimeM rahanese mujhe virakti ho gaI / jaina bane rahanemeM na to mujhe kucha lAbha najara AyA aura na koI Ananda / dhIre dhIre jainoMke lokavyavahArAnusAra mandiroMmeM jAnA, sAdhu brahmacAriyoMkI sevA zuzrUSA karanA, melA pratiSThAoMmeM jAnA aura paMcAyatI kAmakAjoMmeM zAmila honA Adi saba kAma maiMne chor3a diye| yadyapi jainakulameM janma leneke kAraNa loga mujhase jaina kahate the parantu -aba mujhe svayaM Apako 'jaina' kahalAnemeM saMkoca hone lgaa| dina, mahInA aura varSa bItane lge| bAvIsaveM varSameM uccazreNIkI - a~garejI zikSAne merI buddhiko tIvra banAI aura pratyeka viSayakI gaharI jA~ca karanekI ora merI ruci bar3hI / isI samaya anAyAsa hI mujhe jaina philAsophIke kaI grantha prApta ho gaye aura unake par3hanese mere hRdayameM preraNA utpanna huI ki jainadharmakA khAsa taurase manana aura parizIlana karanA caahie| nItike grantha aura pAzcAtya philAsophIkI pustakeM par3hate samaya mujhe jo jo zaMkAyeM utpanna hotI thIM ina granthoMkA manana karanese unakA samAdhAna Apa hI Apa hone lgaa| chadmastha dazAse lekara sarvajJa kevalIkI dazA takakI bIcakI zRGkhalA For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parase meM vikAzasiddhAnta ke niyamokA ( Lau of Evolution) mujhe jJAna hone lagA: arthAt isa janmake Azaya aura kartavyako maiM samajhane lagA / punarjanmakA siddhAnta, karmasiddhAnta, jar3a cetanakI zakti aura unakI khUbiyA~, aneka dRSTibinduoMse pratyeka vicAra karanevAlI naya nikSepoMkI yojanA, sthUla audArika zarIra ke sivA taijasa kArmANa zarIgakA astitva, manuSyazarIra aura vizvarUpakI samAnatA, svargAdi mAma adRSTa bhavanoMkA astitva aura saundarya, lezyAoM ( sUkSma dahake raMgoM ) kA svarUpa aura unase honevAle pariNAma ityAdi bAtoMne mere manapara vaDA bhArI prabhAva DAlanA zurU kiyaa| aisA mAlUma hone lagA ki maiM a~dherameMse ekAeka prakAzameM A rahA huuN| mujhe vizvAsa hone lagA ki isa navIna prApta kiye hue jJAnase jIvanakI pratyeka ghaTanAkA kAraNa DhUMDhA jA sakatA hai / mujhe apane bhItara chupe hue koI kA anubhava hone lgaa| jisa jJAnameM mere netra khula gaye, aura jisa jJAnase samajhameM nahIM AnevAlI bAnAkA bheda samajha meM Ane lagA usa jJAnapara mohita ho jAnA mere dirA bilakula svAbhAvika / aba mujhe isa bAtake kahane meM kucha bhI lajA yA nakoca nahIM rahA ki eka dina maiM jisa 'jaina' zabdakA kahanA apane lie anchA nahIM samajhatA yA kahI 'jaina ' zabda apane nAmake sAtha jur3A huA dekha munakara mujhe prasannatA hone lgii| parantu merA yaha Ananda aura utmAha cirasthAyI nahIM huA / jJAnakI navInatAse utpanna huA Ananda cirasthAyI ho bhI kahA~ sakatA hai| kyA thoDese milAntoMkA rahasya samajha lenese cirasthAyI Ananda prApta ho sakatA hai ? yadi aisA hotA to cAhe jo manuSya varSa do varSa jJAna prApta karake mukhI ho jaataa| For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina para dina jAne lage aura jyoM jyoM jJAnakI navInatA ghaTane lagI tyoM tyoM merA Ananda bhI kama hone lgaa| aba jIvana mujhe bhArarUpa mAlUma hone lagA aura maiM phirase jIvana aura Anandarahita banakara dina bitAne lgaa| - merI yaha zuSka avasthA lagabhaga do varSa taka rhii| eka dina maiM apanA dAhinA hAtha kapAlapara rakkhe hue baiThA thA aura apanI isa avasthAkA vicAra kara rahA thaa| maiM lagabhaga sthira kara cukA thA ki jainatattvajJAnameM bhI koI vAstavika Ananda denekI zakti nahIM hai / itane merI dRSTi usa baTanapara par3I jo ki merI A~khake sAmane hI thA aura kamIjakI dAhinI bA~hameM lagA huA thaa| isa baTanako maiMne koI do varSa pahale kharIdA thA / yaha suvarNakA nahIM thA-soneke baTana kharIdanekI merI zakti bhI nahIM thI; parantu dekhanemeM suvarNa hI jaisA mAlUma hotA thaa| kisI halakI' dhAtupara sonekA mulammA car3hAkara yaha banAyA gayA thaa| maiMne dekhA ki aba vaha pahale jaisA nahIM rahA hai-zobhArahita prakAzarahita ho gayA hai| ____aba maiMne samajhA ki kevala UparakA bhAga prakAzita karanese kAma nahIM cala sakatA; kevala mastakako jJAnase bhara denese cirasthAyI Ananda yA prakAzakI AzA nahIM kI jA sktii| ' maiM ' sampUrNa prakAzita banU~ , merA hRdaya aura merA AcaraNa suvarNamaya bane, tabhI jIvana 'jIvanamaya' aura 'prakAzamaya ho sakatA hai / aba mujhe vizvAsa ho gayA ki suvarNa eka bahumUlya vastu hai aura vaha garIboMke lie nahIM hai| Ananda aura jIvana jitane AkarSaka haiM utane hI ve adhika mUlyameM mala sakate haiM / jo duHkhako dUra karanA cAhatA hai use duHkha bhoganeke / lie-parizrama karaneke lie bhI taiyAra honA caahie| For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 yaha socakara maiMne 'jaina jIvana' banAnekA nizcaya kiyA / arthAt aba maiM jainatattvajJAnako cAritrarUpase vyavahAra meM lAneke lie tatpara ho gayA / jina bAraha vratoM kA rahasya samajha kara maiM jahA~ tahA~ unakI prazaMsA kiyA karatA thA unhIMkA pAlana karanekA maiMne pakkA nizcaya kara liyA / (4) vAstava meM sArI kaThinAiyA~ mere sAmane isI samaya upasthita huI / bIDI bhaMga Adi padArthoM ke sevanakA mujhe bahuta hI zauka thaa| parantu aba inake chor3e binA vratoMkA pAlana karanA kaThina ho gayA | rAtri - bhojana, duppAcya bhojana aura tIkSNa carapare padArthoM kA tyAga vratIko karanA hI caahie| nATaka, tamAze, ha~sI dillagI, gapazapa, manohara dRzya, phezana, vAsanAoMko jAgRta karanevAle upanyAsa aura kAvya, .. AkulatA bar3hAnevAle rojagAra ; ina saba bAtoMkA tyAga kiye binA vratoM kA pAlana nahIM ho sakatA | garaja yaha ki mujhe apanA sArA jIvana badala DAlanA cAhie - navIna jIvana prAraMbha karane ke samAna * ikanA eka se ginanA zurU karanA cAhie, aisA mujhe mAlUma huA / vAstava meM yaha kAma bahuta hI kaThina thA, parantu yaha socakara ki ginatI ke pahADe boTe binA gaNitajJa bananA asaMbhava hai - maiMne apane jIvanakA sAhasapUrvaka phirase prAraMbha kiyA / jinheM ukta vastuoMke chor3anekI kaThinAiyoMkA anubhava hogA ve hI merI isa samayakI asuvidhAoMkA bIca bIcameM AnevAlI kamajori - yoMkA aura kaThinAiyoMkA khayAla kara sakeMge / " kevala manonigraha sambandhI kaThinAiyoMse hI mere duHkhakI pUrti nahIM huii| logoM ke sAtha milanA julanA banda kara deneke kAraNa mere sambavI tathA iSTamitra mujhe manahUsa, vakatratI, svArthI, arddhavikSipta Adi For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 padaviyoMse vibhUSita karane lage / phezanakI cuMgalameM se nikalane ke sAtha hI mere kuTumbI jana mujhase asantuSTa jAna par3e / mAyAcArI kathana athavA mu~hadekhI bAteM kahanA chor3a denekA aura amizra satya kahanekA pariNAma yaha huA ki dhanika, ague aura tyAgI nAmadhArI loga mujhase ruSTa ho gaye - ve mere viruddha Andolana karane lage / (5) jainatattvajJAnakI prApti to mujhe zurU se hI Ananda dene lagI thI parantu yaha 'jainajIvana' to mere lie zurUse hI kaSTakara aura asahya ho gayA ! parantu, itanA hI kaSTa mere lie basa na huaa| pahale prApta kiye hue jJAnane isa kaSTa meM aura bhI vRddhi kI / pUrvajanmoM kA smaraNa honese, mana-vacana-kAyarUpa zastra hiMsaka kAryoMmeM nirantara pravRtta karanese jo AtmAkA pratyeka pradeza andhakAra se chA rahA thA usakA khayAla Anese, aura jIvana anizcita hai isakA vizvAsa ho jAnese, maiM pratyeka miniTa, pratyeka pAI, aura pratyeka maukA kho deneke pahale haz2AroM tarahake vicAra karane lagA / bhalA, RNI tathA bhikhArIkA ur3AU yA apavyayI honese kaise kAma cala sakatA hai ? manuSyakA jIvana anizcita hai / use pUrva karmoMrUpI bar3e bhArI karjako adA karanA hai| taba vaha apane hAthakI sama rUpa lakSmI, dravyarUpa lakSmI, zarIrabalarUpa lakSmI aura vicArabalarUpa lakSmI; ina sabakA binA vicAre ur3AUkI taraha kaise kharca kara sakatA hai ? isase maiM una viSayoMkA bhI gaharA paiThakara vicAra karane lagA ki jinheM duniyA bilakula mAmUlI samajha rahI thI / sacamuca hI saccA jJAna bar3I bhArI jokhimadArI utpanna kara detA hai / pratyaka kArya karate samaya mujhe pUrva karmoMkA, vartamAna dezakAlakA aura AgAmI pariNAmakA For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra karanekA abhyAsa par3a gyaa| yaha zarIra hI 'maiM' nahIM hU~, yaha zarIra kevala mere akalekA hI zarIra nahIM hai, vartamAna hI kevala eka samaya nahIM hai, bhinna dikhanevAle jIvoMmeM aura mujhameM nizcayase koI bheda nahIM hai; ina saba siddhAntoMke smaraNane mujhe bahuta hI mitavyayI, sAdhA aura sarala bananeke lie lAcAra kara diyA aura jaise bane taise dUsaroMkI utkrAnti unnati yA sukhake lie apanI sArI zaktiyoMkA vyaya karanekI aura tatpara kara diyA / isase mere kuTumbake loga jo ki Upara kI zreNIpara nahIM car3he the mujhase bahuta hI cir3ha gaye aura asantoSa pragaTa karane lge| ___ isa taraha eka orase to kuTumbI jana, jAna pahacAnavAle, jAti virAdarIke ague aura dharmaguru mere