Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ જગજીવનદાતા
જ મન-અ
! સ્મણાર્થે તેમના પિતાશ્રી = ઉનાઈ તરફથી ભેટ
જૈન ધર્મની પ્રાચીન અર્વાચીન સ્થિતિ.
લેખક,
ચોગનિષ્ઠ મુનિ મહારાજ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી.
પ્રગટ કર્તા શંકરલાલ ડાહ્યાભાઈ કાપડીઆ, સુપ્રીટેન્ડન્ટ શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂ, પૂ. બેડ"ગ-અમદાવાદ,
મૂલ્ય ૦-૨-૦૦
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ બુદ્ધિસાગરજી ગ્રંથમાળા ચળ્યાંક ર૮
જૈન ધર્મની પ્રાચીન અર્વાચીન સ્થિતિ.
ગિનિષ્ઠ મુનિ મહારાજ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી,
પ્રગટ કર્તા, શંકરલાલ ડાહ્યાભાઈ કાપડીયા, સુપ્રીટેન્ડન્ટ શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક બોડીંગ,
અમદાવાદ,
આવૃતિ બીજી
પ્રત ૧૦૦૦.
સંવત ૧૮૭૦,
સને ૧૮૧૩.
અમદાવાદ, ધી ડાયમંડ જ્યુબિલી પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં પરીખ દેવીદાસ છગનલાલે છાપ્યું.
--~મૂલ્ય રૂ. ૦૨-૦
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ જમનાદાસ જેઠાભાઇ.
કીકાભટની પાળ, અમદાવાદ, bay Art Printing Works, Fort.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ જમનાદાસ જેઠાભાઈ
શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક બેડીંગને સદાના ઉપયો: માટે રૂ. ૧૫૦૦૦ ના મકાનની ઉદાર સખાવત કરનાર,
આ શેઠને જન્મ સંવત ૧૮૮૮ ની સાલમાં શા. જેઠાભાઈ જેચંદને ત્યાં થયો હતો. તેમને એક ભાઈ ભગુભાઈ ઉર્ફે રણછોડભાઈ તથા એક બહેન નામે પરસન છે જેઓ હાલ હયાત છે. શેઠને અત્યાર સુધીમાં ત્રણ સ્ત્રીઓ થઈ તેમાંની કોઈ હયાત નથી તથા સંતતિમાં ત્રણ દિકરા અને એક દિકરી, તેમાંથી મોટા બે દિકરા નામે જગજીવન તથા કાલીદાસ અનુક્રમે ચદ અને બાર વર્ષની ઉમ્મરે દેવલોક પામ્યા હતા, ને એક દિકરે નામે ચંદુલાલ તથા એક દિકરી નામે ચંપા હાલ હયાત છે. ચંદુલાલની ઉમ્મર આશરે વર્ષ નવની છે. શેઠના પિતાની સ્થિતિ સાધારણ હતી કે તેઓ અફીણુને ધંધો કરતા હતા. શેઠ જમનાદાસ પણ પહેલાં પિતાની સાથે અફીણના ધંધામાં ૨૦ વર્ષની ઉમ્મરે જોડાયા હતા ને તે ધંધામાં તેઓ પોતાની બુદ્ધિ અને હોશિયારીથી ઘણું આગળ વધ્યા હતા ને ઘણીજ વેપાર કુશલ થયા હતા. આ પછી તેમણે સંવત ૧૯૨૨ ની સાલમાં શા. રણછોડદાસ જમનાદાસના નામની પેઢી ઉધાડી જે હાલ હીરાલાલ રણછોડના નામથી ચાલે છે. - આ શડે પાલીતાણા, ગીરનાર, સમેતશીખર તથા પંચતીર્થ
ગેરે સ્થળોની ઘણી વખત યાત્રા કરી છે. જે જે સ્થળે તેઓ યાત્રા નવા જતા ત્યાં ઘણુ ગરીબેને પૈસા, અનાજ, કપડાં વિગેરે આપતા કે કેળવણીનાં ખાતાને મદદ કરતા. આ શેઠની દયાની તીવ્રતા
જ છે. આ શેઠે બોર્ડીંગને રૂપીઆ પંદર હજાર રૂ. ૧૫૦૦૦) મકાનની ઉદાર સખાવત કરી છે. તદુપરાંત તેઓએ રૂ. ૨૦૦૦૦ આશરે ચકલાંઓને દાણુ નાખવામાં, ગરીબોને સહાય આપવામાં 1 વિદ્યાર્થીઓને સ્કોલરશીપ વિગેરે આપવામાં ખર્ચેલા છે. એક
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વખત આખા શહેરના ભિખારીઓને ૮૦ મણને શીરો કરી જમાડ્યા હતા. હાલ પણ તેઓ ઘણી વખત શહેરમાં રખડતાં લુલાં, લંગડાં, આંધળાં તથા અશક્ત ગરીબ લોકોને એકઠા કરી લાડવા, કપડાં, અનાજ વિગેરે વહેચે છે. ખરેખર આવા ખૂણે ખાચરે ભરાઈ રહેલા નીરાધાર મનુષ્યોને ગુપ્ત દાન દેનારા વીરરને થોડા જ હશે ,
આપણે અત્યારે જેનોમાં જે પૈસા ખરચાતા જોઈએ છીએ અને સખાવતે જોઈએ છીએ તેના કરતાં આ શેઠની સખાવતે જુદા જ પ્રકારની અને હાલને જમાને જોતાં અમૂલ્ય માલમ પડશે. તેઓએ વૈષ્ણવ બેડીંગને રૂા. ૮૦૦ ની મદદ કરી હતી. તેમજ વળી હમણું લગભગ બે વરસ થયાં રૂ. ૧૫૦૦૦) ની રકમ સારા માર્ગે વાપરવા કાઢેલી છે જેમાંથી હાલ શા, જગજીવન જમનાદાસ જેઠાભાઈ પ્રજાહિતાર્થ દવાખાનું એ નામનું દવાખાનું રતનપિળમાં ખોલ્યું છે. આ દવાખાનાને લાભ દરેક માણસ લઈ શકે છે.
એ રીતે આ શેઠ પિતાની જીંદગીમાં લગભગ રૂ. ૫૦૦૦૦ ની સખાવત કરી છે. ધનવાને હજારો રૂપિયાની સખાવત કરે એ સ્વાભાવિક છે પણ લાખ રૂપિયાની પુંછમાંથી પચાસહજાર સારા માર્ગ ખ. ચેનાર તે આવા વીરલા કેઈકજ હશે. ધન્ય છે આવા નરને!
આ શેઠને સખાવતના કામમાં દરેક રીતે તેમના લઘુ બંધું ભગુભાઈ ઉ રણછોડભાઈ સન્મતિ આપે છે, બડગને મકાન અપાવવાના તથા દવાખાનું કઢાવવાના કામમાં શેઠ મનુભાઈએ તેમના ભાઈને સારી મદદ કરી છે. છેવટ શેઠ જમનાભાઈ તથા ભગુભાઈને કુટુંબની દરેક રીતે વૃદ્ધિ થઈ તેઓ સુખ શાંતિ અને વૈભવમાં આબાદ થાઓ અને તેમને હાથે આવાં ઘણું સુકૃત કાર્યો થાઓ એવું ખરા અંતઃકરણથી ઈચ્છું છું.
શેઠ જમનાદાસે આ પુસ્તકની દ્વીતીયાવૃત્તિ છપાવવામાં જે સહાયતા આપી છે તેને માટે તેમનો આ સ્થળે આભાર માનું છું. - ' !
પ્રગટકર્તા -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
આર્યાવર્તમાં ઈંગ્લીશ સરકારના ન્યાયપ્રિય શાક્તર શાસનથી જૈનેને શાંતિને શ્વાસ લેવાને સમય પ્રાપ્ત થયો છે અને જૈન ધર્મની આરાધનામાં અનુકલ સાધને પ્રાપ્ત થયાં છે. આજ કારણથી રાજા એ પણ ધર્મની આરાધનામાં શાન્તિ પ્રચારક હોવાથી મેટી શાન્તિમાં “શ્રીરનાધિમાનરાન્તિર્મવતુ” એ મંત્ર વડે જૈન ચતુર્વિધ સંધ, પાણીક પ્રતિક્રમણદિ પ્રસંગે રાજાને શાંતિ થાઓ એમ ઉપરને મંત્ર બોલીને દર્શાવે છે. ઈગ્લીશ સરકારના રાજ્ય પ્રતાપે જૈનેને ધર્મનો પ્રચાર કરવામાં કઈ વિM નાંખી શકતું નથી. આવા શાન સમયમાં જેને પિતાનાં ધર્મનાં પુસ્તકોને ભંડારમાંથી બહાર કાઢવા લાગ્યા છે. સાધુઓ અને સાધ્વીઓ ધર્મશાસ્ત્રોમાં કથેલા ઉપદેશને ફેલાવવા પ્રયત્ન કરે છે. પોતાની પૂર્વે અપૂર્વ ઝાહેરજલાલી હતી તેને વિચાર કરવાને અને ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી તેને દુનિયાને ખ્યાલ થાય તે માટે પુસ્તક રચીને બહાર પાડવાને શુભ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયો છે. ' .
' - જેનેની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિ સંબંધી વિચાર કરવાને જૈન સાક્ષરે અનેક પ્રકારની શોધખોળ વગેરેથી પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. દરેક ધર્મની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિ જાણવાથી ઐતિહાસિક જ્ઞાનમાં વધારે થાય છે. સંસારમાં જે જે ધર્મવાળા ઓએ પિતાની ઉન્નતિ કરી છે તેઓએ અવશ્ય ઇતિહાસને અભ્યાસ કર્યો છે. દરેકની ઉન્નતિનો આધાર એતિહાસિક જ્ઞાન ઉપર છે. પિતાના ધર્મની પ્રાચીન સ્થિતિ જાણવાથી દરેકના મનમાં પિતાના ધમની ગેરવતા સંબંધી અભિમાન ઉત્પન્ન થાય છે અને સમાન
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થિતિને સુધારવાને વિવેક પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિના ઐતિહાસિક જ્ઞાનથી ઉન્નતિ અને અવનતિના હેતુઓને સમ્ય રીતે જાણી શકાય છે અને અવનતિનાં કારણેને ત્યાગ કરીને ઉન્નતિના ઉપાયને આદર કરી શકાય છે. જૈન ધર્મના પ્રાચીન અને અર્વાચીન ઇતિહાસથી જૈને જો વાકેફ થાય તે તેઓ પિતાની ઉન્નતિ કરવામાં આગળ વધી શકે અને અવનતિનાં કારણે કુસંપ અજ્ઞાન વગેરેથી દૂર રહી શકે ઇત્યાદિ કારણોને ધ્યાનમાં લેઈ જેનેની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિ જણાવવા માટે જ્ઞાનશક્તિ મુજબ કઈ જૈનોને જણાવવા વિચાર થશે અને તેથી જેનેની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિ નામનું લઘુ પુસ્તક રચવાની પ્રવૃત્તિ થઈ
શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનથી શ્રી મહાવીર પ્રભુ સુધી ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર વગેરે ગ્રન્થોમાંથી ઇતિહાસ મળી આવે છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુથી તે આજ સુધીના ગુર્નાવલી વગેરે અનેક ગ્રન્થભાથી ઈતિહાસ મળી આવે છે. જેમાં શ્વેતાંબર અને દિગંબર એ બન્નેને પરિપૂર્ણ ઈતિહાસ હજુ સુધી બહારુ આવ્યો નથી. જિન ધર્મના ઇતિહાસ ઉપર અજવાળું પાડે એવા ઘણા ગ્રન્થો બહાર્ પડશે ત્યારે જેના પ્રાચીન ઇતિહાસ ઉપર અજવાળું પડશે. જૈન ધર્મના અનેક ગાને ઈતિહાસ બહાર આવે એવી શેધક પ્રવૃત્તિ કરે છે અને તેથી આશા છે કે ભવિષ્યમાં જૈન ધર્મના પૂર્ણ ઈતિહાસ જ્ઞાન પ્રતાપે દુનિયાને ઘણું જાણવાનું મળશે અને જેનેની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિ પર વિચાર કરવાના ઘણું સાનુકુલ સગે પ્રાપ્ત થશે. - વર્તમાન સમયમાં અમને જૈન ધર્મનું ઐતિહાસિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાને જે જે પુસ્તકે મળ્યાં તેના આધારે જેની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિ આલેખવાનું થયું છે. ભવિષ્યમાં જૈન ધર્મના
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઐતિહાસિક જ્ઞાનના પ્રાકટષથી ભવિષ્યના સાક્ષર લેખકાને ધણું જાણુવાનું મળે અને જૈનાની પ્રાચીન તથા અર્વાચીન સ્થિતિ સંબધી પણ જાણવાનુ મળે એમ સંભવ છે.