viruddha khar3e ho gaye aura dUsarI orame jainatattvajJAnane merI A~khoMke sAmane jo vizAla jJAna aura jokhimadAriyA~ upasthita kI thIM unake mAre maiM hairAna parezAna hone lgaa| vAstavameM mujhe isI samaya yaha mAlUma huA ki jaina bananemeM kitanA kaSTa uThAnA par3atA hai| ___ Upara batalAI huI kaThinAiyoM se una kaThinAiyoMko to zAyada saba hI mAna leMge jo kuTumba tathA samAjAdikI orase * sAmane AtI ka. jo vAstavika jainI hai usakI sRSTi dUsare logoMkI apekSA bahuta Age pahu~catA hai| usakI naitika paddhati vartamAnakA nahIM kintu bhaviSyatakA avalambana karatI hai / usake lie vartamAnakA mArga yatheSTa nahIM, kAraNa vaha Aja koI aisI vastuke prApta karane kA prayatna karatA hai ki jise duniyAke dUsare loga zAyada kala prApta kareM / eka jaina Aja aise AcArake calAnekA prayatna karatA hai jo duniyAkI samajhameM kala utaregA aura jisakA aMgIkAra duniyAke lie parasoM zakya hogaa| jainake vicAra, dRSTibindu. aura mArga jyoM jyoM AdhikAdhika Age bar3hate jAte haiM yo tyoM ve aura logoMke vicAroM, sRSTibinduoM aura mAgoMse bhinna hote jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM parantu isa bAtako zAyada hI koI svIkAra kare ki vizAla jJAna aura jokhimadAriyoMke khayAlase bhI duHkha hotA hai| acchA to Thaharie, maiM eka do dRSTAnta dekara isake samajhAnekA prayatna karatA hU~: 1-paramArtha yA paropakAra karanA acchA hai, isa Azayase vyApArAdimeM rupayA kamAkara unheM logoMke upakArameM kharca karanA acchA hai yA isI Azayase jJAnameM gaharA praveza karake-' guptadRSTA ' banakarake duniyAko upadeza denemeM laga jAnA aura usake ghanaghora andhakArapUrNa mArgameM thor3A bahuta prakAza DAlanA acchA hai ? arthAt ina do bAtoMmeMse kisake karanese jIvanakA vizeSa upayoga ho sakatA hai ? 2-mere bAlaka aura mere bAlabuddhi sahadharmI bure rAste jA rahe haiN| yadi unheM sIdhI tarahase sIdhA rAstA batalAyA jAtA hai to ve mAnate nahIM hai parantu yadi manameM dayAbhAva rakhake bAharase kucha DA~TadaMpaTa kI . jAtI hai to ve Darase sIdhe rAste para calane lagate haiM aura kucha samaya taka calate rahanese unako abhyAsa ho jAtA hai-vaha unake lie svAbhAvika ho jAtA hai| para ukta kRtrima DA~TadapaTa dikhalAnese kabhI kabhI merI Antarika zAntimeM bAdhA par3ane lagatI hai ? ( yahA~ yaha mAna lenA cAhie ki kucha na karake kevala AtmasudhAraNAmeM hI saMtoSa mAna kara baiTha rahanA jainajIvanase viruddha hai|) __kaunasA rAstA adhika sugama hai isakA nahIM, kintu kaunasA rAstA adhika hitAvaha hai isake nirNaya karanekA kAma jyoM jyoM jJAna ....... .......................................................... taba duniyAke vicAroM, dRSTiviMduoM, mArgoM, rIti ravAjoMse judA honA, duniyAke manuSyoMke kAnUna jAlase mukta honA, niyamoMke putaleke Age sira jhukAnese iMkAra karanA yaha kyA koI duniyAkI dRSTimeM choTA moTA aparAdha hai ? aise logoMko kar3Ise kar3I sajA kaise denA cAhie isa kAmako duniyA acchI taraha jAnatI hai| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3hatA jAtA hai tyoM tyoM adhika kaSTadAyaka hotA jAtA hai / rAjA honese kitanI kaThinAiyA~ jhelanA par3atI haiM isakA anubhava eka bhikhArIko nahIM ho sakatA / arddhadagdha lebhAgU logoMko naI naI yojanAyeM gar3hanA bahuta sahaja mAlUma hotA hai; parantu vidvAnoMko nahIM / " jahA~ devatA paira rakhanemeM bhI Darate haiM vahA~ mUrkhaloga khUba dhUmadhAmase calate haiN|" ____ pahale 'jaina ' kahalavAnese aprasanna, pIche thoDese jainatatvajJAnake prApta honese prasanna, phira 'jainajIvana ' vyatIta karanekA icchuka aura pIche 'jainajIvana ' se utpanna honevAlI bAharI aura bhItarI kaThinAiyoMse duHkhI; isa taraha maiM kramakramase aneka avasthAoMmeM pragati karane lgaa| isa pichalI avasthAkA maiMne abhI atikramaNa nahIM kiyA hai isalie isake pIchekI sthitiyoMkA svarUpa citrita karake batalAnA mere lie azakya hai| abhI maiM ' jainajIvana ' bitA rahA hU~ aura isa jIvanako adhikase adhika nirdoSa aura adhikase adhika sampUrNa banAneke lie adhikAdhika prayatna kara rahA huuN| yahA~ maiM yaha avazya kahU~gA ki jainajIvana aMgIkAra karaneke bAda mujhe jina kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3A hai ve anubhavase aisI mAlUma huI haiM ki unnatikramakA . Azaya samajha lene para ve asahya nahIM jAna par3atI haiM aura unase virakti bhI nahIM hotI hai| __ jo manuSya sugama yA sahaja jIvana vyatIta karatA hai, jisakI dRSTike Age kabhI bhayaMkara kaThinAiyA~ aura bar3I bar3I vighnabAdhAyeM khaDI nahIM huI haiM, vaha manuSya vAstavameM dekhA jAya to IrSA karaneke yogya nahIM kintu dayA karaneke yogya hai| kyoMki inake vinA usakI utkrAnti nahIM ho sktii| bAlakoMko sIkhA huA pATha bola jAnema For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 koI kaThinAI nahIM par3atI; parantu naye aura kaThina pATha sIkhanekA kaSTa bhoge vinA ve vidvAn nahIM ho skte| hama dekhate haiM ki jo vidyArthI kaThora guruke pAsa par3hatA hai vaha bahuta pravINa hotA hai| guptajJAnake premiyoMko naI naI bhUmikAoMparase uttarNi honA cAhie, naye naye padacihna banAnA cAhie, navIna rAjyoMko jItanevAloM aura patA lagAnevAloMko jitanA sAhasa aura sahanazIlatA dhAraNa karanI par3atI hai usase bhI adhika sAhasa aura sahanazIlatA dhAraNa karanI caahie| kyoMki sthUla rAjyoMkA patA lagAnekI apekSA sUkSma bhavanoMke patA lagAne aura prApta karanekA kAma bahuta hI kaThina aura bahumUlya hai| kyA Apa samajhate haiM ki mahAvIra bhagavAn jaise mahAtmAoMko bhI yaha kAma sahaja mAlUma huA thA? unakA tapa, unakA vihAra, unakA kAyotsarga aura unakA parISahasahana ye saba bAteM kyA sUcita karatI haiM / duHkha duHkhase hI dUra hotA hai| sonA maha~gA hI milatA hai / kAyara, DarapoMka, sukhiyA aura sirpha jJAnakI hI bAteM karanevAloMko sthUla athavaH sUkSma rAjya prApta karanekA adhikAra nhiiN| ___ jainadharma yaha koI jAtivizeSa nahIM, kintu eka jIvana hai| yaha koI korI philAsophI bhI nahIM hai kintu philAsophIkI nIvapara khar3A kiyA huA AdhyAtmika jIvana hai| isa jIvanako jisa taraha vaizya prApta kara sakate haiM usI taraha brAhmaNa, kSatrI, bhaMgI, camAra, yUropiyana, jApAnI Adi bhI prApta kara sakate haiN| vaizya-brAhmaNa-kSatrI-bhaMgI-camArayUropiyana-jApAnI Adi bhedoMkA jainajIvanameM-jainadharmameM Astitva hI nahIM hai| yaha vizvakI sarvasAdhAraNa sampatti hai, vizvake rhsykii| kuMjI hai aura samasta jIvoMko paraspara jor3anevAlI suvarNamaya saMkala hai| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacamuca hI jainadharma yaha eka bahuta hI acchA Azrayasthala hai-bahuta hI kIrtimaya Azrayasthala hai; parantu vaha sukhacaina aura mauja zaukako uttejita karanevAlA sthala nahIM hai| jainadharmameM agaNita jIvoMko zAnti milI hai; sacamuca hI usameM mahatI zAnti vidyamAna hai parantu DarapoMka aura yuddhoMse DaranevAle loga jisa zAntikI khojameM rahate hai vaha zAnti jainadharma nahIM de sktaa| jainadharmameM agaNita jIvoMko prakAza milA hai| sacamuca hI usameM sampUrNa prakAza samAyA huA hai; parantu vaha aisA prakAza nahIM hai jo apane grAhakoMke lie mArga sAfa banA de| vaha aisA prakAza hai ki jo sAmane phailehue ghanaghora andhakArake ArapAra jAnekI zakti detA hai aura svIkRta mArgakI kaThinAiyoMko spaSTa karake batalA detA hai| aura jainadharma aisA hai yaha bar3e bhArI saubhAgyakA * viSaya hai| * aitihAsika lekhoMkA paricaya / isa samaya bhAratavarSake prAcIna itihAsake anveSaNake lie zilA- lekha ityAdi hI mukhya AdhAra haiM isa bAta para sarva vidvAn sahamata haiM / ye lekha kevala parvata-zilAoM para hI nahIM haiM, kintu anya kaI padArthopara bhI mile haiM / ye lekha (1) kina kina padArthoMpara haiM ? (2) kina bhASAoM meM haiM ? (3) inameM kyA likhA hai aura (4) inakA itihAsameM itanA mAna kyoM hai ? ina praznoMke uttarako aitihAsika anveSaNakI varNamAlA kaheM to kucha atyukti na hogii| saMkSepameM ina praznoMke uttara ye haiM: * jainahitecchumeM prakAzita gujarAtI lekhakA anuvaad| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) padArtha / padArtha jina para ye lekha mile haiM aneka prakArake haiM; lekina ve tIna vibhAgoMmeM vibhakta kiye jA sakate haiM,--pASANa, dhAtu aura miTTI / sabase adhika aura mahattvapUrNa lekha pASANazilAoM para mile haiN| pASANa-pASANake lekha adhikAMza parvatoMkI zilAoM arthAt caTTAnoM para haiN| inameM mahArAjA azokake 14 lekha adhika prasiddha haiN| ye lekha giranAra ( jUnAgar3ha), kAlasI (deharAdUna), aura dhaulI (ur3IsA) ityAdi sthAnoMmeM haiN| ina 14 lekhoMke atirikta mahArAjA azokake aura bhI bahutase lekha haiN| anya rAjAoMke lekha bhI bahuta haiM jinameMse mukhya mukhya kA~gar3A aura bIjApurake jiloMmeM aura maisUra rAjyameM haiN| inase aneka rAjAoMkI rAjyasaMbaMdhI