જૈન ધર્મના પ્રાચીન ઇતિહાસ, તીથૅગાડ, જૈન તત્ત્વાર્થ, પટ્ટાવલીઓ, ગુર્વાવલીઓ, પ્રબંધા, વિદ્વત્નમાલા, શાસ્ત્રા, ત્રા, અન્ય દર્શનીનાં શાસ્ત્રા, શંકરાચાર્ય, રામાનુજ, વલ્લભાચાર્ય વગેરે અન્ય ધર્મ પ્રવર્તકા વગેરેનાં ચરિત્રા વગેરેતુ અવલાકન કરીને અમેએ જૈન ધર્મનું ઐતિહાસિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી જૈનાની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિનું આલેખન કરવા પ્રયત્ન કર્યાં છે, તાપણું કહેવુ પડે છે કે જેનેાની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિનું જ્ઞાન થવાને પરિપૂર્ણ સાધનાના અભાવે અસતેષ જાહેર કરવા પડે છે. જૈનાની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિનું ચિત્ર દ્વારવાને અમારૂં આ ન્હાનું પુસ્તક થોડું ઘણું જન સમાજને ઉપયાગી થઈ પડશે એમ ધારવામાં આવે છે અને તેથી અમારી મહેનતને લાભ વાચકાને મળશે એ સ્વાભા વિક છે. જેનામાં શ્વેતાંબરામાં ચેારાસી ગઅેની ઉત્પત્તિ થઈ છે તે સંબધી પટ્ટાવલીઓ જોઇએ તેટલી અમારા જોવામાં આવી નથી. જેનેાના ઇતિહાસિક ગ્રન્થા કે શ્રી વીર પ્રભુથી તે સેાળમા સત્તરમા શતક સુધીના જે પ્રાચીન ભડારામાં ગુપ્ત હશે તે અમારા જોવામાં આવ્યા નથી. દિગંબરામાં મૂળ સધ કાષ્ટાસંધ, માયુરસધ, દ્રાવિડસધ વગેરે ઘણા સા ઉત્પન્ન થયા છે; તેની પટ્ટાવલીઓ હજી બહાર નહીં પડેલી હોવાથી તે અમારા જોવામાં આવી નથી. વિદ્ રત્નમાલા નાનાર્ણવ પ્રસ્તાવના વગેરે છાપેલા કેટલાક ગ્રન્થાનુ અમાએ વાંચન કર્યું છે તેથી તેમના સંબધી કઈક લખવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
જૈતાની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થાત સંબંધી વિચારો હજી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘણ અમારા જાણવામાં છે છતાં પરિપૂર્ણ લખી શકાયા નથી, તેમજ તસંબંધી વિચારોને અનુક્રમે ગોઠવીને લખી શકાયા નથી. જેનામાં સાક્ષરો ઘણા છે. આ લઘુ પુસ્તક વાંચીને તેઓ જે પિતાને સુજતા વિચારો જણાવશે તે હવે પછીની આવૃત્તિમાં તેમનાં ઉપકાર સાથે સુધારે વધારે કરવામાં આવશે. છવાયેગથી જે કંઈ ભૂલ થઈ હોય તેને વિદ્વાને પ્રમાણુસહ જણાવશે તે તેમનો ઉપકાર માનવામાં આવશે. જેની પડતીનાં જે જે કારણે અમે એ દર્શાવ્યાં છે તે સંક્ષેપથી જણાવ્યાં છે. જેની પડતીનાં કારણોને ઐતિહાસિક દષ્ટિથી જૈન વિદ્વાને વા જૈનેતર વિદ્વાને જણાવશે અને તે જે અમને એગ્ય લાગશે તે તેમના નામની યાદી સહીત હવે પછીની આવૃત્તિમાં દાખલ કરવામાં આવશે. જેની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિ સંબંધી ભવિષ્યમાં અમને જે કંઇ વિશેષ પ્રમાણે મળશે તે પ્રસંગોપાત્ત જણાવવામાં આવશે. અમારી અલ્પ બુદ્ધિ અને ન્હાના મુખે મોટી મોટી વાત કરવા જેવું અમેએ સાહસ કર્યું છે ! વિદસજજનેને પ્રાર્થના કે તેઓએ અમારા પર કૃપા કરી જે કંઇ સમાણુ યુક્તિઓ તેમને સુજે તે અમને જણાવશે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ૐ ન
જૈનધર્મની પ્રાચીન અર્વાચીન સ્થિતિ.
અને
છોલી, તમય મહાવીરં યુવરાજ | 1
जैनधर्मप्रसृत्यर्थ लिखामि लेखमुत्तमम् ॥ १॥ અનાદિ કાળથી આર્યાવર્તમાં જૈનધર્મ પ્રવર્તી રહ્યો છે અને તેથી અનેક જીવોનું કલ્યાણ થયું છે. વર્તમાનમાં થાય છે અને ભવિષ્યમાં થશે.
જૈનધર્મની ઉપયોગિતા. આખી દુનિયાનું કલ્યાણ થાય એવા જૈનધર્મના આચાર અને સુવિચારો છે. જૈન ધર્મમાં દયાના સિદ્ધાંતને મુખ્ય માનવામાં આવ્યો છે. દુનિયામાં જેટલા ધર્મ હાલ વિદ્યમાન છે અને ભવિષ્યમાં જેટલા થશે તેમાં દયા એજ મુખ્ય છે. આર્યાવર્તમાં દયારૂપ દિવ્ય ગંગાને પ્રગટાવનાર જૈનધર્મ છે તેથી જનધર્મની કેટલી બધી ઉપયોગિતા છે એ સહેજે સિદ્ધ થાય છે. જૈનધર્મ આર્યાવર્ત લોકોને અનેક પ્રકારે ઉચ્ચ સ્થિતિમાં લાવવા ઉત્તમ પ્રયત્ન કર્યો છે. આર્યાવર્ત દેશની ભૂતકાળની ઐતિહાસિક બીના તરફ દષ્ટિ ફેંકીએ તો તેમાં જૈનધર્મ ઉતમોત્તમ ભાગ ભજવે છે તે સહેજે જણાશે. ભારતવાસીઓની આર્યતાનું સંરક્ષણ કરનાર જૈનધર્મ છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) જૈનધર્મની પ્રાચીનતા.
જૈનધર્મ અનાદિકાળથી છે, જૈનધર્મના પૂર્વે ધણા દેશેામાં ફેલાવે હતા. શ્રી ઋષભદેવ સ્વામીના વખતમાં હિં‘દુસ્તાન અને અફગાનિસ્તાન, તુર્કસ્તાન, ચીન-મહાચીન, તાતાર વગેરે દેશામાં જૈનધર્મના પ્રચાર હતા. ભરતનું હિંદુસ્તાનમાં રાજ્ય હતું, અને ખાહુબલીનું અહુલી દેશ અથવા અફગાનિસ્તાન વગેરેમાં રાજ્ય હતું. ભરતના નામથી હિંદુસ્તાનનું ભારતદેશ એવું નામ પડયું છે. ભરતના પુત્ર સૂર્યયશા જ્યારે ભારત દેશપર રાજ્ય કરવા લાગ્યા ત્યારથી સૂર્યવંશની સ્થાપના થઇ અને સામયશા રાજાના વશમાં ઉત્પન્ન થએલા ક્ષત્રિયા પોતાને ચંદ્રવ’શી તરીકે જણાવે છે.
શ્રી ઋષભદેવ ભગવાન પછી ભરતરાજા સૂર્યયશા રાજા વગેરે ધણા પાટ સુધી જૈન રાજાઓએ જૈનધર્મના ફેલાવા કર્યાં એમ શ્રી શત્રુંજય માહાત્મ્ય ગ્રન્થમાં જણાવ્યું છે. નવમા સુવિધિનાથ અને દશમા શીતલનાથના સમયમાં જૈનધર્મ પાળતા એવા બ્રાહ્મણેાએ પેાતાની આજીવિકા આદિ અનેક હેતુઓથી વેદેશના સૂત્રામાં ફેરફાર કરીને બ્રાહ્મણ ધર્મની સ્થાપના કરી. શીતલનાથથી વીશમા મુનિસુવ્રતસ્વામી સુધીના તીર્થંકરાના વખતમાં જૈનધર્મની પરિપૂર્ણ ઝાહીઝલાલી હતી. શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીના વખતમાં શ્રી રામચંદ્ર, લક્ષ્મણુ, રાવણુ, વાલી અને સુગ્રીવ વગેરે જૈન રાજાએ વિધમાન હતા. રાવણુ રાજાએ લંકા વગેરે દેશામાં જૈનધર્મના ફેલાવા કર્યાં હતા અને તે હિં’સામય યજ્ઞ કરનારા લોકોને યજ્ઞમાં વિઘ્ન નાંખતા હતા તેથી હિંસામય યજ્ઞ કરનારા લાકા તેને સક્ષસ તરિકે ઓળખતા હતા. રાવણુ રાજાએ અષ્ટાપદ પર્વતપર શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુની પ્રતિમા આગળ નાટક કર્યું હતું અને ભક્તિના બળે તીર્થંકર નામ કર્મ ઉપાજ્યું હતું. રાવણે એક વખતે શ્રી શાન્તિનાથ પ્રભુની પ્રતિમા આગળ ઘણી વિદ્યા સાધી હતી. આ ઉપરથી સમજાશે કે પહેલાં
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
લાખેા વર્ષપર લકા વગેરે દેશામાં જૈનધર્મની પૂર્ણ ઝાહેાઝલાલી હતી. વાલી, સુગ્રીવ, હનુમાન, હનુમાનના પિતાશ્રી પવનરાજા અને જનકરાજા વગેરે જૈનધર્મ પાળતા હતા એમ જૈન રામાયણ વાંચતાં સ્પષ્ટ માલુમ પડે છે તેમજ શ્રી શત્રુંજય માહાત્મ્ય ગ્રન્થ વાંચવાથી પણ માલુમ પડે છે.