bahutasI bAtoMkA patA calatA hai / jainazilAlekha bhI bahutase sthAnoMpara haiM / maisUra rAjyAntargata zravaNabelagulameM caMdragiri aura vidhyagiri parvatoMpara jainiyoMke aneka mahatvasUcaka zilAlekha saMskRta aura kanaDI bhASAoMmeM haiM jinase jainaitihAsasaMbaMdhI bahutasI bAtoMkA patA lagatA hai|* zatrujaya (pAlItAnA) tIrthapara zrIAdIzvarabhagavAnake maMdira para aura AbU aura giranArake aneka maMdiroMmeM bhI kaI jaina zilAlekha haiN| thor3e hI varSa hue uDIsA (kaliMga ) meM bhI kaI lekha mile haiM jinase prakaTa hotA hai ki kaliMgAdhipati rAjA khAravela jainadharmAnuyAyI hI the| yadi ye zilAlekha na * ina lekhoMkA vistArapUrvaka vivaraNa 'jainasiddhAntabhAskarakI 1 aura 2-3 kiraNoM, 'aipIgrAphikA karnATikA ' aura 'InskRpazans aiTa zravaNabelagolA meM diyA hai| ina lekhoMke saMbaMdhameM bahutasI aitihAsika aura manojJa bAteM haiM paraMtu / ve isa lekhakI sImAse bAhara haiM ataeva unakA ullekha yahA~ nahIM kiyA jaasktaa|| For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milate to kauna jAnatA ki jainadharmakA pracAra kisI samaya ur3IsAmeM bhI bahulatAse thA / * caTTAnoMke atirikta kucha lekha zilpakAroM dvArA banAye hue staMbhoMpara milate haiN| ye staMbha AkArameM gola haiM aura bahuta U~ce haiN| inameM mahArAjA azokake staMbha adhika prasiddha haiM / ye staMbha ilAhAbAda, dillI, jilA caMpArana (baMgAla ) ityAdi sthAnoMmeM haiN| inake lekhoMse mahArAjA azokakI zAsana aura dharmasaMbaMdhI bahutasI bAtoMkA paricaya milatA hai| anya staMbha maisUra, bIjApUra, mAlavA Adi sthA bahutase lekha imAratoMpara bhI mile haiN| DAkTara phuhararako mathurAmeM kaMkAlI TIleke khode jAnepara bahutasI imArateM aura lekha mile| inase kaI jainamaMdiroM aura staMbhoMkA paricaya milA hai| jinapara kaI atyaMta prAcIna jainadharmasaMbaMdhI lekha haiM / bauddhoMke bhI bahutase stUpa haiN| ye stUpa IMTa aura patthara donoMhIke bane hue haiN| inameM bhUpAla rAjyameM sAMcIke stUpa sabase adhika prasiddha haiN| yahA~kA sabase bar3A stUpa 35 gaja lambe vyAsake vRttapara banA hai, aura 15 gaja U~cA hai| ye stUpa bahudhA ulaTe hue kaToreke AkArake bane hue haiN| ilAhAbAdake dakSiNameM barahutameM bhI eka vizAla stUpa hai| ina stUpoMke bAharI bhAga aura phATakopara aneka lekha, citra aura mUrtiyA~ haiM jinase bahutase prAcIna rAjAoMkA patA lagA hai| ina stUpoMke bhItara bhI kucha kama aitihA * jaina zilAlekhoMkA vistRta vRttAMta 'jainahitaiSI ' ke zrAvaNa vIra sa0 2438 ke aMkameM yA * jainazAsana ' ke vI0 saM0 2438 ke khAsa aMka (pRSTha 129-132 ) meM dekho| ye lekha aba lakhanaUke ajAyabagharameM rakkhe hue haiN| For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sika sAmagrI nahIM hai| inake bhItara pattharake saMdUka mile haiM jisameM bauddhoMke mRta zarIroMkI bhasma rakkhI jAtI thii| ina saMdUkoMke Upara bahutase lekha khude hue mile haiM jinase bauddhadharmake pracArake viSayameM bahutasI bAtoMkA paricaya milA hai| kahIM kahIM yaha lekha saMdUkoMke DhakanoMke bhItarakI ora kevala syAhIse hI likhe mile haiN| abhI hAlameM takSazilA ( paMjAba ) ke khode jAnepara jo anveSaNa hue haiM ve DAkTara mArazalane 4 sitambara 1913 I0 ko zimalAmeM paMjAba aitihAsika sosAiTIko par3hakara sunAe the| takSazilAke TIloMmeM bahutase stUpa aura imArateM milI haiM jinase rAjA kaniSkake samayake sambadhameM kucha navIna bAteM hAtha lagI haiN| ina imAratoMmeMse kaI sikke bhI mile haiM jinase bhAratavarSake itihAsakI bahutasI bAtoMkA paricaya milA hai| . musalamAnoMkI to aisI bahutasI imArateM AgarA, dehalI, sIkarI, ! bIjApura ityAdi sthAnoMmeM vidyamAna hai jinapara aitihAsika lekha haiN| bihAra prAMtake aMtargata gayA jilemeM bahutasI guphAyeM haiM jina para mahArAjA azokake lekha mile haiN| aisI guphAyeM aura bhI kaI sthAnoMmeM haiM / kahIM ina guphAoMmeM caityAlaya bhI bane haiN| jUnAgar3ha aura uDIsAkI guphAoMmeM kaI jainalekha aura pratimAyeM milI haiM jo jainadharmake lie bar3e mahattvakI haiN| __ vaidika, jaina aura bauddhadharmasaMbaMdhI pratimAoMpara saikar3oM hI lekha milate haiN| zravaNabelagulameM viMdhyagiri parvatapara zrIbAhubali svAmIkI eka vizAla mUrti haiM jisa para eka bahuta prAcIna zilAlekha hai / dhAtu-aba taka sonA, cA~dI, tA~bA, pItala, lohA ityAdi aneka dhAtuoMpara lekha mila cuke haiM / inameM se adhikAMza lekha tAmrapatroMpara haiM / ina patroMkI lambAI cauDAI 2 iMcase lekara 2 // phuTa taka pala For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 gaI hai| kisI kisI patra para kevala eka ora lekha hai aura kisI kisI para donoM ora / koI koI lekha aise bhI haiM jo kaI patroMmeM samApta hue haiN| jaba rAjA apanI prajAmeMse kisI puruSako grAma ityAdi dAna dete the to yaha bAta ina tAmrapatroMpara likha kara usa vyaktivizeSako de dI jAtI thI, ataeva yaha tAmrapatra adhikatara una logoMke yahA~ mile haiM jinake pUrvajoMko dAna diye gaye the / kahIM kahIM ye khetoM aura dIvAroMmeM bhI gar3he hue mile haiM jo ki bahuta kAla vyatIta honepara apane adhikAriyoMke hAthase nikala gaye athavA kho gaye haiN| ina patroMpara dAnI rAjAoMkI chApeM aMkita haiN| ye chApeM alaga bhI milI haiN| ___ sone, cA~dIke patroM aura mudrAoMpara lekha bahudhA stUpoMmeM hI mile haiN| pItalakI pratimAoMpara bahuta lekha mile haiN| sone, cA~dI, ityAdike sikke bhI bahuta mile haiM jinake lekha itihAsake lie atyaMta upayogI haiN| jilA dehalImeM maharaunI grAmameM eka lohekA staMbha hai / isakI U~cAI 9 gaja hai / isa para eka choTIsI kavitA aMkita hai jo mahArAjA caMdragupta dvitIyako samarpita hai| miTTI-bahudhA miTTIke ghaTa aura anya prakArake varatana jina para syAhIse likhe hue yA khude hue lekha haiM, mile haiM / pazcimottara sarahaddI prAMtameM mile hue kucha baratanoMke lekha yaha sUcita karate haiM ki ve bauddhaM sAdhuoMko dAnameM arpaNa kiye gaye the| miTTIke bane hue aura agnimeM pakAye hue bahutase caurasa Tukar3e mile . haiM jina para bauddhoMke lekha aura citra aMkita haiN| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 IMToM para bhI lekha mile haiN| ye lekha IMToMke sAtha sA~cemeM DhAle hue haiM / ye bahudhA paMjAba aura saMyukta prAMtameM mile haiN| jilA gAjIpurameM bahutasI IMTeM milI haiM jina para rAjA kumAraguptake lekha haiN| kucha IMToM . para bauddhadharmasaMbaMdhI sUtra bhI likhe mile haiN| 2 bhaassaa| __ ye lekha aneka bhASAoM aura lipiyoMmeM haiM / adhikatara lekha saMskRta prAkRta aura pAlI bhASAoMmeM haiM; anya bhASAoMmeM kanaDI, tailaMga, malayAlama, marAThI ityAdi mukhya haiN| musalamAna bAdazAhoMke lekha jhArasI aura arabI bhASAoMmeM hai / adhikAMza lekha gadyameM haiM; kucha padyameM tathA mizrita gadya aura padyameM bhI haiN| kaI prakArakI prAkRta bhASAoM aura pAlI bhASAke par3hane aura samajhanemeM pahale bar3I kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3A hai| kucha lekhoMke par3hanemeM to aneka vidvAnoMko barasoM taka sarator3a parizrama karanA par3A hai| kintu bar3e parizramake pazcAt aba ina bhASAoMke koza aura vyAkaraNa bana gaye haiN| ataeva vartamAna aura AgAmI purAtattvAnvISayoMke lie bar3I sugamatA ho gaI hai| ina lekhoM para saMvat bhI bhinna bhinna milate haiM; kaliyuga, vikrama, mAlava, zaka, gupta, cedI, lakSmaNasena, nevAr3a ityAdi kaI saMvat haiN| bahutase lekhoMmeM mAsa aura tithiyA~ taka likhI haiN| kaI lekhoMmeM saMvatke aMka to diye haiM kintu yaha nahIM likhA ki ve kaunase saMvat haiM / aise lekhoMke kAlanirNaya karanemeM bar3A kaSTa uThAnA par3atA hai| lekhoMke saMvatoMke viSayameM bhI vidvAnoMne kaI pustakeM likha DAlI haiM jinase kAlanirNayameM bahuta sahAyatA milatI hai| . ( apUrNa) motIlAla jaina, AgarA / For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 cAra lAkhake dAnase kaunasI saMsthA khulanI caahie| indaurake dAnavIra seTha hukumacandajIne abhI hAla jo cAra lAkha. rupayA dAna karanekI ghoSaNA kI hai, usase kaunasI aura kaisI saMsthA kholI jAnI cAhie isa viSayameM sarva sAdhAraNase sammatiyA~ mA~gI gaI hai aura una saba sammatiyoMpara vicAra karanekA vizvAsa dilAyA gayA hai / merI samajhameM seThajIkI yaha udAratA usa udAratAse bhI bahuta bar3I hai jo unhoMne cAra lAkha rupayAkA mahAn dAna karanemeM prakaTa kI hai| jaina samAjake lie isase adhika saubhAgyakA viSaya aura kyA ho sakatA hai ki usake ague aura dhanImAnI loga usakI sammatise usakA hita karaneke lie tatpara ho rahe haiN| 1- maiM samAjakA eka alpajJa sevaka hU~, ataeva maiM bhI isa viSayameM apane vicAra pragaTa kara denA ucita samajhatA huuN| AzA hai ki udArahRdaya seThajI inapara eka dRSTi DAlajAnekI kRpA kreNge| ___jahA~taka maiM jAnatA hU~ seThajI apane isa dravyase indaura meM hI saMsthA kholanA cAhate haiM / indaurase