શ્રી રામચંદ્રના વખતમાં વિમાન વગેરેનું ભારતવાસીઓને જ્ઞાન હતું. શ્રીપાલ રાજાના ચરિતપરથી માલુમ પડે છે કે પૂર્વ અસંખ્ય પૂવાપર ધણા દેશેામાં જૈનધર્મ પ્રવર્તતા હતા. શ્રીપાલ રાજા કાંધ્યુ વગેરે દેશામાં ગયા હતા તે વખતે પણ ત્યાં જૈન ધર્મનાં મન્દિરા હતાં. શ્રીપાલ રાાએ જે રૂષભદેવની પ્રતિમાનું ઉજ્જયિનીમાં પૂજન કર્યું હતું તે પ્રતિમા હાલ મેવાડમાં કેશરીયાનાથ અને લેવાનાથ તરીકે ઓળખાય છે. અરખી સમુદ્રના મેટામાં તેમજ રત્નાગિરિ તરફના પર્વતામાં જૈન મદિરા હતાં તે સહેજે સિદ્ધ થાય છે. કાંકણુ દેશના મુખ્ય નગર મુંબઇ પાસે આવેલા અગાસી ગામમાં શ્રી મુનિ સુવ્રત સ્વામીની પ્રતિમા છે તે શ્રી મુનિ સુત્રત સ્વામીના વખતની છે એમ અનુમાનથી સિદ્ધ થાય છે. કોંકણુ દેશના રાજા પહેલાં જૈનધર્મી હતા. કોંકણુ દેશમાં પડેલાં હજારા જૈન સાધુ વિચરતા હતા તથા કાંકણુ દેશના પર્વતામાં આવેલી ગુફાઓમાં જૈનમુનિયા વસતા હતા, એમ શ્રીનિશીથ સૂત્રની ચૂર્ણાં વગેરેથી સિદ્ધ થાય છે. શ્રી નિશીથ ચૂર્ણીમાં કાંકણુ દેશની ગુફ્રામાં રહેલા સાધુઓનું વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે.
દક્ષિણ દેશમાં અન્તરિક્ષની મૂર્તિ છે અને તે રાવણ રાજાના વખતની છે એમ અન્તરિક્ષ પાર્શ્વનાથના કલ્પમાં લખવામાં આવ્યું છે. શ્રીમુનિ સુત્રત સ્વામીએ સિદ્ધપુર, ભરૂચ વગેરે ઘણા દેશાના નગરાના લોકાને પ્રતિક્ષેાધ આપ્યા છે. એક વખત તેઓ ભરૂચમાં ઘેાડાને યજ્ઞમાં હામવામાં આવતા હતા તે વખતે ધેાડાનું સંરક્ષણુ કરવા સિદ્ધપુરથી વિહાર કરીને ભરૂચ પધાર્યાં હતા અને હામ કરનારાઓને ધ્યાનાા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપદેશ આપીને ઘડાને બચાવ્યો હતો તેથી હાલ અધાવધ તીર્થ એ નામથી જૈન આચાર્યો શ્રી ભરૂચને ઓળખે છે. શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામી પછી શ્રી નમિનાથ થયા તેમના વખતમાં જૈન ધર્મને સારી રીતે ફેલા થયા હતા. પાટણ પાસે આવેલા ચારૂપ ગામના ભગ વાનના અહેવાલથી શ્રી નમિનાથ પ્રભુના સમયમાં જિનપ્રતિમાઓ ઘણી ભરાવવામાં આવી છે એવું સ્પષ્ટ સમજાય છે. શ્રી નેમિનાથ પછી ઘણું વર્ષે બાવીસમા શ્રી નેમિનાથ તીર્થકર થયા તેમના વખતમાં શ્રી કૃષ્ણ અને પાંડવો જૈનધર્મ પાળતા હતા. એમ જૈન મહાભારત, શ્રીકૃષ્ણ ચરિત વગેરે ગ્રોથી સિદ્ધ થાય છે. શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના ઉપદેશથી શ્રી કૃષ્ણ સમ્યકત્વ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરી હતી અને તે આવતી ચોવીશીમાં બારમા તીર્થંકર થનાર છે.
શ્રી પાંચ પાંડવોએ સિદ્ધાચલ પર્વત પર અણસણ કર્યું છે અને ત્યાં મુક્તિ ગયા છે તેમની યાદી તરીકે સિદ્ધાચલ પર્વતપર હાલ પણ તેમની પાંચ મૂર્તિ-દેરી વગેરે દેખવામાં આવે છે. પાંડવોની સ્ત્રી દ્રોપદી જૈનધર્મ પાળતી હતી. શ્રી પાંડવ ચરિતમાં ભાગીરથીનું નામ ગંગા નદી કયા કારણથી પડયું તે સ્પષ્ટ રીતે જણાવવામાં આવ્યું છે. પાંચ પાંડ અને કૈરેનું યુદ્ધ થયું તે વખતે ઘણા દેશના જન રાજાઓએ યુદ્ધમાં ભાગ લીધે હતા. શ્રી કૃષ્ણ રાજાએ હજારે પુરૂષોને જૈન સાધુઓ તરીકે બનાવવામાં સહાય કરી છે. શ્રી કૃષ્ણના ભાઈ ગજ સુકમાલે શ્રી નેમિપ્રભુ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. શ્રી નેમિનાથના સમવસરણમાં શ્રી કૃષ્ણ એક વખત અઢાર હજાર સાધુઓને વંદન કર્યું હતું. આ ઉપરથી સમજવાનું મળે છે કે પૂર્વ સમયમાં જૈન રાજાઓએ આર્યાવર્તમાં જૈનધર્મના સદાચાર અને વિચારે ફેલાવવા અત્યંત પ્રયત્ન કર્યો છે. શ્રી નેમિનાથ ચરિત તથા ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરૂષ ચરિત વગેરે ગ્રોથી તે વખતમાં ઘણું જૈન રાજાઓ હતા અને હિન્દુ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થાનમાં ચાર વર્ણ જૈનધર્મ પાળતી હતી એમ સિદ્ધ થાય છે. શ્રી નેમિનાથ ભગવાનના વખતમાં સાંખ્ય ધર્મને પ્રચાર હતા અને તે વખતે વેદ ધર્મને માનનારા ઋષિ વગડામાં રહેતા એમ સિદ્ધ થાય છે. વસિષ્ઠ રામાયણ અને મહાભારત વગેરે અન્ય દર્શનીઓના ગ્રો વખતે પણ જૈનધર્મ હતું અને તે વખતે જૈન મુનિયો હતા એમ સિદ્ધ થાય છે. શ્રી નેમિનાથ તીર્થંકર પછી લગભગ ચોરાશી હજાર વર્ષના આશરે શ્રી પાર્શ્વનાથ તીર્થંકર થયા. શ્રી કાશી દેશના રાજા
અશ્વસેન અને વામા રાણીના પુત્ર શ્રી પાર્શ્વનાથ હતા. આજથી સત્તા વિશસો વર્ષ પહેલાં શ્રી પાર્શ્વનાથ થયા હતા. શ્રી પાર્શ્વનાથના વખતમાં હિન્દુસ્થાનમાં જ્યાં ત્યાં જેન રાજાઓનું રાજ્ય હતું. તાતાર, તીબેટ, અફગાનિસ્થાન વગેરે દેશમાં પણ જૈનધર્મ પ્રવર્તતો હતે. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર એ ચારે વર્ણ જૈનધર્મ પાળતી હતી. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના સમયમાં ધીમે ધીમો વેદધર્મને પ્રચાર વધ્યા કરતું હતું. શ્રી પાર્શ્વનાથે કમઠગીને બોધ આપે હતો. શ્રી પાર્શ્વનાથ ચરિત, કલ્પસૂત્ર વગેરેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ અને કમઠોગીના સંવાદને રમુજી ચિતાર જોવામાં આવે છે. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુએ સમેતશિખર પર્વત પર અણસણ કર્યું હતું તેમના પહેલાં ઘણા તીર્થ કરેએ સમેતશિખર પર્વત પર અણસણ કર્યું હતું તેથી જૈનમાં સમેત શિખરને એક પવિત્ર તીર્થ તરીકે માનવામાં આવે છે. વિવિધ તીર્થકલ્પ નામના ગ્રન્થમાં સમેતશિખર પર્વતનું માહામ્ય સારી રીતે દર્શન
વ્યું છે. શ્રી પાર્શ્વનાથના ગણધરો અને સાધુઓએ હિન્દુસ્થાન વગેરે દેશોમાં જૈનધર્મનો ઉપદેશ આપીને અનેક મનુષ્યોને શુભ માર્ગમાં વાજ્યા હતા. શ્રી પાર્શ્વનાથનું ચિત્તે સર્ષ છે. સપને તક્ષ કહે છે. તક્ષના ચિંથી પાર્શ્વનાથના અનુયાયીઓ એ તરીકે પિતાને ઓળખાવનાર તાજાતિના રાજાઓ થયા તેઓએ ઉત્તર દેશમાં પિતાનું રાજ્ય સ્થાપ્યું
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને તે તાર્ણવંશના લકે વહાણવડે અમેરિકામાં ગયા અને ત્યાં એક મેટા
૪ ભુના ચિ તરીકે તેમના અનુયાયી તરીકે દ લા માટે સર્ષ કોતરી કાઢયે અને પદ્માવતીના નાક કાતરી કાઢી તેનું ચિત્ર ઈગ્લીશ પુસ્તકમાંથી અમોએ દેખ્યું છે. ગાંધી વિરચંદ રાઘવજીએ તે ચિત્ર દેખ્યું છે તેથી પૂર્વે અમેરિકામાં જૈન ધર્મ પ્રસર્યો હતે એમ સિદ્ધ (ઈન્ડીઅન રીવ્યુ વૅલ્યુમ ૧૪
) થાય છે. ઐતિહાસિક દષ્ટિથી પાશ્ચાત્ય વિદ્વાને શ્રી પાર્શ્વનાથ નામના તીર્થકર થયા એમ સિદ્ધ કરે છે અને તેને ઇસારો ટેડરાજસ્થાન વગેરેમાંથી મળે છે.
શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુએ વગડામાં એક બગીચામાં સુંદર, પ્રાસા દમાં શ્રી નેમિનાથ અને રામતીની જાન ચિતરી હતી તે દેખી અને તેથી તેમના મનમાં ઘણે વૈરાગ્ય થયું. આ ઉપરથી આપણને જાણ વાનું મળે છે કે પહેલાં આર્યાવર્તમાં ચિત્રકળાનું બહુ ઉંચા પ્રકારનું જ્ઞાન વિદ્યમાન હતું.
શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પશ્ચાત અઢીસે વર્ષ પછી મગધ દેશમાં ક્ષત્રિય કુંડ નગરમાં સિદ્ધાર્થ રાજા અને વૈદેહી ત્રિશલાને ત્યાં શ્રી વીર પ્રભુને જન્મ થયો. શ્રી વિરપ્રભુએ ત્રીશ વર્ષ ગૃહસ્થાવાસમાં ગાળ્યાં હતાં. તેમના પિતા સિદ્ધાર્થ રાજા અને માતા ત્રિસલા ક્ષત્રિયાણી જૈનધર્મ પાળતાં હતાં અને તેઓ પિતાના નગરમાં જૈન દેરાસરોમાં ઉત્સ કરતાં હતાં. શ્રીવીર પ્રભુને જન્મની સાથે ત્રણ જ્ઞાન હતાં. દીક્ષા લીધા બાદ તેમણે ઘણું દેશમાં વિહાર કર્યો હતો. તેમણે અનાર્ય દેશમાં પણ છદ્મસ્થાવસ્થામાં વિહાર કર્યો હતો. તેમણે અનેક ઉપસર્ગો, દુઃખો વેઠીને આ ભાનું ધ્યાન ધરી કેવલજ્ઞાન પ્રગટાવ્યું હતું. શ્રી વીર પ્રભુએ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને અગિયાર ગતિમાદિ મહા વિદ્વાન બ્રાહ્મણોને ઉપદેશ આપીને જૈનધમ બનાવ્યા તેથી એકી વખતે માલીસસે બ્રાહ્મણોએ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ )
જૈન સાધુની દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. શ્રી વીર પ્રભુએ આખા હિ દુસ્તાનમાં વિહાર કરીને ખેતાલીશ વર્ષે ધર્મના ઉપદેશ દેને કરાડા મનુષ્યાને જૈનધર્મીએ બનાવ્યા હતા. પોતાના હાથે તેમણે ચૈાદ હજાર સાધુઓને દીક્ષા આપી હતી અને પેાતાના હાથે છત્રીશ હજાર સાધ્વીઓને દીક્ષા આપી હતી. તેમના એક લાખ ને સાઠહજાર શ્રાવકો તેા ખાર વ્રતધારી હતા. અને ત્રણુલાખ ચાપનહજાર શ્રાવિકાઓ તે ખાર વ્રતધારી હતી. તે ઉપરથી સમજાય છે કે, અવિરતિ શ્રાવકા અને શ્રાવિકાઓ તેા કરાડાની સખ્યામાં હાવાં જોઇએ. શ્રી મહાવીર પ્રભુના સમયમાં ધણા દેશના રાજાએ જૈનધર્મ પાળતા હતા. કાશી અને કાશલદેશના રાજાએ જૈનધર્મ પાળતા હતા. વિશાલાનગરીના ચેડારાજા શ્રીમહાવીર પ્રભુના મામા થતા હતા તેમણે શ્રાવકનાં ખારવ્રત અંગીકાર કર્યા હતાં. સિન્ધુ દેશ તરફના ઉદયિ રાજા અને ઉજ્જયિની અર્થાત્ માળવા દેશના ચ'ડપ્રઘાતન રાજા જૈનધર્મ પાળતા હતા. દશાર્ણ દેશના દશાર્ણભદ્ર રાજા જૈનધર્મ પાળતા હતા. શ્રી મહાવીર પ્રભુનું છેલ્લું ચાતુર્માસ શ્રી પાવાપુરીમાં હસ્તિપાલ રાજાની લેખકશાળામાં થયું હતું. પાવાપુરીને રાજા હસ્તિપાલ શ્રી વીર પ્રભુના ભક્ત હતા. શ્રી મહાવીર પ્રભુએ આશા વદિ અમાવાસ્યાની રાત્રીએ દેહના ત્યાગ ર્યાં અને મુક્તિપદ પ્રાપ્ત કર્યું તે વખતે પાવાપુરીમાં અઢાર દેશના રાજાએ કે જે મહાવીર પ્રભુના સેવકા હતા તેમની કોન્ફરન્સ ભરાઇ હતી. તેમાં નવમલ્લકીજાતિના કાશી દેશના રાજા હતા અને નવલેજ઼જાતિના કાશલ દેશના રાજાએ હતા એ અઢાર રાજા વેશાલીના ચેટક રાજાના સામતા હતા. તેમણે શ્રી વીરપ્રભુના નિર્વાણ મહાત્સવ કર્યો. મગધ દેશના રાજગૃહી નગરીના ચેડા મહારાજા શ્રી વીરપ્રભુના પરમભક્ત હતા. શ્રી વીરપ્રભુના વખતમાં નેપાલ પાસે આવેલા કપિલવસ્તુ નગરના શુદ્દાદન રાજાના પુત્ર મુદ્દે બુદ્ધ ધર્મ
.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચલાવ્યું હતું. જૈન સાધુઓએ ગૌતમબુદ્ધને સમજાવ્યો હતો પણ તેણે પિતાના મત પ્રમાણે નવો ધર્મ પ્રગટાવ્યો.
શ્રી વિરપ્રભુના વખતમાં આર્યાવર્તમાં જૈન ધર્મ, વેદ ધર્મ, અને બદ્ધ ધર્મ એ ત્રણ ધર્મ વિદ્યમાન હતા તેમાં તે વખતે આર્યાવર્ત વગેરે દેશોમાં જૈનધર્મને મુખ્યતાઓ પ્રચાર હતે.
- વેદધર્મથી જૈનધર્મ પ્રાચીન છે. - શાટાયનાચાર્ય નામના એક પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય શાકટાયન નામનું વ્યાકરણ વિરચ્યું છે. પાણિનિ આચાર્ય કરતાં શાકટાયનાચાર્ય પ્રાચીન છે. પાણિનિ મહર્ષિએ સ્વરચિત વ્યાકરણમાં થોડુકયત્નતર રાવ - નર્ચ ઇત્યાદિક શાકટાયનનાં સૂ ગ્રહ્યાં છે તેથી પાણીનિ મહર્ષિ કરતાં શાકટાયનાચાર્ય પ્રાચીન સિદ્ધ કરે છે. શોધક વિદ્વાનોના મત પ્રમાણે ઈ. પૂર્વે બે હજાર અને ચારસો વર્ષ પહેલાં પાણીનિ મહર્ષિ વિદ્યમાન હતા તેની પૂર્વે શાકટાયન જૈનાચાર્ય સેંકડો વા હજારે વર્ષપર વિદ્યમાન હવા જોઈએ. મદ્રાસ ઇલાકાની કેલેજના પ્રોફેસર મિસ્તર ગુસ્તાવ એપર્ટ લખે છે કે પાણિનિ મહર્ષિએ શાકટાનાચાર્યને પિતાનાથી પ્રાચીન વ્યાકરણકર્તા તરીકે લખેલા છે તેમજ તેમનું (શાકટાયનાચાર્યનું) નામ ઋગવેદ અને શુકલ યજુર્વેદની પ્રતિશાખાઓમાં અને યાસ્કના નિરૂક્તમાં પણ આવે છે. . બે પદેવ નામને ગ્રંથકાર પોતાના કલ્પદ્રુમ નામના ગ્રન્થમાં વ્યાકરણ કર્તાઓના નામને જે ક આપે છે તે કથી પાણિનિ ઋષિ પૂર્વે શાકટાયનાચાર્ય હતા એમ સિદ્ધ થાય છે. . .
. . . इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत् स्नापिशली शाकटायनः ॥ પાબિન્યમને કન્યા રાશિ છે !!
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ લેકમાં પાણિનિ પૂર્વે શાકટાયનાચાર્યને સ્પષ્ટ રીતે જાણુંવ્યા છે. શાક્યાયન, અમર, જૈનેન્દ્ર, સિદ્ધહેમ, બુદ્ધિસાગર, ચંદ્રપ્રભા, વગેરે વ્યાકરણના બનાવનારા જૈનાચાર્યો છે. તેમાંનાં ઘણું હાલમેજુદ છે. કાનડી ભાષામાં વ્યાકરણનો પ્રથમ ગ્રન્થ જેને એજ રમે છે. જે દેશમાં જે વખતે જે ભાષા ચાલતી હોય તે વખતે તેજ ભાષામાં ધર્મશાસ્ત્રને લખવાનો રીવાજ પહેલ વહેલ જૈન લેકેએ અમલમાં આણેલો જણાય છે.
શાકટાયનાચાર્ય પિતાના વ્યાકરણના પાકના અંતે મળમાસघाधिपतेः श्रुतकेवलिदेशीयाचार्यस्य शाकटायनस्यकृतौ मेवी शते सणे છે. આ લેખમાં મહા શ્રમણ સંધ અને શ્રત કેવલિ દેશીયાચાર્યસ્ય એ જનેના પારિભાષિક સંસ્કૃત ઘરગથ્થુ શબ્દો છે. તે ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે શાકટાયનાચાર્ય જૈન હતા. પુરાણોની પૂર્વે જૈનધર્મ હતો તે પુરાણોથી સિદ્ધ થાય છે. ભાગવતમાં–
नित्यानुभूतनिजलाभनिवृत्ततृष्णा श्रेयस्य तद्रचनयाचिर सुप्तबुद्धैः। . .. लोकस्य योकरुणयोभयमात्मलोक
माख्यानमो भगवते रुषभायतस्मै । - તે રૂષભદેવને અમારા નમસ્કાર થાઓ. નિત્યાનુભૂત નિજ લાભથી જેની તૃષ્ણ દૂર થઈ છે એવા રૂષભદેવ છે. ઇત્યાદિ. બ્રહ્માણ્ડપુરાણમાં – ... नाभिस्तु जनयेत्पुत्रं मरुदेव्या मनोहरम् . .
ऋषभं क्षत्रियश्रेष्ठं सर्व क्षत्रस्य पूर्वकम् ।
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०) ऋषभाद् भारतोजज्ञे वीरपुत्र शताग्रजः अभिषिच्य भरतं राज्ये महा प्रावृज्यमाश्रितः ॥
याहि. महाभारतमा:
युगे युगे महापुण्यं दृश्यते द्वारिकापुरी अवतीर्णो हरियंत्र प्रभासससिभूषणः । रेवताद्रौ जिनोनेमि युगादि विमलाचले
ऋषीणामाश्रमादेव मुक्तिमार्गस्य कारणम् ॥ નાગપુરાણમાં
दर्शयन्वमवीराणां सुरासुरनमस्कृतः ।
नीतित्रयस्य कर्त्तायो युगादौ प्रथमोजिनः ॥ शिवपुरामा:
अष्टषष्ठिसु तीर्थेषु यात्रायां यत्फलं भवेत् ।
आदिनाथस्य देवस्य स्मरणेनापि तद्भवेत् ॥ ગવાસિષ્ઠના વૈરાગ્ય પ્રકરણમાં–
नाहरामो नमेवाञ्छा भावेषु च नमे मनः ।
शान्तिमास्थातुमिच्छामि चात्मनैवजिनो यथा । નાગપુરાણમાં જૈનેના અહમંત્ર સંબંધીનું માહાસ્ય જણાવ્યું છે કે –
अकारादि हकारान्तं मूर्ध्वाधोरेफ संयुतम् । नादबिन्दु कलाक्रान्तं चन्द्रमंडल सन्निभम् ॥ एतदेव परं तत्त्वं योविजानाति भावतः । संसारबन्धनं छित्वा सगच्छेत् परमांगतिम् ॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
(११) નગરપુરાણમાં દશ બ્રાહ્મણને જમાડવાથી જે ફલ થાય છે તે એક અરિહંતના સાધુને ભેજન આપવાથી ફળ થાય છે.
श्लोक. નગરપુરાણે–
दशभि भौजितै विप्रै यत्फलं जायतेकृते । मुनिमहन्तभक्तस्य तत्फलं जायते कलौ ॥ ऋग्वेदमा. ॐ नग्नं सुधीरं दीगवाससं ब्रह्मगदै सनातनं उपैमीवीरं पुरुष महन्त मादीत्यवर्ण तमसः पुरस्तात् स्वाहा ॥
नन, धार, पीर, हिमर, , सनातन, साहित्य वर्णवाणा અર્થાત (કાતીત તીર્થકર) એવા અરિહંતના શરણને પ્રાપ્ત થાઉ છું.
ॐ त्रैलोक्य प्रष्टितानां चतुर्विशति तीर्थंकराणां । ऋषभादि वर्द्धमान्तानां सिद्धानां शरणं प्रपद्ये ॥ (रुग्वेद)
અર્થ –જે ઋષભદેવને આદિમાં લઈને વર્ધમાન પર્યન્ત રૈલોક્યા મતિષ્ટિત ચેવિસ તીર્થંકર સિદ્ધ છે તેમને શરણે હું જાઉં છું.