bAhara kisI dUsare sthAnameM saMsthA kholanekI unakI icchA nahIM hai / ataeva indaurakI paristhitiyoM suvidhAoM aura AvazyakatAoMkA khayAla rakhake maiM isa viSayapara vicAra kruuNgaa| ___ yahA~ maiM yaha kaha denemeM kucha hAni nahIM samajhatA ki bahutase sajjana jo isa rakamase eka 'jainakAleja' kholanekI sammati de rahe haiM vaha ThIka nahIM hai / kAraNa eka to, eka kAlejake lie yaha rakama bahuta hI kama hai dUsare indaurameM do kAleja haiM unameM hI vidyArthiyoMkI saMkhyA yatheSTase bahuta kama hai| taba isa tIsare kAlejako yatheSTa vidyArthI milanA kaThina hai| yadi bAharake jaina vidyArthiyoMke Akara rahanekI AzA kI jAya, For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 to vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki una prAntoMse yaha sthAna bahuta hI dUra hai jahA~ ki kAlejoMmeM par3hanevAle jaina vidyArthiyoMkI bahulatA hai| jaina kAlejake yogya sthAna dehalI hai, vahA~ cAhe jitane vidyArthI mila sakate haiM parantu seThajI apanI saMsthA indaurameM hI sthApita karanA cAhate haiN| tIsare jaina samAjameM abhItaka aise svArthatyAgI aura suyogya varkara yA kAma karanevAle nahIM dikhAI dete jo eka acche kAlejako calA skeN| yadi indaurake seTha tilokacanda hAIskUlako hI hama loga acchI taraha calA sake aura use eka Adarza zikSA saMsthA banA sake to maiM Apako vizvAsa dilAtA hU~ ki ukta hAIskUla hI thoDe samayameM jaina kAlejakA rUpa dhAraNa kara legA, arthAt isa hAIskUlako hI jaina kAlejakA prAraMbha samajhanA caahie| udArahRdaya seTha kalyANamalajI isameM aura bhI kaI lAkha rupayA lagA denekI pavitra icchA rakhate haiN| aisI avasthAmeM ukta cAra lAkhakI rakamase hameM kAlejake sivA aura hI kisI Avazyaka saMsthAke khulanekI pratIkSA karanA caahie| jainasamAjameM abhI bIsoM upayogI saMsthAoMkI AvazyakatA hai jinameMse yahA~ maiM do cAra saMsthAoMkA ullekha kiye detA hU~: 1 jainazikSApracArakabhaNDAra-isa samaya eka aisI saMsthAkI bar3I bhArI z2arUrata hai ki jisase cAhe jahA~ cAhe jisa prakArakI zikSA pAnevAle jaina vidyArthiyoMko mAsika vRttiyA~, eka muzta pAritoSaka yA sahAyatAyeM dI jA sakeM / aise aneka sthAna haiM jahA~para jainavidyArthI rahate haiM aura sarakArI yA gairasarakArI zikSAsaMsthAyeM bhI haiM / parantu dravyAbhAvase skUloMkI phIsa na de sakaneke kAraNa ve par3ha nahIM sakate haiN| bahutase vidyArthI uccazreNIkI zikSA prApta karaneke lie dezake hI anya sthAnoMmeM yA videzoMmeM jAnA cAhate haiM parantu sahAyatAke binA For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM jA sakate / bahutase sthAna aise haiM jahA~ paDhanevAle vidyArthI to bahuta haiM parantu sthAnIya jainI apanI nirdhanatAke kAraNa vahA~ koI pAThazAlA sthApita nahIM kara sakate haiM, athavA thor3I bahuta bAharI sahAyatAkI AzA rakhate haiN| bahutasI pAThazAlAyeM aisI haiM jahA~ paThanapAThanakA prabandha to acchA hai parantu vidyArthiyoM ko skAlazipa dekara rakhanekI guMjAiza nahIM hai / isa bhaMDArase isa tarahake aneka vidyArthiyoMkA aura pAThazAlAoMko sahAyatA dI jA sakegI aura sAre dezake jainI isase lAbha uThA sakeMge / cAra lAkha rupayoMkA mAsika vyAja lagabhaga 1500) ke hogA / yadi pA~ca rupayA mahInAke hisAbase eka eka vidyArthIko sahAyatA dI jAyagI, to isa bhaMDArakI orase koI cAra sau pA~ca sau laDake nirantara vidyA prApta karate raheMge / anya saMsthAoMke. samAna prabandhAdikI jhaMjhaTeM bhI isameM bahuta kama haiM; eka Aphisa aura do tIna karmacArI rakhanese hI isakA acchA prabandha ho sakatA hai / puNyake samAna yaza bhI isase bahuta hogA / __ kucha vRttiyA~ aisI bhI isa bhaMDArakI orase rakkhI jAveM jo deza -bharake hAIskUloM, kAlejoM aura saMskRta pAThazAlAoMmeM par3hanevAle jaina ajaina vidyArthiyoMko saMsthAkI orase niyata kiye hue granthoMkI parIkSAmeM uttIrNa honepara dI jaaveN| aisA karanese saikaDoM jaina aura ajaina vidyArthI jainasAhityase paricita hone lgeNge| isakA prabandha zikSAkhAteke adhikAriyoMse likhApar3hI karanepara acchI tarahase ho sakatA hai| eka phaMDa isa saMsthAmeM isa tarahakA bhI kholA jAve jisase ucca zreNIkI vidyA prApta karanekI icchA rakhanevAle kintu zikSA vyayakA For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 prabandhana kara sakanevAle vidyArthiyoMko binA sUdake udhAra rupayA diyA jAve aura isa bAtakI likhA par3hI kara lI jAya ki jIvikAkI vyavasthA ho jAnepara ve dhIre dhIre apanA karja adA kara deNge| isase saikaDoM vidyArthiyoMke lie vidyAprAptikA mArga sugama ho jAyagA / bambaI meM isa prakArakI eka saMsthA bahuta dinoMse cala rahI hai| Ajataka usake dvArA saikar3oM vidyArthI apanI jJAnapipAsAko zAnta kara sake haiM / 2. audyogika vidyAlaya-deza dinapara dina daridra hotA jA rahA hai| loga binA udyogake mAre mAre phirate haiN| zikSitoMko audyogika - zikSA nahIM milatI, isase ve nokarIke sivA aura koI bhI udyoga nahIM kara sakate hai aura naukariyA~ dezameM thor3I haiN| zikSA isa prakAkI dI jAtI hai ki zikSitoMse parizrama nahIM ho sakatA - zikSA - gRhoM meM ve sukumAra banA diye jAte haiN| isase eka aise vidyAlaya kI bar3I bhArI jarUrata hai jisameM par3hanA likhanA sikhalAne ke sAtha sAtha taraha tarahake udyoga sikhalAye jAveM aura mAnasika parizrama ke sAtha sAtha zArIrika zrama bhI vidyArthiyoMse liyA jaave| jainasamAjameM bhI udyogahInatA betaraha bar3ha rahI hai| dehAtoMmeM jAie, vahA~ Apako hajAroM jainI aise mileMge jo udyogake binA udarapoSaNa karaneke lie dUsaroMkA mu~ha tAkate haiM / isa vidyAlaya se hajAroM nirudyogI sIkha jAveMge aura thor3e hI samaya meM svAdhIna jIvikA prApta karanemeM samartha ho jAyeMge / yaha vidyAlaya amerikAke karmavIra DA0 TI. bukara vAziMgaTanake AdarzavidyAlayake Dha~gakA kholanA cAhie / Ageke aMka meM vAziMgTanakA jIvanacarita diyA gayA hai usase unakI saMsthAkA paricaya mila sakatA hai| isa vidyAlaya meM aura saba prakArakI zikSAoMke sAtha sAtha dhArmika zikSAkA bhI acchA prabandha honA cAhie / For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 yahA~ yaha prazna ho sakatA hai ki isa prakArakI saMsthAko calAne kI yogyatA rakhanevAle kahA~se AveMge ! jainiyoMmeM sacamuca hI aise varkara milanA kaThina hai; parantu ajainoM meM prayatna karane para bahuta se loga mila sakate haiM aura ve bar3I saphalatAse aisI saMsthAoMko calA sakate haiM / eka audyogika saMsthAke lie yaha Avazyaka bhI nahIM hai ki jainI hI kAryakarttA mileM / dharmazikSAkA prabandha jainiyoMke dvArA ho hI jAyagA / 3 sarasvatI sadana - isa saMsthAke cAra vibhAga kiye jAveM / 1 lagabhaga eka lAkha rupaye ke kharcase jainadharmake saMskRta, prAkRta, mAgadhI aura hindI bhASA ke tamAma hastalikhita aura mudrita grantha saMgraha kiye jAveM aura unase eka advitIya jaina pustakAlaya sthApita kiyA jAya / 50 hajAra rupaye kharca karake sarvasAdhAraNopayogI saba tarahake vizeSa karake saMskRta, hindI aura a~garejIke grantha saMgraha kiye jAveM aura indaura meM jo eka acche sArvajanika pustakAlayakI kamI hai usakI pUrti kI jAya / 25 hajArakI pU~jIse eka acchA jainapresa kholA jAya aura 75 hajAra kI pU~jIse saMskRta hindI a~garejI Adi bhASAoM meM jainagrantha chapavA chapavAkara lAgatake dAmoMpara, ardhamUlya meM athavA binA mUlya vitaraNa kiye jAveM / aisA prayatna kiyA jAya jisase thor3e hI samaya meM pratyeka sthAnake mandira meM eka eka acchA pustakAlaya bana jAve / isI vibhAgase acche lekhakoMko pAritoSika Adi dene kI bhI vyavasthA kI jAya / lagabhaga 50 hajArakI pU~jIse eka acche sAptAhika patrake aura eka uccazreNIke mAsika patrake nikAlane kI vyavasthA kI jAya / ye donoM patra isa DhaMgake nikAle jAneM ki jisase jaina aura ajaina saba hI lAbha uThA skeN| zeSa rakamase * imAratoM aura karmacAriyoMkI vyavasthA kI jAya / For Personal & Private Use Only - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 4 saMskRtavidyAlaya - hamAre yahA~ saMskRtakI kaI pAThazAlAyeM haiM parantu dhanAbhAvase unakI avasthA jaisI cAhie vaisI santoSajanaka nahIM hai / isalie abataka eka Adarza saMskRtavidyAlayakI AvazyakatA banI hI hai / yaha ThIka hai ki saMskRta bhASA aba koI jIvita bhASA nahIM hai / saMsArakI sarvazreSTha bhASA honepara bhI usameM hamArI navIna jIvana samasyAoMke hala karanekI zakti nahIM hai; to bhI hameM yaha na bhUla jAnA cAhie ki vaha hamAre pUrvajoMke yazorAzikI smRti hai aura hamArI prAcIna sabhyatAkI ujjvala nidarzana hai / aura dharmatattvoM kA marma samajhanA to usakI zaraNa liye binA aba bhI eka tarahase bahuta kaThina hai / ataeva a~garejI aura hindIke vidyAlayoM ke samAna isa pavitra devavANIkI rakSAke lie saMskRtavidyAlayakI bhI bar3I bhArI AvazyakatA hai / cAra lAkhakI rakamase saMskRtavidyAlaya bahuta acchI tarahase cala sakatA hai / saMskRta vidyArthiyoMke viSaya meM akasara yaha zikAyata sunI jAtI hai ki ve paNDitAI karaneke sivA aura kisIke kAmake nahIM hote haiM; parantu prayatna karane se yaha zikAyata dUra ho sakatI hai / saMskRtake sAtha sAtha unheM acchI hindI, kAma calAU a~garejI aura kisI eka udyogakI zikSA denekA bhI prabandha karanA cAhie / aisA karane se ve jIvikA ke lie cintita na raheMge / zikSApaddhatikA jJAna bhI unheM acchI tarahase karA denA cAhie jisase yadi ve adhyApakI karanA cAheM to yogyatApUrvaka kara skeN| saMskRtake adhyApakoMkI AvazyakatA bhI hamAre yahA~ kama nahIM hai / antameM maiM yaha nivedana kara denA bhI Avazyaka samajhA hU~ ki isa bar3I rakama se kevala eka hI acchI saMsthA sthApita karanA cAhieisakA ekase adhika judAjudA kAmoMmeM bA~TanA una logoM ke lie For Personal & Private Use Only - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 bahuta kaSTaprada hogA, jo isase baDI baDI AzAyeM kara rahe haiN| kyoMki choTI choTI saMsthAoMke kholanevAle to bahutase haiM-choTI saMsthAyeM haiM bhI aneka; parantu ekamuzta itanI bar3I rakama dekara eka vizAla saMsthA kholanevAle eka seThajI hI haiM / unheM apanI isa vizeSatApara dhyAna rakhanA caahie| kavivara banArasIdAsajI para eka bhramamUlaka aakssep| "sunI kahe dekhI kaheM, kalapita kareM banAya / durArAdha ye jagatajana, ina sauM kachu na vasAya // " -ardhkthaank| nATakasamayasAra, banArasIvilAsa Adi AdhyAtmika granthoMke kartA kavivara banArasIdAsajIse prAyaH sArA jainasamAja paricita hai| jainadharmake bhASAsAhityameM unakI joDakA zAyada hI aura koI kavi huA ho / unakI racanA bahuta hI uccazreNIkI hai / ve kevala anuvAdaka, yA - TIkAkAra nahIM the--kintu dharmake marmako samajhakara aura use apane raMgameM raMgakara apena zabdoMmeM pragaTa karanevAle mahAtmA the| ve svayaM apanA 55 varSakA jIvanacarita ( ardhakathAnaka ) likhakara bhASAsAhityameM eka apUrva kArya kara gaye haiM aura batalA gaye haiM ki bhAratavAsI vidvAn bhI itihAsa aura jIvanacaritakA mahattva samajhate the aura unakA likhanA bhI jAnate the / unake granthoMkA jainadharmake tInoM sapradAyoMmeM ekasA Adara hai; saba hI unheM bhaktibhAvapUrvaka paDhakara Atma| kalyANa karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake isa Adara aura bhaktibhAvako kSINa karaneke lie sahayogI jainazAsanane apane 24 disambarake aMkameM eka lekha prakAzita kiyA hai aura usameM banArasIdAsajIko eka navIna matakA pravartaka aura ninhava ThaharAyA hai| hama isa lekhake dvArA yaha batalA denA cAhate haiM ki banArasIdAsajI jaisA ki sahayogI samajhatA hai zuSka adhyAtmI ninhava yA kisI pAkhaNDamatake pravartaka nahIM the| ___ banArasIdAsajIke samayameM zvetAmbara sampradAyake eka vidvAn ho gaye haiN| unakA nAma thA zrImeghavijayajI upAdhyAya / upAdhyAyajIne 'yuktiprabodha ' nAmakA eka prAkRta nATaka aura usakI svopajJasaMskRta TIkA likhI hai| yaha nATaka banArasIdAsajIke. matakA khaNDana karaneke lie likhA gayA thA jaisA ki nATakakI isa prAraMbhika gAthAse. mAlUma hotA hai: paNamiya vIra jiNaMdaM dummayamayamayavimadaNamayaMdaM / ___vocchaM suyaNahiyatthaM vANArasIyassamayabheyaM // arthAt durmatarUpI mRgake nAza karaneke lie magendra ke samAna mahAvIra bhagavAnako namaskAra karake, maiM sujanoMke hitArtha vAnArasIdAsake matakA bheda batalAtA huuN| ukta nATakake abhI taka hameM darzana nahIM hue parantu jainazAsanake kathanAnusAra usameM likhA hai ki " banArasIdAsa Agareke rahanevAle zrImAlI vaizya the aura laghu kharataragacchake anuyAyI the| zvetAmbara sampradAyake mAne hue tattvoMpara unakI zraddhA thii| unakI dharmadRDhatA ruci aura zraddhA prazaMsanIya thii| samaya samayapara ve proSadha upavAsAdi tapa aura upadhAna vagairaha kiyA karate the; sAmAyika pratikramaNa Adi nityaniyamoMkI bhI ve pAlanA karate the| isake sAtha hI ve sAdhu aura For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 gRhasthoMke AcAra vicAroMke bhI acche jJAtA the| yadyapi isa samaya unheM adhyAtmase atizaya prema thA, parantu vaha nAmamAtrakA adhyAtma nahIM saccA adhyAtma thaa| isake bAda darzanamohake udayase unake manameM isa prakArakI bhAvanA huI ki 'sAdhu aura zrAvakoMke AcArameM aneka atIcAra lagate haiN| zAstroMmeM sAdhuoM aura zrAvakoMkA jaisA AcAra varNana kiyA gayA hai vaisA na sAdhu pAlate haiM aura na zrAvaka usake anusAra calate haiN| arthAt Ajakala na to sAdhupanA hai aura na zrAvakaMpanA; aura jo dravyakriyAyeM kI jAtI haiM unase koI phala nikalanevAlA nhiiN| ataeva kevala adhyAtmameM lIna honA hI sarvazreSTha hai|' jaba unake manameM isa prakArakA vizvAsa huA taba use unhoMne apane gurupara bhI prakaTa kara diyaa| guru mahArAjane bahuta hI acchI yuktiyA~ dekara samajhAyA ki vyavahArakI bar3I bhArI AvazyakatA hai| kevalIbhagavAn bhI vyavahArakA tyAga nahIM karate haiN| digambarAcAryoMne bhI samayasAramUla tathA usakI TIkAmeM aura dUsare aneka granthoMmeM vyavahArakI puSTi kI hai| parantu darzanamohake udayase unheM koI bhI bAta na rucii| bAda unhoMne paM0 rUpacaMda, caturbhuja, bhagavatIdAsa, ku~varapAla aura dharmadAsake sAtha milakara zvetAmbara digambarakA khicaDArUpa eka judA mata calAyA aura hindImeM jo samayasAranATaka banAyA usameM bhI mUla samayasArake atirikta bahutasI naI bAteM ghuser3a diiN| zvetAmbarasampradAya chor3ake jaba ve digambarasampradAyameM gaye taba vahA~ bhI unheM gurukI pIMchI kamaNDalupara zaMkA huI ora ve digambara purANoMko apramANika mAnane lage / banArasIdAsajIne apanA mata vi0 1680 meM pragaTa kiyaa|" yuktiprabodhameM yaha bhI likhA hai ki "jaba banArasIdAsajIkI mRtyu ho gaI, taba unhoMne apanI gAdIpara ku~varapAlako baiThAyA / kyoMki unake For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 koI santAna nahIM thii| unake pIchekI paramparA unheM guruke tulya ginatI thI aura unakI paramparAke mAnanevAle samaya samayapara 'zvetAmbara, digambara sampradAyameM aisA kahA hai, isa prakAra na kahakara yaha kahate the ki 'gurumahArAjane aisA kahA hai ' / " / __ sahayogI jainazAsanake ukta AkSepakA sArA dAromadAra isI yuktiprabodha nATaka para hai / nATakake ukta kathanapara vizvAsa karake hI usane banArasIdAsajIpara kaI ilajAma lagA DAle haiM, par3hane yA vicAranekA usane kaSTa nahIM uThAyA / yadi vaha aisA karatA to eka mahAtmAkI kIrtiko kalaGkita karanekA aparAdha usase na hotaa| ___ yuktiprabodhake kartAkA pahalA AkSepa yaha hai ki banArasIdAsajI kevala adhyAtmameM lIna ho gaye the aura dravya kriyAoMko unhoMne kaSTakriyAyeM samajhakara chor3a dI thIM / arthAt vyavahArako chor3akara ve kevala, nizcayAvalambI hogaye the aura isa taraha nizcaya aura vyavahAra donoMkI sAdhanA karanevAle jainadharmako unhoMne kevala nizcayasAdhaka banAnekA prayatna kiyA thA / itanA hI nahIM, unhoMne apanA eka nayA hI mata pracalita kiyA thaa| parantu banArasIdAsajIke graMthoMse isa bAtakA pramANa vahIM miltaa| yadyapi adhyAtma yA nizcayakI ora unakA adhika jhukAva mAlUma hotA hai parantu vyavahArako bhI unhoMne chor3a na diyA thA; unake granthoMmeM vIsoM sthala aise haiM jinameM vyavahArakI puSTi milatI hai| yathAH jo bina jJAna kriyA avagAhai, jo bina kriyA mokSapada caahai| jo bina mokSa kahai maiM sukhiyA, so ajAna mUr3hanameM mukhiyaa|| -nATakasamayasAra / isameM jo binA kriyAke mokSa cAhatA hai use mUrkha batalAkara kyA banArasIdAsajIne yaha spaSTa siddha nahIM kara diyA ki maiM kriyA yA vyava For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hArako Avazyaka samajhatA hU~ ! nIce limve padyoMne bhI mAlUma hotA hai ki ve vyavahArake ucchedaka nahIM the: jAkI bhagati prabhAvasoM, kInoM grantha nibAhi / jina pratimA jina sArikhI, namai banArasi tAhi // 73 // jolI gyAnako udota taulau nahiM baMdha hota, barate mithyAta taba nAnAbaMdha hohi hai| aisau bheda sunikai lagyau tU viSaya bhoganisauM, joganisauM uddimakI rItiteM bichohi hai // muni bhaiyA saMta tU kahai maiM samakitavaMta, __ yaha to ekaMta paramesarakI dohi hai / viSayasauM vimukha hohi anubhavadasA arohi, mokhasusa Tohi tohi aisI mati sohi hai // 9-16 baMdha bar3hAvai aMdha hai, te AlasI ajAna / mukati hetu karanI kareM, te nara udyamavAna // vivahAra diSTimI vilaukati baMdhyau sau dIsa, nihacai nihArata na bAMdhyo ina kina hii| eka paccha vaMdhyau eka pacchasau abaMdha sadA, doU paccha apane anAdi dhare ina hI // koU kahai samala vimalarUpa kahai koU, cidAnaMda taisAI bakhAnyo jaisau jina hii| baMdhyau mAnai khulyo mAna duhUM naiko bheda jAne, soI gyAnavaMta jIva tattva pAyau tina hI // 4-24 isake sivAya banArasIvilAsa aura nATakasamayasAra ina donoM hI granthoM meM jinapUjA, pratimApUjA, bAIsa abhakSya, gyAraha pratimA, tapa, dAna, naudhAbhakti, AdikA sundara varNana hai aura