"ॐ नमाऽहन्तो ऋषभो" ( यजुर्वेद) અર્થ—અરહંત (પૂજ્ય) ઋષભદેવને નમસ્કાર હે, તથા જે ऋषभं पवित्रं पुरुहूतमध्वरं यज्ञेषु नग्नं परमं माहसं स्तुतं वारं शत्रुजयंत पशुरिंद्र माहुरितिस्वाहा ! उप्रातारमिन्द्रं ऋषभं वपन्ति अमृतारामिन्दं हवे सुगतं सुपार्श्व मिन्द्र हवे शक्रमजितं तद्वर्द्धमान पुरुहूत मिन्द्र माहुरितिस्वाहा ! ॐ स्वस्तिनइन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वास्तिनः पूषा विश्ववेदाः स्वस्तिनस्तायो अरिष्टनेमिः स्वस्तिनो बृहस्पतिर्दधातु दीर्घायु स्त्वाय बलायुर्वाशुयजातायुः॥ ॐ रक्ष रक्ष अरिष्टनेमि स्वाहा । वामदेव शान्त्यर्थ मुपविधीयते, मोऽस्माकं अरिष्टनेमि खाहा ॥ (यजुर्वेद. अ. २५ मं. २९)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) ઇત્યાદિ જૈન તીર્થકરોની સ્તુતિ વેદમંત્રોમાં આવે છે તેથી વેદમંત્રી બન્યા તે પૂર્વે જૈન ધર્મની અસ્તિતા સિદ્ધ થાય છે. રૂદ વગેરેની ઘણી શાખાઓ તથા મૂળમત્રે નષ્ટ થઈ ગયા છે તેથી તીર્થકરના મંત્રે હાલ જે વેદે છે તેમાંથી ઘણું ઉપલબ્ધ ન થાય તે તેમાં મંત્ર નષ્ટ થયા તે જ કારણ સમજવું.
જ્યારથી જે જે પુરાણો બનેલાં છે તેની પૂર્વે જૈનધર્મ હતો એમ ઉપરના દૃષ્ટાંતોથી સિદ્ધ થાય છે. શ્રી નંદિસૂત્રના મૂલ પાઠમાં મહાભારત અને રામાયણની વાત આવે તેથી સમજાય છે કે નંદિસૂત્ર રચાયું તે પૂર્વે મહાભારત અને રામાયણ હતાં. સનાતનીઓના કહેવા પ્રમાણે અઢાર પુરાણો વ્યાસે રચ્યાં છે. વ્યાસને થયાં પાંચ હજાર વર્ષ માનવામાં આવે છે તેથી સનાતનીઓના પુરાણની માન્ય તાથી પાંચ હજાર વર્ષ પૂર્વે જેની અસ્તિતાની સિદ્ધિ થાય છે. આર્ય સમાજમાં વ્યાસનાં બનાવેલાં અઢાર પુરાણું છે એમ માનતા નથી તેથી તેઓ દરેક પુરાણુ રચાયાની સાલ જુદી જુદી આપે છે તે તેમના મત પ્રમાણે પણ પુરાણોની પૂર્વે જૈનધર્મ હતો એમ પુરાણના કેટલાક કેથી સિદ્ધ થાય છે. વેદમાં શ્રી ઋષભદેવ અને રાષ્ટિનેમ વગેરે તીર્થંકરોનાં નામ દેખવામાં આવે છે તેથી વેદ રચાયા તે પૂર્વે જૈનધર્મ હતું એમ સિદ્ધ થાય છે. ચાર વેદની ઘણી શાખાઓ નષ્ટ થઈ ગઈ છે. મૂળ શાખાઓ પાદ વગેરે ઘણાં ચાર વેદમાંથી જતાં રહ્યાં છે. જે પાદ, શાખાઓ, સૂત્રો વગેરે જતાં રહ્યાં છે તેમાં જેના ધર્મ સંબંધી વા તીર્થકર સંબંધી ઋષિ હકીકતે લાવ્યા હશે કારણ કે હાલ પણ તેમાંથી શ્રી ઋષભદેવ-અરિષ્ટનેમિ વગેરે નામે મળી શકે છે તે નષ્ટ થએલા ભાગમાં જૈન ધર્મ સંબંધી પણ કંઈક લખવામાં આવ્યું હશે. આ ઉપરથી કહેવાને સારાંશ એ છે કે ચાર વેદની પૂર્વે જૈનધર્મ હતો.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) જૈનધર્મની ઇતિહાસ દષ્ટિથી જોવામાં આવે તો શ્રી ઋષભદેવના પત્ર ભરત રાજાના વખતમાં ચાર વેદ બનેલા હતા. ચાર વેદમાં જૈન તત્વજ્ઞાનની વ્યાખ્યાઓ હતી. નવમા શ્રી સુવિધિનાથ અને દશમા શ્રી શીતલનાથના વચલા સમયમાં વેદ ધર્મની કૃતિઓમાં, સૂત્રોમાં, સંહિતાઓમાં, અસંયતિઓએ ગાલમેલ કરી દીધી તેથી વેદમાં પશુયજ્ઞ વગેરેની શ્રુતિઓને પ્રચાર થશે ત્યારથી જેને ચાર વેદને માનતા નથી. જૈન તવાદર્શમાં તથા અજ્ઞાનતિમિર ભાસ્કર ગ્રંથમાં શ્રીમદ્ આત્મારામજી મહારાજ વેદની ઉત્પત્તિ સંબંધી જે ઈતિહાસ આપે છે તે વાંચીને તત સંબંધી અભિપ્રાય બાંધવાની જરૂર છે. મીસીસ બીસેન્ટ જૈનધર્મને હિન્દુ ધર્મની પ્રાચીન શાખા તરીકે કહે છે તેમાં મીસીસ બીસેન્ટ ભૂલ કરે છે. હિન્દુ અર્થાત વેદધર્મ અને જૈનધર્મ અસલથી જુદા ધર્મ છે. માટે મીસીસ બીસેન્ટે પોતાની ભૂલને સુધારે કરવો જોઈએ. શ્રી મહાવીર પ્રભુના સમયમાં ચાર વેદો હતા એમ કલ્પસૂત્રથી સિદ્ધ થાય છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુએ અગીયાર મહા સમર્થવિદ્વાન ગૌતમાદિ બ્રાહ્મણને વેદના સૂત્રોના આધારે સમ્યમ્ અર્થ સમજાવી સંશય ટાળીને તેમને ચોંમાલીસસે બ્રાહ્મણો સહિત દીક્ષા આપી પિતાના અગીઆર ગણધરે બનાવ્યા હતા.
શ્રી મહાવીર પ્રભુના વખતમાં ગૌતમબુદ્ધનો મત ચાલતો હતો. નેપાલની તલેટીમાં આવેલા કંપિલપુરના શુદ્ધોદન રાજને પુત્ર ગત
બુદ્ધ હતો. તેની માતાનું નામ માયા હતું. સ્ત્રીનું નામ યશોધરા હતું અને પુત્રનું નામ રાહુલ હતું. મગધ દેશમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુ ઉપદેશ દેતા હતા તે વખતે ગાતમબુદ્ધ પણ મગધ દેશના અન્ય નગરોમાં ઉપદેશ દેતો હતો. ગોતમ ત્રણ થયા છે. એક બુદ્ધ ધર્મના ચલાવનારા ગૌતમબુદ્ધ, બીજા શ્રી મહાવીર પ્રભુના શિષ્ય ગૌતમ સ્વામી અને ત્રીજા સેળ પદાર્થની પ્રરૂપણ કરનાર ગૌતમ શ્રી મનિષાત્
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
सागर कोटीनां पंचाशतालक्षैः श्री अजित निर्वाणं ततश्च त्रिवर्षार्ध नवममासाधिक द्विचत्वारिंश द्वर्षन्यूनपचाशत् कोटिलक्षैः सागरैः श्री वीरनिर्वृत्तिस्ततो नवशताशीतिवर्षा तिक्रमे पुस्तकवाचनादि ( कल्पसूत्रे ).
શ્રી રૂપનિર્વાણુથી પચાસ લાખ કોટિ સાગરોપમે શ્રી અજીત નાથ નિર્વાણુ તેવાર પછી ત્રણ વર્ષે સાડા આઠ માસ અને એતાલીશ હજાર વર્ષ ન્યૂન એવા પચાસ લાખ કરોડ સાગરાપમે શ્રી મહાવીર નિર્વાણ થયું તે ઉપર નવસે’ને એ’શી વર્ષે પુસ્તકની વાચના થઈ. કેટલાક પાશ્ચાત્ય વિદ્યાનાએ પૂર્વે કેટલાંક પુસ્તકામાં જણાવ્યું હતું કે બુદ્ધ ધર્મમાંથી જૈનધર્મે નીકળ્યા છે પણ હવે તે જાણી શકયા છે કે એમ કહેવામાં ભૂલ થઇ છે. યુરેાપના પ્રોફેસર હર્મન જેકોબી, દાક્તર સ્વાલી વગેરે વિદ્યાનાએ હવે કબુલ કર્યું છે કે બુદ્ધ ધર્મ કરતાં જૈનધર્મ જુદા છે અને આહ્વ ધર્મ કરતાં જૈનધર્મ પ્રાચીન છે. બૈદ્ધ ધર્મ તે। શ્રી મહાવીર પ્રભુના વખતમાં ઉત્પન્ન થયા છે. આધ ધર્મનાં પુસ્તકામાં જ્ઞાત પુત્ર વર્ધમાન અર્થાત્ મહાવીર પ્રભુ સંબંધી લખાણ છે. શ્રીજ્ઞાત પુત્ર વર્ધમાનના અમુક શ્રાવક હતા તે યુદ્ધના રાગી થયા વગેરે. શ્રી મહાવીર પ્રભુના વખતમાં જૈન ક્ષત્રિય રાજાઓને મેટા ભાગ જૈનધર્મ પાળતા હતા. વિશાલા નગરીના ચેડા રાજા અને ચ’પાનગરીના કાણીકની મહાભારત લડાઇ થઈ હતી અને તે બન્ને રાજાએ જૈનધર્મ પાળતા હતા. વિશાલા નગરીના ચેડા મહારાજા શ્રી મહાવીર પ્રભુના મામા થતા હતા. શ્રી મહાવીર પ્રભુના વખતમાં કેશીમારે નાસ્તિક એવા પ્રદેશી રાજાને પ્રતિખેાષ દેખ જૈનધર્મી બનાવ્યા હતા. શ્રી રૂષભપુરના ભદ્રનદ રાજપુત્રે શ્રી વીર પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધી હતી. શ્રી વીર પ્રભુની પાસે રાજાના પુત્ર અતિમુક્તકુમારે ખાલ્યાવસ્થામાં દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. તેમજ શ્રેણિકના પુત્રા-મેધકુમાર-નંòિષ્ણુ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
અભયકુમાર વગેરેએ દીક્ષા લીધી હતી.
શ્રી મહાવીર પ્રભુના માતા અને પિતા બન્ને શ્રી ત્રેવીસમા પાર્શ્વનાથ પ્રભુના સંતાનીય સાધુના શ્રાવક અને શ્રાવિકા તરીકે હતા. શ્રી વીરપ્રભુથી પૂર્વે થનાર શ્રી પાર્શ્વનાથના પિતાશ્રી અશ્વસેન એ કાશીદેશના રાજા હતા તે વખતમાં જૈન ધર્મના ધણા દેશોમાં પ્રચાર હતા. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું સર્પલ ન હતું તેથી ગણા દેશના લેાકેા તેમજ પૂજક તરીકે પોતાને તાત્ક્ષવંશી જણાવતા હતા. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના પહેલાં તેમનાથ પ્રભુ થએલા છે તેમણે જૈનધર્મના સારી રીતે પ્રચાર કર્યાં હતા. ખંભાત શ્રી સ્ત ંભન પાર્શ્વનાથ છે તેના બિબના પાછલા ભાગમાં આ પ્રમાણે લેખ છે.