ye saba viSaya vyavahAra For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hI garmita haiM / jo kevala nizcayakA poSaka hai vaha ina viSayoMkA varNana nahIM kara sktaa| ___ banArasIdAjIne koI navIna mata calAyA thA, unake granthoMse isakA koI pramANa nahIM miltaa| yuktiprabodhake karttAko chor3akara aura koI isa bAtakA kahanevAlA nahIM hai / AgaremeM banArasIdAsajIke pIche digambarasampradAyake aneka granthakartA hue haiM jinhoMne unakA nAma bar3e Adarase liyA hai| yadi unakA koI navIna mata hotA aura usakI paramparA ka~varapAla Adise calI hotI, to yaha kabhI saMbhava na thA ki dUsare pranthakartA jo ki apane sampradAyake kaTTara zraddhAlu the, vanAsIdAsajIkI prazaMsA karate / banArasIdAsajIke granthoMkA pracAra bhI adhikatAse na hotaa| unakA nATakasamayasAra to aisA apUrva grantha hai ki use jainoMke tInoM sampradAya hI nahIM ajaina loga bhI par3hakara apanA kalyANa karate haiN| dUsarA AkSepa yaha hai ki 'banArasIdAsa na to digambarI the aura na zvetAmbarI-unhoMne donoMkA eka khicaDA banAyA thaa|' yaha ThIka hai ki banArasIdAsa zrImAla vaizya the, zvetAmbara sampradAyameM unakA janma huA thA aura kharataragacchIya yati bhAnucandra unake guru the; parantu pIche digambara sampradAyake hI anuyAyI ho gaye the aisA unakI racanAse spaSTa mAlUma hotA hai| sAdhuvandanA nAmaka kavitAmeM unhoMne muniyoMke aTThAIsa mUla guNoMkA varNana kiyA hai aura usameM munike lie vastroMkA tyAga karanA yA digambara rahanA Avazyaka batalAyA hai / isake sivA uttama kulake zrAvakake yahA~ bhojana karanA ucita batalAyA hai| ye donoM bAteM zvetAmbara sampradAyase viruddha haiM- . lokalAjavigalita bhayahIna, viSayavAsanArahita adIna / nagana digambara mudrAdhAra, so munirAja jagata sukhakAra // 28 For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 uttamakula zrAvaka saMcAra, tAsu geha prAsuka AhAra / bhuMjai doSa chiyAlisa TAla, so muni baMdI surata sNbhaal||11 eka jagaha vastrasahita pratimAkA niSedha karate hue likhA hai: paTabhUSana pahare rahai, pratimA jo koI / so gRhastha mAyAmayI, munirAja na hoI // 2 jAke tiya saMgata nahIM, nahiM vasana na bhUSana / so chavi hai saravagyakI, nirmala nirdUSana // 3 -banArasIvilAsa, pRSTa 234 ___ aura bhI, nATakasamayasArameM aThAraha doSoMkA varNana karate hue kevalIko bhUkhapyAsarahita batalAyA hai, makkhanako abhakSya batalAyA hai aura sthavirakalpa jinakalpake varNanameM likhA hai-; 'thavirakalapI jinakalapI dubidha muni, doU banavAsI doU nagana rahata haiN|" ye saba bAteM zvetAmbara mAnatAse, viruddha haiN| kisI naye yA mizrita matake sthApita karaneko ve burA samajhate the, aise puruSako unhoMne svayaM hI viparIta mithyAdRSTi kahA hai: graMtha ukata patha uthapi jo, thApai kumata sukiiy| sujasa heta gurutA gahai, so viparItI jIya // -smysaar| - tIsarA AkSepa yaha hai ki unhoMne digambara purANoMkI mAnatA chor3a dI thii| parantu yuktiprabodhake lekhako chor3akara isakA bhI koI pramANa nahIM hai| viruddha isake do cAra racanAoMse yahI siddha hotA hai ki ve purANoMko mAnate the / banArasIvilAsameM 'vesaTha zalAkA puruSoMkI 'nAmAvalI,' 'navasenA vidhAna,' vedanirNaya paMcAsikA,' Adi kavitAyeM purANoMke anusAra hI likhI gaI haiN| eka kavitAmeM jugaliyoMke dharmakA bhI varNana kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA AkSepa yaha hai ki unhoMne hindImeM nATakasamayasAra banAyA aura usameM mUla samayasArake atirikta bahutasI bAteM ghuseDa dI !' isase yuktiprabodhake kartAkA yadi yaha Azaya ho ki unhoMne mUlasamayasArake abhiprAyoMse viruddha bAteM apane bhASAsamayasArameM milA dI, to isake lie koI pramANa nhiiN| jina logoMne isa granthakA aura AtmakhyAti TIkAkA svAdhyAya kiyA hai ve muktakaNThase isa bAtako svIkAra kareMge ki banArasIdAsajIko mUla graMthakartAke aura saMskRtaTIkAke bhAvoMkI rakSA karanemeM aura unake abhiprAyoMko spaSTa karanemeM bhASATIkAoMke jitane racayitA hue haiM una sabase adhika saphalatA prApta huI hai / aura yadi navIna bAteM ghuser3a denekA yaha matalaba ho ki unhoMne mUlagranthakA zabdazaH anuvAda nahIM kiyA hai, bahutasI bAteM apanI orase kahIM haiM to isameM banArasIdAsajIkI nindA nahIM ulaTI prazaMsA hai| saccA TIkAkAra yA bhASAntarakAra vahI hai jo mUla granthake vicAroMko AtmasAta karake unheM apane zabdoMmeM apane DhaMgase eka nirAle hI rUpameM prakAzita kare; na ki vibhaktyartha yA zabdArtha mAtra likhakara chuTTI pA le / samayasArake antima bhAgameM mUla prAkRta granthase do tIna bAteM adhika haiM aura unakA ullekha bhASAmeM spaSTa zabdoMmeM kara diyA gayA hai-eka to amRtacandrasU. rine apanI TIkAmeM jo syAdvAdakA svarUpa aura sAdhakasAdhyadvAra nAmake do adhyAya adhika likhe haiM aura jinakI mUlagranthako samajhaneke lie bahuta hI AvazyakatA hai, dUsare guNasthAnoMkA svarUpa / isake lie banArasIdAsajI kahate haiM:-- parama tattva paracai isamAhIM, gunathAnakakI racanA naahiiN| . yAmaiM gunathAnaka rasa Avai, to giraMtha ati.zobhA paravai // arthAt guNasthAnoMkA svarUpa isa granthake lie zobhAvarddhaka hogA aisA samajhakara unhoMne isakA likhanA Avazyaka samajhA { ata: For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha AkSepa vyartha hai ki "samayasArameM bahutasI naI bAteM ghuseDa dI gaI __ isa taraha jitane AkSepa banArasIdAsajI para kiye gaye haiM, una sabakA nirAkaraNa ho jAtA hai / aba prazna yaha hai ki upAdhyAya meghavijayajIne apane granthameM unapara AkSepa kyoM kiye ? kyA ve sarvathA nirmUla haiM ? nahIM, banArasIdAsajIkI eka samaya aisI avasthA avazya hI ho gaI thI-ve vyavahArako sarvathA hI chor3akara kevala adhyAtmako pakar3a baiThe the / isakA ullekha unhoMne apane ardhakathAnaka nAmaka jIvanacaritameM svayaM hI kiyA hai / vi0 saM0 1680 ke lagabhaga jaba unhoMne arthamalajI nAmaka adhyAtmapremI sajjanake kahanese nATaka'samayasArakA adhyayana kiyA taba ve bAhya kriyAoMse bilakula hI hAtha dho baiThe / unake candrabhAna, thAnamala aura udayakarana nAmaka mitroMkI bhI yahI dazA huI / aura to kyA bhagavAnako car3hAyA huA khAnemeM bhI inhoMne koI doSa na samajhA ! Apako ye munirAja bhI banA lete the: "nagana hohiM cAroM jane, phirahiM koTharI mAhiM / kahahiM bhaye munirAja hama, kachU parigraha nAhiM / " unakI isa avasthAko dekhakaraH-- ... " kahahiM loga zrAvaka aru jatI, bAnArasI khosarAmatI!" apanI isa avasthAkA unhoMne ina zabdoMmeM parihAsa kiyA hai: "karanIko rasa miTa gayo, bhayo na AtamasvAda / bhaI banArasIkI dasA, jathA U~Tako pAda // " . - unakI yaha dazA vi0 saM0 1680 se 1692 taka rhii| mAlUma hotA hai ki upAdhyAyajIne isI samaya apane granthakI racanA kI hogI For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura jaisA ki banArasIdAsajIne svayaM likhA hai ki usa samaya zrAvaka aura yati loga mujhe 'khosarA-matI' kahate the-unheM eka navIna matakA pravartaka likha diyA hogA / parantu kavivarakI Age yaha dazA nahIM rahIM thii| vi0 saM0 1692 meM paM0 rUpacandajIkA AgaremeM Agamana huaa| unhoMne inheM adhyAtmake ekAnta rogameM prasita dekhakara gommaTasArarUpa auSadhi denA prAraMbha kara diyA / taba guNasthAnoMke anusAra jJAna aura kriyAkA vidhAna sunate hI banArasIdAsajIke hRdayake paTa khula gaye / ve kahate haiM:taba banArasI aurahi bhayau, syAdavAdaparaNati prnnyo| suni suni rUpacaMdake vaina, bAnArasI bhayo didajaina // hirademaiM kachu kAlimA, hutI saradahana vIca / sou miTI samatA bhaI, rahI na U~ca na nIca // isase spaSTa hai ki jisa avasthAkA varNana upAdhyAyajIne kiyA hai| vaha * saMvat 1680 se lekara 1692 takakI hai-parantu Age banArasIdAsajI dRDhazraddhAnI jaina bana gaye the| isa bIcameM kavivarane bahutasI padyaracanA kI thii| usakA saMgraha bhI banArasIvilAsameM kiyA gayA hai| yadyapi ukta racanA usa samaya kI hai jaba ve kevala nizcayAvalaMbI the to bhI usameM koI doSa nahIM hai| jIvanacaritameM usake viSayameM kahA hai: solaha sau vAnavai lauM, kiyau niyatarasapAna / pai kevIsurI saba bhaI, syAdavAda prmaan|| isase yaha acchI taraha siddha ho jAtA hai ki banArasIdAsajIkI racanA sarvathA nirdoSa aura kalyANakAriNI hai; usase jainadharmako yA * upAdhyAyajIne banArasIdAsajIke matakI utpattikA samaya bhI yahI 1680 batalAyA hai| 1 niyatarasa-nizcayanaya / 2 kvitaa| / For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasamAnako kisI prakArakI hAni pahu~canekI saMbhAvanA nhiiN| aura nATakasamayasArakI racanA to unhoMne ukta avasthAse uttIrNa ho jAneke bAda saMvat 1693 meM kI hai| isase usake viSayameM kisI prakArakI zaMkA hI nahIM ho sktii| yuktiprabodhakI racanA kisa samaya huI, yaha hameM abhItaka mAlUma nahIM hai| yadi upAdhyAya meghavijayajIne use satyakI bhittipara banAyA hai to vaha saMvat 1692 ke pahale pahalekA banA huA honA caahie| parantu jainazAsanake kathanAnusAra yadi usameM banArasIdAsajIkI mRtyukA aura ka~varapAlajIke dvArA unakI paramparA calanekA bhI jikara hai to kahanA hogA ki yA to svayaM upAdhyAyajIne kisI dveSake vaza, unake nirdoSa satyamArgAnuyAyI ho jAnepara bhI, unapara doSAropa kiyA hai aura yaha saMbhava bhI hai kyoMki banArasIdAsajI antameM digambara sampradAyake anuyAyI ho gaye the aura upAdhyAyajI svayaM zvetAmbara the, yA yuktiprabodha banA to hogA usI 1680 se 1692 takake bIcameM, jaba banArasIdAsajI ekAntanizcayAvalambI the parantu pIche anAvazyaka ho jAne para bhI usako Avazyaka banAye rakhaneke khayAlase unhoMne svayaM yA unake kisI ziSyane ukta paramparA calanekI bAta likha dI hogii| isa bAtakA nirNaya yuktiprabodhake dekhanese ho sakatA hai / kucha bhI ho, para banArasIdAsajIkI racanA aura unakI AtmakahAnI ( jIvanacarita) isa bAtako acchI taraha spaSTa kara detI hai ki ve kisI naye matake pravartaka, ninhava yA pAkhaNDI nahIM the| AzA hai ki jainazAsanake sampAdaka mahAzaya isa lekhapara vicAra kareMge aura eka mahAtmApara unhoMne jo AkSepa kiye haiM unako dUra karanekI udAratA dikhlaaveNge| For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 vividha prsngg| 1 indaurakA utsv| indaurakA utsava Anandake sAtha samApta ho gyaa| isameM sandeha nahIM ki yadi isake sAtha hI 'jainahAIskUla' ke kholanekA bhI samArambha hotA to utsavakA raMga kucha aura hI ho jAtA, parantu skUla na khula sakA, isase logoMkA utsAha kucha mandasA rahA-to bhI utsava khAsA huA aura acchI saphalatAke sAtha huaa| upadeza aura vyAkhyAnoMkI, zAstracacI aura unnaticarcAkI, sabhAoM aura prastAvoMkI kaI dina taka acchI cahala pahala rhii| mAlavA prAntika sabhAkI tA0 2 aura 3 aprailako do baiThakeM huii| unameM do bAteM mahattvakI huI-eka to sabhApati seTha hIrAcanda nemIcandakA vicArapUrNa vyAkhyAna aura dUsarI, sabhAke sthAyI phaNDake lie lagabhaga sAta haz2Ara rupayoMkA candA / eka dina morenAkI jainasiddhAntapAThazAlAke sthAyI phaNDa kholanekA vicAra kiyA gyaa| eka lAkha rupayekI AvazyakatA samajhI gii| sthAyI phaNDake lie eka Tramna * kameTI cunI gaI aura candA ekatra karaneke lie eka 'DepyuTezana pArTI' banAI gaI / dAnavIra seTha hukamacandajIne DepyuTezanake sAtha ghUmanekI bar3I prasannatAse svIkAratA dI aura jaba sabhAke sammukha candekI apIla kI gaI taba Apane pAThazAlAko bar3e hI utsAhase 10000 rupayA dekara usake sthAyI phaNDakI nIva DAla dii| lagabhaga DeDa hajAra rupayeke aura bhI candA huaa| garaja yaha ki aba siddhAntapAThazAlAke sthAyI honemeM koI sandeha nahIM rahA / DepyuTezana pArTIkA daurA bahuta jaldI zurU hogaa| isa utsavameM do kArya aura bhI bar3e mahattvake hue -eka to rAyabahAdura seTha kalyANamajIne indaurameM eka kanyApAThazAlA kholaneke lie 25000 ru0 denA svIkAra kiyA aura tA. 6 aprailako usakA prAraMbhika mUhurta bhI kara diyA aura dUsarA indaura meM eka 'udAsInAzrama' kholanekA nizcaya kiyA gayA / isake lie dAnavIra seTha hukamacandajIne 10000 ru0 ( AzramakI imAratake lie ) rAyabahAdura seTha kalyANamalajIne 10000 ru. aura aNyAnya dharmAtmAoMne lagabhaga 5000 ru0 kA aura bhI candA denA svIkAra kiyaa| isa taraha isa utsavameM saba milA kara lagabhaga 70 hajAra rupayoMkA dAna huaa| isameM sandeha nahIM ki isa samaya indaurakI dhanikamaNDalIkI udAratAkA srota khUba. hI For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 begase vaha rahA hai| bhagavAnase prArthanA hai ki yaha bega bahuta samaya taka jArI rahe aura isase sArA jainasamAja harAbharA susnigdha saphala hotA rhe| 2 indaurakI ullekha yogya ghttnaayeN| indaurake isa utsavameM kucha' ghaTanAyeM aisI huI haiM jinakA ullekha karanA hama bahuta hI Avazyaka samajhate haiM aura unase hama bahuta kucha lAbha uThAnekI AzA. rakhate haiM / tA. 1 aprailakI rAtako zrIyukta zItalaprasAdajI brahmacArIkA eka prabhAvazAlI vyAkhyAna huA / usameM Apane jainadharma aura jainasamAjakI unnati-. ke upAya batalAte hue kahA ki " vartamAna jainasamAja aneka jAtiyoMse banA. huA hai aura unameM prAyaH aisI hI jAtiyA~ adhika haiM jinakI janasaMkhyA bahuta hI thor3I hai / ina saba jAtiyoMmeM paraspara vivAhasambandha nahIM hotA hai aura isase bar3I bhArI hAni yaha ho rahI hai ki hamArI saMkhyA dina para dina ghaTatI. jA rahI hai| prAcIna samayameM isa prakArakA bandhana nahIM thaa| hamAre granthoMmeM aneka. jAtiyoMke paraspara vivAha honeke bahutase pramANa milate haiN| isa lie yadi aba bhI hamArI jAtiyoMmeM paraspara vivAha hone lage to kucha hAni nahIM hai|" yaha prastAva brahmacArIjIne bahuta hI namratAse peza kiyA thA aura prAraMbhameM yaha bhI kaha diyA. thA ki pratyeka manuSyako apane vicAra pragaTa karanekA adhikAra hai, isa lie maiM apane vicAra Apa logoM para prakaTa kara denA cAhatA huuN| maiM yaha nahIM kahatA ki ise mAna hI leveM; mAnane na mAnaneke lie Apa svataMtra haiM, para isa prastAva para Apa. vicAra avazya hI kreN| isake bAda paM0 darayAvasiMhajI sodhiyAne ukta prastAvakA, zAntike sAtha virodha kiyA aura batalAyA ki isakI AvazyakatA nahIM hai / isa taraha yaha viSaya yahA~ hI samApta ho cukA thaa| parantu kucha mahAzaya isase bahuta hI. kSubdha hue aura sabhAvisarjita ho jAnepara sabhAsthAnameM hI unhoMne gAlAgAli zurU karake eka tarahakA hullar3a macA diyA ! isake bAda dUsare dina eka mahAtmAne sabhAmeM khar3e hokara brahmacArIjIke kathanakA logoMko manamAnA U~TapaTA~ga artha samajhAkara unakI zAnake khilApha bahutasI bAteM kahIM / cAhie yaha thA ki isapara brahmacArIjIko bhI bolanekA maukA diyA jAtA; parantu ve kahate kahate roka diye gaye aura isa taraha na kevala unake vicAroMke gale para churI calAI gaI, kintu unakA apamAna bhI kiyA gyaa| isI tarahakI eka ghaTanA aura bhI tA0 3. kI rAtako huii| ku~vara di For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 gvijayasiMhajIkA vyArakhyAna ho rahA thA / unhoMne kahA ki jainiyoMkI janasaMkhyA ghaTa rahI hai| aura yaha niyama hai ki jaba kisI cIz2akA kharca to jArI rahatA hai para AmadanIkI koI sUrata nahIM hotI taba usakA eka na eka dina zeSa ho hI jAtA hai / isa lie hameM cAhie ki ajainoMko jaina banAkara apanI saMkhyAko kSINa honese rokeN| basa, itanA sunate hI bahutase loga bhar3aka uThe ora hullaDa macAneke lie khar3e ho gye| yaha dekhakara seTha hukumacandajI khar3e hogaye aura unhoMne bahuta kucha samajhA bujhAkara bar3I muzkilase unheM zAMta kiyaa| seThajIne kahA ki " isameM bhar3akanekI koI bAta nahIM hai| pratyeka jAtikA manuSya jainadharma dhAraNa kara sakatA hai| yaha ApakA sAmAjika yA jAtIya prazna nahIM hai-ye yaha nahIM kahate ki jo loga jainadharma dhAraNa karaleM unake sAtha tuma roTI beTI vyavahAra bhI jArI kara do / phira itanI uchala kUda macAnekI kyA AvazyakatA hai| ityAdi / " ina do ghaTanAoMse hamAre zikSita bhAIyoMko jAnanA cAhie ki hamAre samAjameM vicArasahiSNutAkI kitanI kamI hai aura jaba taka logoMmeM itanA bhI dhairya nahIM hai-ve dUsaroMkI bAtoMko suna bhI nahIM sakate hai tabataka samAjameM kisIbhI sudhArako Azraya milanekI AzA kaise kI jA sakatI hai ! isa viSayameM mAlavA Adi prAnta to bahuta hI bar3he car3he haiM-unakI rUr3hiyoM yA saMskAroMke viruddha eka zabda bhI yadi koI kaha de to unake mijAjakI garmAkA pArA 105 DigrIpara jA phNce| isakA kAraNa unakI ghora ajJAnatA hai| jaba unake kAnoMtaka kabhI aise zabda gaye hI nahIM, apanI saMkIrNa paridhike bAhara bhI kucha hai yaha jaba unheM mAlUma hI nahIM, taba aisA honA svAbhAvika hI hai| isa lie sabase pahale hamArA yaha kartavya honA cAhie ki sarva sAdhAraNameM vicArasahiSNutA utpanna kreN| isake lie kucha naye vicAroMke parantu zAnta dUradarzI aura sadAcArI upadezaka niyata kiye jAveM Arai ve jagaha jagaha ghUmakara vicArasahiSNutAke siddhAnta samajhAveM, naye vicAroMko uttamatAkeM sAtha logoMke kAnoMtaka pahu~cAveM, deza aura samAjakI vartamAna paristhitiyoMkA jJAna karAveM / sudhArasambandhI kucha TrekTa chapAkara jagaha jagaha vitaraNa kiye jAveM aura samAcArapatroMmeM sudhArasambandhI lekha khUba svAdhInatAke sAtha likhe jaaveN| yadi vartamAna samAcArapatroMse kAma na cale-ve yadi apanI dabbU duraMgI aura girI huI pAlisIko chor3anA pasanda na kareM to eka do bilakula svAdhIna aura zAnadAra patra nikAlanekA prayatna kiyA jaay| For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 yaha hameM yAda rakhanA cAhie ki jabataka hamArA naye utthAnakA saMdezA logoMke kAnoMtaka isa jorase na pahu~cegA ki unakI jhilliyA~ phaTane lageM aura ve sunate sunate Uba jAveM, tabataka unameM vicArasahiSNutA nahIM A sakatI-unheM sunanekA abhyAsa nahIM ho sakatA aura taba taka koI bhI naye sudhArake honekI AzA nahIM kI jA sktii| isa qhayAlase