શ. नस्तीर्थकृते तीर्थे वर्षेद्दीक चतुष्टये
आषाढ श्रावको गौडो कारयेत् प्रतिमात्रयम् ॥
જૈન ઐતિહાસિક દૃષ્ટિ પ્રમાણે આ ચાવીશીના નમિનાથ તીર્થંકરના શાસન પછી ૨૨૨૨ વર્ષ ગયે છતે આષાઢ નામને ગાડ દેશના વાશી શ્રાવક હતા તેણે ત્રણ પ્રતિમાએ ભરાવી. નમિનાથ તીર્થંકરના ૨૨૨૨ વર્ષ ગમે આ ત્રણ પ્રતિમાજી ભરાવ્યાં તેને હાલ ૫૮૬૬૬૨ વર્ષ લગભગ થઇ ગયાં. આ ત્રણમાંની એક પ્રતિમા પાટણ પાસેના ચારૂપ ગામમાં છે, ખીજી શ્રી પાટણમાં છે અને ત્રીજી ખ’ભાતમાં સ્ત’ભન પાર્શ્વનાથથી ઓળખવામાં આવે છે. શ્રી આત્મારામજી મહારાજે આ સંબધી હકીકત તત્ત્વનિય પ્રાસાદમાં (પત્ર ૫૩૩૩૪ ) મામાં આપી છે. મર્હુમ મહારાજશ્રીએ પ્રભાવક ચરિત્ર અને પ્રવચન પરીક્ષા એ ગ્રંથેાના આધારે હકીકત લખી છે. જેના પેાતાના તીર્થંકરાના સંવત્સરાના મૂર્તિયાની ઉપર લખે છે. આ પ્રમાણે પ્રતિમાતા લેખા જોતાં પાંચ લાખ છાસી હજાર છસેને ખાસઢ વર્ષ પૂર્વે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १ )
જૈનધર્મ આર્યાં પાળતા હતા. એવું સિદ્ધ થાય છે.
જૈનધર્મની પ્રાચીનતા સંબધી મથુરાના લેખા પણુ ઘણી ઉપ ચાગી હકીકત પૂરી પાડે છે.
मथुरानी जिनमूर्तिपरनो प्राचीन लेख.
सिद्धं । सं० २० ग्रामा १ । दि १०५ । कोट्टियतो गणतो वाणियतो, कुलतो, वपरितो शाखातो, शिरिकातो, भत्तितो वाचकस्य अय्र्यसंघ सिंहस्य निर्वर्त्तनंदत्तिलस्य... वि-लस्य कोटुंबिकिय जयवालस्य देवदासस्य नागदिनस्य च नागदिनाये, च मातुश्राविका दिनाये दानं | इ | वर्धमान प्रतिमा.
સંવત્ ૨૦ ઉષ્ણુકાલના પ્રથમ માસ મિતિ પુનેમ ક્રૉટિક ગણ વાણિજ્યકુલ વેરી શાખા શિરિકા ભાગના આર્યસબસિ’હની પ્રતિષ્ટાપેલી શ્રી વર્ધમાન સ્વામીની પ્રતિમા છે. નલિ વિ. લસ્ય કાટુંબિક જયપાલના દેવદાસના નાગદિનની નાગદિનાને માટે આ પ્રતિમા સ્થાપી છે. આ લેખમાં જે સંવત છે તે હિન્દુસ્તાન અને સિયીઆ દેશના મધ્ય ભાગમાં રાજ્ય કરી ગએલા કનિષ્ટ રાજાના છે એમ લાગે છે. ખીજા શિલાલેખા નીચે પ્રમાણે છેઃ—
" नमो अरहंतानं नमो सिद्धानं सं. ६०+२ ग्र, ३ दि. ५ एतायेपुवयेरारकस्य अर्थककसंघस्तस्य शिष्याआतये कोगवरी यस्य निर्वतन चतुर्वर्नस्य संघस्य यादिन्नापडिमा (भो० १) ग. (११) वैहिकायेदत्ति "
કનિષ્ટ સંવત ૯ માં લખાયેલા શિલાલેખ. सिद्धं महाराजस्य कनिष्कस्य राज्ये संवत्सरे नवमे ||९|| मासे प्रथ १ दिवस ५ अस्यांपूर्वाये कोटियतो गणतो वाणि
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ) यतो कुलतो वइरितो शाखातो वाचकस्य नागनंदि सनिवर्तनं ब्रह्मधूतुये भटिमित्तस्स कुटुंबिनिये विकटाये श्री वर्धमानस्य प्रतिमा कारिता सर्वसत्त्वानं हितसुखाये ॥ તે ઉપરને લેખ શ્રી મહાવીર પ્રભુની પ્રતિમા પર કોતરેલો છે.
શ્રી મહાવીરની આઠમી પાટપર થએલા સુસ્થિત નામના આ ચાર્યે સુરિમંત્ર કટિવાર ગણીને કૌટિક નામના ગણુની સ્થાપના કરી હતી. તે ગણુ ( ગચ્છ)ના પેટમાં ચાર કુલ થયાં કે જેમાં ત્રીજા વાણિજ્ય કુળની વૈરી શાખા હતી.
કલ્પસૂત્રની સ્થવિરાવલીમાં–વાણિજ્ય કુળ વૈરી શાખા, કૅટિકગણું વગેરેની હકીક્ત આવે છે અને તેની સાથે મથુરાની ટેકરી પરથી ખોદતાં નીકળેલા લેખે મળતા આવે છે. તે ઉપરથી મથુરા વગેરે નગરીઓમાં પૂર્વે જૈનોની અપૂર્વ ઝાહોઝલાલી હતી તે આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે. પૂર્વ દેશની નગરીઓમાં જૈન પ્રતિમાઓ પર પૂર્વે લેખો હતા તે મંદિરો અને પ્રતિમાઓને નાશ થવાથી હાલ જૈન શિલાલેખો જોઈએ તેટલા મળી શકતા નથી. કારણ કે પટના વગેરે નગરીઓની ખરાબી જલ પ્રલય તથા ધર્મયુદ્ધો વગેરેથી થઈ છે તેથી તે નગરીઓના લેખો મળી શકતા નથી કેટલીક નગરીઓ તો તણુઈ ગઈ છે અનેદટાઈ ગઈ છે. ખોદ કામ અને શોધ કામથી આગળ ઉપર ઇતિહાસપર અજવાળું પડશે એમ સમજાય છે. હાલ જૈનના પ્રાચિન શિલાલેખોની શોધ ચાલે છે તેથી ભવિષ્યમાં જૈનધર્મની પ્રાચિનતાપર ઘણું અજવાળું પડશે એમ આશા રાખી શકાય છે.
શ્રેણિક રાજાને પહેલાં ગૌતમબુદ્ધના ઉપદેશથી બોદ્ધ ધર્મની અસર થઈ હતી પણ પાછળથી ચેલણ રાણીના ઉપદેશથી અને શ્રી મહાવીર પ્રભુના ઉપદેશથી જૈનધર્મની પૂર્ણ શ્રદ્ધા બેઠી તેથી તે શ્રી વીરપ્રભુના
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) પૂર્ણ ભક્ત બન્યા અને જૈન ધર્મનો ફેલાવો કરવા તેમણે ઘણે પ્રયત્ન કર્યો હતે. શ્રી વીર પ્રભુની પાસે અનેક ક્ષત્રિય રાજાઓએ અને રાજપુત્રોએ દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. અબડ તાપસે પાંચસે તાપસે સહિત શ્રી વિરપ્રભુની પાસે શ્રાવક ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતે. મ્યુચ્છ આર્ટ દેશના આર્દ્રકુમાર યુવરાજે શ્રી વીરપ્રભુ પાસે આવીને જૈન સાધુ દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. મેતાર્ય ચંડાલે દીક્ષા શ્રી વિરપ્રભુ પાસે અંગીકાર કરી હતી. તાતાર વગેરે દેશ તરફથી હિન્દુસ્થાન પર સ્વારીઓ લાવનાર સિથિયન (શક) લેકેએ પણ જૈનધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો. શ્રી વીરપ્રભુના વખતમાં શક રાજાઓએ પણ જૈનધર્મ અંગીકાર કર્યો હતે.
અરબસ્તાન, ઈરાન, ગ્રીસ, મીસર, અને તુર્કસ્તાન વગેરે દેશે તરફ જૈનધર્મ ફેલાયો હતો. શ્રેણિક રાજાના પુત્ર ઉદાયિ રાજાએ શ્રી વીરપ્રભુનું પિતાને નગરમાં મોટામાં મોટું સામૈયું કર્યું હતું એમ ઉવવાઈ સુત્રથી માલુમ પડે છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુએ દેહોત્સર્ગ કરતી વખતે સોળ પ્રહર સુધી ભારતવાસીઓને, દયા, સત્ય, બ્રહ્મચર્ય, પુષ્ય, અને પાપ વગેરે અનેક બાબત પર ઉપદેશ દીધું હતું. શ્રી વિરપ્રભુએ ચારે વર્ણના મનુષ્યોને દીક્ષા આપીને સાધુઓ બનાવ્યા હતા તથા ચારે વર્ણની સ્ત્રીઓને દીક્ષા આપીને જૈન સાધ્વીઓ બનાવી હતી. તેમના વખતમાં ચારે વર્ણ જૈનધર્મ પાળતી હતી. નાત જાતના ભેદને ધર્મમાં ગણવામાં આવતે નહે. ગમે તે વર્ણને મનુષ્ય જૈનધર્મ પાળતા હતે.
ચાલીશ કરોડ જૈને શ્રી વિરપ્રભુના સમય લગભગમાં અને તેમની પાછળ બે ત્રણ સકા સુધી જૈનોની ચાલીશ કરોડની સંખ્યા હતી. શ્રી વીરપ્રભુ પછી સુધર્માસ્વામી પટ્ટધર થયા તેમની પાટપર જંબુસ્વામી થયા. રાજગ્રહી નગરીમાં રૂષભ અને ધારિણીના પુત્ર જંબુસ્વામી થયા. તેમણે આઠ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
કન્યાએ સાથે પાણિગ્રહણ કર્યું હતું. તેમને ત્યાં ચેારી કરવા આવેલા પ્રભવા ચેારને ચારસે નવાણુ ચાર સહિત અને આઠ કન્યાએ તથા તેમનાં માતા પિતા તથા પેાતાના માતા અને પિતાની સાથે પાંચસે સત્તાવીશ સાથે નવાણુ કરાડ સાનૈયાને ત્યાગ કરીને તેમણે દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. તેમની પટ્ટ પરપરાએ આર્ય સુહસ્તિસરિ થયા. આર્ય સુહસ્તિસૂરિના વખતમાં સંપ્રતિ રાજા થયા. સપ્રતિના પિતાનું નામ કુણાલ હતું અને કુણાલના પિતાનું નામ અશાક હતું. શ્રેણિકના પુત્ર કાણીક હતા તેણે રાજ્યગ્રહીનેા ત્યાગ કરીને ચંપા નગરીમાં રાજ્યગાદી સ્થાપી. કાણીકના પુત્ર ઉદાયી થયેા તેણે પટના શહેર વસાવ્યું અને તેણે ત્યાં રાજ્યગાદી સ્થાપત કરી-કાણિક અને ઉદાયી જૈન રાજા હતા. અને ઉદાયીની ગાદીપર પટના શહેરમાં નવનદ રાજાએ થયા અને નવનંદની ગાદીપર જૈન ચંદ્રગુપ્ત રાજા થયા અને તેની ગાદીપર અશેાક રાજા બેઠા. પહેલાં અશાક રાજા માદ હતા, પાછળથી તે જૈનધર્મ થયા હતા. પ્રખ્યાત ચિનાઇ મુસાફર હ્યુ એન્સીંગ લખે છે કે, અશોકે કાતરાવેલા ગાંધારના એક શિલા લેખમાં એવું જણાવ્યું છે કે અગાઉ અહીં અસ`ગમાધિ સત્ત્વ, મનોરહિતએધિ સત્ત્વ, શ્રી પાર્શ્વનાથ તીર્થંકર ખેાધિ સત્ત્વ થએલા છે તક્ષ શિલાના અશોકના શિલા લેખમાં જૈનેાના ત્રેવીસમા પાર્શ્વનાથનું નામ આવે છે. લંબાણુથી જોવા ઈચ્છનારે લાડૅ કનીંગહામની અંગ્રેજી ભાષામાં રચેલી પ્રાચીન ભૂગાળ જોવી. આર્યહસ્તિના ઉપદેશથી ઉજ્જયિનીમાં સંપ્રતિરાજાએ જૈનધર્મ સ્વીકાર્યાં. પોતાના પિતામહની પાછળ સ’પ્રતિરાજાએ હિન્દનું સાર્વભામત્વ સ્વીકાર્યું. સંપ્રતિરાજાએ હિન્દુસ્થાનની બહાર જૈનસાધુઓને ઉપદેશ દેવા માટે શ્રી આર્યસુહસ્તિને વિનતિ કરી. પ્રથમ અનાર્ય દેશેામાં વિહાર કરવા માટે અને અનાર્ય લોકોને આર્ય કરવા માટે વીર પુરૂષોને સાધુઓના વેષ પહેરાવી તથા સાધુઓને
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२०) माया२ शिमपी, २५॥निस्तान, रान, तुरतान, श्रीस, २५२१२तान, ટીબેટ, બ્રહ્મદેશ અને તાતાર વગેરે દેશમાં મોકલ્યા. તેઓએ ત્યાં જઈ અનાર્ય લેકેને જૈનધર્મને ઉપદેશ દઈને ખરા આર્ય તરીકે બનાવ્યા અને તેથી ત્યાંના લોકો જનસાધુઓની ભક્તિ કરવા લાગ્યા તથા ધર્મના આચાર અને વિચારમાં કુશલ થયા.
પ્રભાવક ચરિત ગ્રંથમાં આ સંબંધી ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે તેમજ નવતત્વ ભાષ્યમાં આ સંબંધી નીચે પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે. એક દિવસ સંપ્રતિ રાજા રાત્રીના ચરમ પ્રહરમાં સુખે ઉડીને ધર્મ જાગરિકામાં આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યો.
प्रवर्तयामि साधूनां सुविहारविधित्सया । अन्ध्राद्यनार्य देशेषु यतिवेषधरान भटान् ॥ ५८ ॥ येन व्रतसमाचारवासनावासितोजनः । अनार्योप्यन्नदानादौ साधूनां वर्तते सुखम् ॥ ५९ ॥ चिन्तयित्वेत्थमाकार्यानार्यानेवमभाषत । भो यथा मद्भूटा युष्मान याचन्ते मामकं करम् ॥१६॥ तथादद्यात तेऽप्यूचुः कुर्म एवं ततोनपः । तुष्टस्तान प्रेषयामास स्वस्थानं स्वभटानपि ॥ १६१ ॥ सत्तपस्विसमाचार-दक्षान् कृत्वा यथाविधि । प्राहिणोन्नृपतिस्तत्र बहूँस्तद्वेषधारिणः ॥ १६२ ॥ ते च तत्रगतास्तेषां वदन्त्येवं पुरः स्थिताः अस्माकमन्नपानादि प्रदेयं विधिनामुना ॥ १६३ ॥ द्विचत्वारिंशता दोषैविशुद्धंयद्भवेन्नहि । तन्नैवकल्पतेऽस्माकं वस्त्रपात्रादि किञ्चन ॥ १६४ ॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२१) आधाकर्मादयश्चामी दोषा इत्थं भवन्ति भौः। . तच्छुद्धमेव नः सर्व प्रदेयं सर्वदैव हि ॥ १६५ ॥ न चात्रार्थे वयं भूयो भणिष्यामः किमप्यहो। स्वबुद्धया स्वत एवोचैर्यतध्वं स्वामितुष्टये ॥ १६६ ॥ इत्यादिभिर्वचोभिस्ते तथा तैर्वासिता दृढम् । कालेन जज्ञिरेऽनार्या अप्यार्येभ्यो यथाधिकाः ॥ १६७ ॥ अन्येाश्च ततोराज्ञा सूरयो भणिता यथा। साधवोऽन्ध्रादिदेशेषु किं न वो विहरन्त्यमी ॥ १६८ ॥ सूरिराह न ते साधु-समाचारं विजानते। राज्ञोचे दृश्यतां तावत् कीदृशी तत् प्रतिक्रिया ॥१६९॥ ततोराजोपरोधेन सूरिभिः केऽपि साधवः प्रेषितास्तेषु ते पूर्व वासनावासितत्त्वतः ॥ १७०॥ . साधूनामनपानादि सर्वमेव यथोचितम् । नीत्या संपादयन्तिस्म दर्शयन्तोऽतिसंभ्रमम् ॥ १७१ ॥ सूरीणामन्तिकेऽन्येद्युः साधवः समुपागताः । उक्तवन्तो यथानार्या नाममात्रेण केवलम् ॥ १७२ ॥ वखानपानदानादि-व्यवहारेण ते पुनः । आर्येभ्योऽभ्यधिका एव प्रतिभान्ति सदैव नः ॥ १७३ ॥ तस्मात् सम्प्रतिराजेनाऽ नार्यदेशा अपि प्रभो। विहारयोग्यतां याताः सर्वतोऽपि तपस्विनाम् ॥ १७४ ॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( રર ) श्रत्वैवं साधुवचनमाचार्यसुहस्तिनः । भूयोऽपि प्रेषयामासुरन्यानन्याँस्तपस्विनः ॥ १७५ ॥ ततस्ते भद्रका जाताः साधूनां देशनाश्रुतेः । तत्प्रभृत्येव ते सर्वे निशीथेऽपि यथोदितम् ॥ १७६ ॥ समणभउभाविएसु तेसुं देसेसु एसणाइहिं । साहूसुहं विहरिया तेणंते भद्दया जाया (निशीथचूर्णी) एवं सम्प्रतिराजेन यतीनां संप्रवर्तितः । विहारोऽनार्यदेशेषु शासनोन्नतिमिच्छता ॥ १७७ ॥
(નવતરૂમાણે) આજથી બાવીસે વર્ષ પૂર્વે થએલ–ઉપર્યુક્ત સમ્મતિરાજાની શાસનેન્નતિની પ્રવૃત્તિ વાંચીને કોના મનમાં સમ્મતિ રાજા અને આર્યસુહસ્તિ સૂરિને ધન્યવાદ દેવાને વિચાર નહિ આવે. અબ્ધ વગેરે અનાર્ય દેશમાં વિહાર કરવા માટે સમ્મતિ રાજાએ સગવડતા કર્યા બાદ ખરા સાધુ એનાં ટોળેટોળાં વારંવાર અનાર્ય દેશોમાં વિચરવા લાગ્યાં અને અનાર્યો હવે તે આર્યો કરતાં અધિક ઉત્તમ છે એવા તેમણે સૂરિની આગળ ઉગારે કાઢયા. જેની સંખ્યા શ્રી સંપ્રતિ રાજાના સમયમાં ચાલીશ કરોડની હતી એમ ઇતિહાસકારે જણાવે છે. સંપ્રતિ રાજાના સમયમાં મહમદઅગર ઈશુનો જન્મ નહોતે બ્રહ્મદેશ-આસામ-ટીબેટ-અફગાનિ સ્તાન-ઈરાન-તુર્કસ્તાન–અરબસ્તાન અને લંકા વગેરેમાં પ્રસરેલા જૈન ધર્મથી જૈનેની સંખ્યા ચાલીસ કરોડની હોય એમાં કંઈ આશ્ચર્ય નથી.
ટૌડ રાજસ્થાનમાં ટૌડ સાહેબ ને બુદ્ધ તરીકે ઓળખીને બુદ્ધના નામથી કેટલુંક લખે છે. ટૌડ સાહેબ જે જૈનધર્મ અને બુદ્ધ ધર્મને ભેદ જાણતા હતા તે તેઓ જૈનધર્મને અને તીર્થકરને બુદ્ધ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩)
તરીકે ઓળખાવત નહીં. તેમણે જ્યાં બુદ્ધની વ્યાખ્યા આપી છે ત્યાં જૈનધર્મની વ્યાખ્યા સમજીને તેમના પુસ્તકમાંથી કેટલાક ઉતારા આપવામાં આવે છે.
આ સાથીયન લેક જેનધર્મને પૂજતા હતા. ટોડે બુદ્ધધર્મને પૂજતા હતા એવું લખ્યું છે કે તે દેશમાં જૈનધર્મ ફેલાયેલો હોવાથી જૈનધર્મને પૂજતા હતા. પત્ર ૬૪–ગેટે, તાક્ષક, આસી, કાઠી, રાજપાલી, હુન્સ, કામારી, કામ
નીઆ ઈન્સાઇથીક જાતેની ચડાઈઓથી ઈન્દુ અથવા ચંદ્રવંશના બુદ્ધ (તીર્થકર) ની ભક્તિ દાખલ થઈ. જે જાતીઓએ હિન્દુસ્થાનપર ચઢાઈ કરી તે જાતીઓમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ અને વિરપ્રભુના વખતથી તીર્થંકરની ભક્તિને
ઉપદેશ દાખલ થયે હતો. (ટોડ રાજસ્થાન) પત્ર ૬૬-આ સમય છેલ્લા બુદ્ધ અથવા મહાવીરને છે. આમ ટૌડ
સાહેબ લખે છે તે ઉપરથી ખ્યાલ આવે છે કે ટેંડ સાહેબ શ્રી પાર્શ્વનાથ, વીરપ્રભુ તીર્થકરને બુદ્ધ તરીકે ઓળખે છે; પણ તેમાં તેમની ભૂલ થઈ છે વળી આપણે તે જણાવવાનું
એટલું છે કે તેમના મત પ્રમાણે મલાકાની સામુદ્રધુનીથી તે કાસ્પીયન સરોવર સમુદ્ર સુધી પહેલાં જૈનધર્મ હતો. પશ્ચાત.
જૈનધર્મની પાછળ બુદ્ધધર્મ પણ દાખલ થએલો જણાય છે. પૂર્વ દેશના આસિ. તાલક અને ગેટ લેકે બુદ્ધની-તીર્થંકરની પૂજા કરતા હતા. તેવી રીતે આસિ. ગેટ વગેરે લોકે પિતાના વંશના સ્થાપનાર તરીકે સત્ય ભાવાર્થમાં તીર્થકરને પૂજતા હતા.
આ સઘળા ઇન્દુ સાઈથીક ચડાઈ કરનારા બુદ્ધધર્મ (તીર્થકર ધર્મ) પાળતા હતા. અને તેથી કરીને સ્નાન્ડીનેવીયન અથવા જર્મન જાતે અને રજપૂત વચ્ચે રીતભાત અને દેવકથાનું એક સરખાપણું
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) તેઓની વીરરસ કવિતાઓ સરખાવવાથી વધી જાય છે.” પૂર્વે એ જાતેમાં જૈનધર્મ ફેલાયો હતો. તેઓ જૈનધર્મને પૂજક હતા. પાછળથી જૈનધર્મ પાળનાર તરીકે તેઓ ઉપદેશના અભાવે રહી શક્યા નહીં. હિન્દુસ્થાનની ક્ષત્રિય જાતે પહેલાં જૈનધર્મ પાળતી હતી. સર્વે તીર્થકરે ક્ષત્રિય જાતમાં અવતરેલા હતા.