ki jaba ye samajhane lageMge taba hama kucha sunAveMge hameM saikar3oM varSa taka bhI sunAnekA avasara nahIM milegaa| saphalatA kI kuMjI yahI hai ki hama udyoga karate raheM-kartavya karate raheM aura vighnabAdhAoMkI aura bhrUkSepa bhI na kreN| 3 jaina hAIskUla kyoM na khulA? pAThakoMko mAlUma hai ki jayapuranivAsI paM0 arjunalAlajI seThI bI. e ko hAIskUlakI prabandhakAriNI kameTIne isa lie cunakara indaura bulA liyA thA ki ve jaina hAIskUlake priMsipAla banakara kArya kreN| seThIjI lagabhaga 10 barSase zikSApracAra sambandhI kArya kara rahe haiN| zikSApaddhati aura zikSAsaMsthAoMke viSayameM unhoMne bahuta ucca zreNIkA jJAna aura anubhava prApta kiyA hai| isa viSayameM se jaina samAjameM advitIya haiM / dhArmika jJAna bhI unakA bahuta bar3hA car3hA hai / ina bAtoMpara dhyAna denese kahanA par3atA hai ki prabandhakAriNI kameTIne unake cunanemeM bahuta bar3I yogyatAkA paricaya diyA thA aura seThIjIke dvArA usakA hAIskUla bhAratavarSakA eka Adarza hAIskUla bana jAtA, isameM jarA bhI sandeha nahIM hai / parantu ' yaccetasApi na kRtaM tadihAbhyupaiti ' jo kabhI socA bhI nahIM thA vaha ho gayA; hamAre durbhAgyase seThIjIpara eka bhayaMkara vipatti Akara TUTa par3I jisase utsavake samaya hAIskUla khula na sakA aura yadi hamArA anumAna satya ho to jaina hAIskUla sadAke lie eka utsAhI svArthatyAgI saMcAlakase vaMcita ho gyaa| jahA~ taka hama jAnate haiM seThIjI Aja taka kabhI kisI rAjanaitika AndolanameM zAmila nahIM hue hai| ve zAntipriya aura rAjabhakta jainajAtike kevala eka dhArmika aura sAmAjika zikSaka the| unhoMne zikSApracArakA jo bar3A bhArI bhAra uThA rakkhA thA usako chor3akara aura kisI kAmameM hAtha DAlaneke lie unake pAsa samaya bhI na thA / parantu Aja kala dezakI dazA hI kucha aisI ho rahI hai ki rAjanItaka mAmaloMse dUra rahanAle loga bhI sukhakI nIMda nahIM sone pAte / yaha sunakara 'sArA janasamA u ThA ki tA0 8 mArcako seThIjI aura unake 'ziSya kRSNajIko putina gariphtAra kara le gii| bIcameM jaba yaha sunA ki For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seThIjI aura unake ziSya dehalIse vApasa lAkara chor3a diye gaye haiM taba bahuta kucha santoSa huaa| parantu thor3e hI dina bAda tA. 23 ko jaba ve phira giriphtAra kara lie gaye aura sAtha hI zivanArAyaNa dvivedI, motIcanda zAha Adi unake tIna cAra vidyArthI bhI giriphtAra kiye gaye, taba hama lAgoke AzcayakA kucha ThikAnA nahIM rhaa| aba taka saba loga havAlAtameM hI haiM parantu spaSTataH yaha kisI para bhI prakaTa nahIM hai ki ye saba kyoM giriphtAra kiye gaye haiN| kevala yahI sunA jAtA hai ki dehalIke. rAjadrohasambadhI mAmalemeM sandehake kAraNa ye saba pakar3e gaye haiN| jaba taka yaha mAmalA adAlatameM na A jAve aura kucha khulAsA mAlUma na ho taba taka isa viSayameM hameM kucha likhanekA AdhikAra nhiiN| parantu yaha hama avazya kaheMge ki sarakArako bahuta soca samajhakara ye mAmale calAne caahie| kahIM aisA' na ho ki vyartha hI nirupadravI aura zAntipriya loga, satAye jAveM aura isakA logoMke cittapara kucha aura hI pariNAma ho| hameM vizvAsa hai ki jainaprajA jise vAstavameM rAjadroha kahate haiM usase kosoM dUra hai| 4 roganivAriNI ramaNI / perisa (phrAnsa ) ke patroMmeM vahA~kI 'meDama laloja' nAmakI eka strIveja sambandhAmeM bar3I hI Azcaryajanaka bAteM prakAzita huI haiM / vacaya nameM jyoMhI vara kisI jhADapara apanA hAtha rakhalI thI tyoMhI usake patte aura phUla khila uThate the| isa samaya vaha cAhe jisa rogIko hAthase sparza karake yA kevala dRSTipAta karake nIroga kara sakatI hai| isa taraha roga dUra karate samaya usake hAthameMse eka prakArakA prabAha nikalatA hai| yaha pravAha yadi phoTo leneke kAca para DAlA jAtA hai to usapara nunaharI yA gulAbI nizAna ho jAte haiN| jaba vaha dUsaroMkA darda dUra kara cukatI hai taba use thADI derake lie rarda hone lagatA hai jo ki ApahI Apa ArAma ho jAtA hai / saikaDoM mIlakI dUrI para rahanevAle rogIko bhI vaha apane ghara baiThe ArAma pahu~cA sakalI hai / vaha na to vijJApana prakAzita karAtI hai aura na mAna tathA dhanaMkI vaha icchA rakhatI hai| vaha bahuta hI dharmaparAyaNA hai| yaha eka AtmAkI adbhuta zaktiyoMkA pratyakSa dRSTAnta hai| bhramasaMzodhana / jainahitaiSIke pichale aMkake 'granthaparIkSA' nAmaka lekhakA prUpha sAvadhAnIse nahIM dekhA gayA, isa lie usameM bahutasI azuddhiyA~ raha gaI haiN| zlokoMke nambaroM aura zabdoMmeM bahuta pramAda huA hai| isakA vartamAnta hai| AzA hai ki pAThaka isake lie hameM kSamA kareMge aura lekhako vicAAlisIkoDhanekI kRpaH kreNge| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI anokhI pustkeN| citramayajagat-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitra mAsikapatra hai| "ilesTreTeDa laMDana nyUja" ke DhaMga para bar3e sAijameM nikalatA hai| eka eka pRSThameM kaI kaI citra hote haiN| citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiN| sAla bharakI 12 kApiyoMko ekameM baMdhA lenese koI 400, 500 citroM kA manohara alabama bana jAtA hai / janavarI 1913 se isameM vizeSa unnati kI gaI hai| raMgIna citra bhI isameM rahate haiN| ArTapeparake saMskaraNakA vArSika mUlya 5 // ) DA0 vya0 sahita aura eka saMkhyAkA mUlya // ) AnA hai| sAdhAraNa kAgajakA vA0 mU0 3 // ) aura eka saMkhyAkA / ) // hai|| rAjA ravivarmAke prasiddha citra-rAjA sAhabake citra saMsArabharameM nAma pA cuke haiN| unhIM citroMko aba hamane sabake subhIteke liye ArTa pepr| para pustakAkAra prakAzita kara diyA hai| isa pustakameM 88 citra maya vivaraNa: ke haiN| rAjA sAhabakA sacitra caritra bhI hai| TAiTala peja eka prasiddha raMgIna citrase suzobhita hai| mUlya hai sirpha 1) ru0| citramaya jApAna-ghara baiThe jApAnakI saira / isa pustakameM jApAnake sRSTisauMdarya, rItiravAja, khAnapAna, nRtya, gAyanavAdana, vyavasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 84 citra, saMkSipta vivaraNa sahita haiN| pustaka abbala nambarake ArTa peparapara chapI hai| mUlya eka rupyaa| sacitra akSarabodha-choTe 2 baccoMko varNaparicaya karAne meM yaha pustaka bahata nAma pA cukI hai| akSaroMke sAtha sAtha pratyeka akSarako batAnevAlI, usI akSarake AdivAlI vastukA raMgIna citra bhI diyA hai| pustakakA AkAra bddaa| hai| jisase citra aura akSara saba suzobhita dekha par3ate haiN| mUlya chaha aanaa| varNamAlAke raMgIna tAza-tAzoMke khelake sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya karAneke liye hamane tAza nikAle haiN| saba tAzoMmeM akSaroMke sAtha sAtha raMgIna citra aura khelaneke cinha bhI haiN| avazya dekhiye| phI seTa cAra Ane / sacitra akSaralipi-yaha pustaka bhI upasacitra akSarabodha" ke DhaMgakI hai| isameM bArAkhaDI aura choTe ke diye haiN| vastucitra saba raMgIna hai| takase choisIse isakA mUlya do Ane hai| For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saste raMgIna citra-zrIdattAtraya, zrIgaNapati, rAmapaMcAyatana, bharatabheTa hanumAna, zivapaMcAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIdhara, viSNu, lakSmI, gopIcanda, ahilyA, zakuntalA, menakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajeMdramokSa, harihara bheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura haMsa, zeSazAyI, damayantI ityAdike sundara raMgIna citr| AkAra 745, mUlya prati citra eka paisaa| zrI sayAjIrAva gAyakavADa baDodA, mahArAja paMcama jAja aura mahArAnI merI, kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavarDake raMgIna citra, AkAra 8x10 mUlya ati saMkhyA eka aanaa| lithoke baDhiyA~ raMgIna citra-gAyatrI, prAtaHsandhyA, madhyAhna sandhyA, sAyaMsandhyA pratyeka citr|) aura cAroM milakara // ), nAnaka paMthake dUsa gurU, svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapaMcAyatana, rAmapaMcAyatana, mahArAja jAja, mahArAnI merii| AkAra 164 20 mUlya prati citra / ) Ane / anya sAmAnya-isake sivAya sacitra kArDa, raMgIna aura sAde, svadezI baTana, svadezI diyAsalAI, svadezI cAkU, aitihAsika raMgIna khelaneke tA Adhunika dezabhakta, aitihAsika rAjA mahArAjA, bAdazAha, saradAra, aMgrejI rAjakartA, gavarnara janarala ityAdike sAde citra ucita aura saste mUlya para milate haiN| skUloMmeM kiMDaragArDana rItise zikSA dene ke liye jAnavaroM Adike citra saba prakArake raMgIna nakaze DrAIgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai| isa patepara patravyavahAra kiijiye| mainejara citrazAlA presa, pUnA siTI keshr| -kAzmIrakI kezara jagatprasiddha hai| naI phasalakI umdA keshr| zIghra maMgAIye / dara 1) tolaa| takI maalaayeN| sUtakI mAlA lie sabase acchI samajhI jAtI haiN| jina bhAiyoMko sAoMkI damase mNgaaveN| hara vakta taiyAra rahatI haiN| dara eka rupaye mainejara, jenagrantha Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only