અગ્નિકૂળના રાજા જૈનધર્મી હતા–રાઠોડમાંની ધાંદુલ, ભા. ડાઈલ, ચાક્કીટ, દુહુરીયા, બેક, બહુરા, ચાજીરા, રામદેવ, કાછીયા, હાડિયા, ભાલાવાત, સુ, કાટાઈચા, મુહલી, ભગદેવ, મહાઈચા, જેશીંગા, મરસીયા, જેટસીયા, જોરાવરો વગેરે શાખાઓ જૈનધર્મવંશી હોઈ શકે છે, એમ ટેડ સાહેબ કહે છે. અમારું તે માનવું એવું છે કે શ્રી વિરપ્રભુના સમયમાં તથા શ્રી પાર્શ્વનાથના સમયમાં સૂર્યવંશી અને ચંદ્રવંશી રાજાઓ જૈનધર્મ પાળતા હતા. શંકરાચાર્ય થયા બાદ ધીમે ધીમે ચૈહાણ વગેરે રાજાઓ હિન્દુ ધર્મ પાળવા લાગ્યા. હાલમાં જે વણિક જૈનો છે તેમાંના કેટલાક ચૌહાણ વંશના છે. કેટલાક પરમાર અને શિશદિયા રજપૂત છે. કેટલાક ચાવડા રજપુતો છે. એ ઉપરથી સમજી શકાશે કે જ્યારે જૈનધર્મની પડતીને પ્રારંભ થયો ત્યારે જૈનાચાર્યોએ ક્ષત્રિય કે જે જૈનધર્મમાં ચુસ્ત રહ્યા હતા તેઓને તેમાંથી જૂદા પાડ્યા અને તેઓએ વણિગ વૃત્તિથી પિતાની આજીવિકા શરૂ કરી. હાલ તેથી તેઓ જૈન વાણિયા તરીકે ઓળખાય છે. ઓશવાળ વગેરે જાતે રજપુત જૈને છે. - જ્યારે મહમદ પૈગંબરની અરબસ્તાનમાં ઉત્પત્તિ થઈ તે પહેલાં અરબસ્તાનના મક્કા શહેરમાં જૈન મૂર્તિઓ હતી અને તેમાંની કેટલીક પ્રતિમાઓને મહુવામાં લાવવામાં આવી હતી. એમ સમક્તિ પરીક્ષાના ટબામાં જણાવવામાં આવ્યું છે. તક્ષશિલા-ગીઝનીમાં શ્રી ઋષભદેવને સ્તંભ હતું એમ મથુરા તથા વિશાલા નગરીના સ્તૂપ પ્રસંગે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) આવશ્યકની ટીકા વગેરેમાં જણાવવામાં આવ્યું છે. ટીબેટ તરફ પણ જૈનાચાર્યો ગયા હતા અને જ્યોતિર્વિદ્યા વગેરેની શોધખોળ કરતા હતા એમ પ્રતિ ભાસે છે. અન્ય દેશમાં જન મૂર્તિઓ નીકળે છે તેનું કારણ એ છે કે પૂર્વે ત્યાં જૈનધર્મ પ્રવર્તતા હતા. શ્રી હરિભદ્ર સૂરિના બે શિષ્ય ટીબેટમાં ગયા હતા એમ પ્રભાવક ચરિત્રમાંથી હકીકત મળી આવે છે કાશ્મીરમાં પૂર્વે જૈનધર્મ હતો એવું એતિહાસિક કથાઓથી સિદ્ધ થાય છે. શ્રી સુદર્શનાનું ચરિત્ર વાંચતાં માલુમ પડે છે કે સુદર્શના એ લંકાના રાજાની પુત્રી હતી અને તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હતું તેથી તેણે જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો હતો. નેપાળમાં ભદ્રબાહુ કે જે ચૌદ પૂર્વની વિદ્યાઓ જાણતા હતા તે મહાપ્રાણુયામનું ધ્યાન સિદ્ધ કરવાને ઘણું વર્ષ સુધી ત્યાં રહ્યા હતા તેથી નેપાલ, ભૂતાન વગેરેમાં જેનો હતા અને તેમનાં મંદિરો હતાં એમ ઐતિહાસિક વૃત્તાંતથી સિદ્ધ થાય છે. શ્રી વિરપ્રભુ પશ્ચાત્ ૨૧૪ બસે ને ચાર વર્ષે આષાઢાચાર્યને શિષ્ય અવ્યકતવાદી નિવ થયો તે વખતે રાજગૃહી નગરીમાં જૈનધર્મી બલભદ્ર રાજા રાજ્ય કરતે હતો તેણે અવ્યકતવાદીને ઠપકાવી ઠેકાણે આણે. નેપાલની આજુબાજુના પ્રદેશમાં ભદ્રબાહુ સ્વામીના વખતમાં પુર્ણિ પાર્શ્વનાથનું મંદિર હતું તેથી ભદ્રબાહુ સ્વામીએ કુટિંગ મંત્ર પૂર્વોક્ત પાર્શ્વનાથના નામથી બનાવ્યો હતો. હિમાલયમાં જૈન તીર્થ છે તત સંબંધી નીચેના શ્લોકથી નિર્ણય થાય છે.
चित्रेशैलेविचित्रे यमकगिरिवरे चक्रवाले हिमाद्रौ। श्रीमत्तीर्थकराणां प्रति दिवसमहं तत्रचैत्यानि वन्दे ॥२॥
હિમાલય પર્વતમાં નેપાલમાં પૂર્વે જિનમન્દિર હતાં એમ સિદ્ધ થાય છે. હાલ તે છે કે નહીં તેની શોધ કરવાની જરૂર છે. ..
।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) વિવિધ તીર્થકલ્પ નામના ગ્રન્થમાં લખ્યું છે કે મારી છાયાવાર્થો મન્નધાન શ્રીહરિ હિમાલયમાં છાયા પાર્શ્વનાથ. મંત્રાધિરાજ અને કુલિંગ પાર્શ્વનાથનું તીર્થ હતું. બૃહતકલ્પ વગેરે ગ્રન્થથી સિદ્ધ થાય છે કે ખાસ અપવાદે કે જેનું આગમમાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તેવા કારણોએ જૈન સાધુઓ અનાર્ય દેશમાં પણ વિચરી શકે છે.
ટડ રાજસ્થાન. પત્ર ૨૧૩–જ્યારે વલ્લભીપુર નગરપર ધાડ પડી ત્યારે તમામ વસ
નારા નાસી ગયા. અને વાલી સંદરાય અને નાદેલ વગેરે ગામે ભરૂધર દેશમાં સ્થાપ્યાં? આ શહેરો હજી પણ જાણવા જોગ છે અને તે બધામાં જિનધર્મ હજી સુધી છે. તે જૈનધર્મ વલ્લભીપૂરમાં જ્યારે જંગલી લોકે હë કરીને આવ્યા ત્યારે ત્યાં મુખ્ય ધર્મ હતો. જેને લોકોએ બચાવી રાખેલા
હેવાલ પ્રમાણે આ બનાવ સને ૫ર૪ માં બન્યો હતો. ૨૨૪.-“વલ્લભીપુર પર હલ્લો કરવામાં આવ્યો ત્યારે એકસો (જન)
મંદિરવાળા, આ શહેરને ત્રીશહજાર કુટુંબ છોડી ચાલ્યા ગયા અને તેમને આગેવાન એક જૈન ધર્મગુરૂ હતું. તેમની પાછળ પિતાના ધર્મનું રક્ષણ કરવાને તેઓ મરૂધર (માવાડમાં) ગયા. ત્યાં તેઓએ સંદરાય અને બાલહી નામનાં શહેર બંધાવ્યાં. વલ્લભી અને વિદેશ ગમન કરનારાઓને
જૈનધર્મ હતો.” વલ્લભીપુરમાંથી નાસેલા રાજાઓએ મેરી ૧ ટીટેઈ પાસે સામળાજી છે અને તેની પાસે બે ત્રણ ગાઉથી મોરી શહેરના ખંડેરનાં ચિન્હ શરૂ થાય છે. મરીમાં એકેક હાથની લાંબી અને પણ મણુના આશરાની એકેક એકેક ઇંટ ખેદતાં નીકળે છે. ટીંટોઈ ગામમાં મોરી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા છે તે અસલ મોરી ગામમાં હતી. મોરી ગામ ઘણું પ્રાચીનકાલનું હતું. શાહબુદ્દીનગરી વગેરે બાદશાહના વખતમાં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૭ ).
નામનું શહેર વસાવ્યું અને તે રાજાના વંશમાંથી બાપા રાવળની ઉત્પત્તિ થઈ. વલ્લભીપુરમાં બે ત્રણ વખત હુમલાઓ થયા છે એમ સિદ્ધ થાય છે. તે વલ્લભીપુરમાંથી નાસીને મોરીમાં ગયેલા રાજાઓ જૈનધર્મ પાળતા હતા. આ બાબતને ઈતિહાસ જૈનગ્રન્થમાંથી નીકળી આવે છે. સંદરાયના પંચાંગમાંથી અને જૈનગ્ર માંથી આ બાબતની ઘણી હકીકત મળી શકે તેમ છે તે સંબંધી હજી ઘણુ તપાસ કરવાની જરૂર છે. બાપા રાવળના વંશજોએ ચિતડપર રાજ્ય કર્યું હતું. ચિતોડમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિ રહેતા હતા તે વખતમાં ત્યાંને રાજા જેનધર્મ પાળતા હતા. પાછળથી વેદધર્મીઓનું જોર વધતાં બાપા રાવળના વંશજોમાં વેદધર્મ પગ પેસારો કર્યો તે પણ તેમના શિશોદિયા વંશના ઉદેપુરના રાણાઓ વગેરે રજપુતસ્થાનના રાજાઓએ જનાચાર્યોને માન આપવામાં કચ્ચાશ રાખી નથી. હાલ પણ ઉદેપુરના રાણું તરફથી જૈન સૂરિઓને સારી રીતે માન મળે છે. બાપા રાવળના વંશજે
અસલ જૈનધર્મી હતા એમ જૈન ગ્રન્થથી સિદ્ધ થાય છે. તેના પર હુમલો આવવાથી તેને નાશ થયો છે એમ કિંવદન્તીઓથી જણાય છે. મુરીપાસદરિવંડળ એ જગચિંતામણિના ચૈત્યવંદનમાં જણાવેલા પાર્શ્વનાથ તે મોરી અર્થાત મુહરી ગામમાં હતા એમ કેટલાક વિદ્વાને જણાવે છે. એમ પણ બન્યું હોય કે વલ્લભીપુરથી નાસેલા ક્ષત્રિય રાજવંશી જેનોએ પર્વતમાં આવેલા મહુરી ગામને આશ્રય કરીને સમરાવ્યું હોય અને ત્યારથી તેમણે સુધરાવ્યાથી તેમનાથી ખ્યાતિ વધી હોય ગમે તેમ હેવ પણ મહુરી (મેરી) માં ક્ષત્રિય જૈન રાજાઓ રાજ્ય કરતા હતા એ સિદ્ધ થાય છે. તેની પાસે આવેલું શામળાજીનું દેહરું જૈનેનું હતું. એમ જૈન મન્દિરની શિલ્પકલાના વિધાનથી સિદ્ધ થાય છે. તેમાં થોડાં શતકાર વૈષ્ણવોએ મૂર્તિ બેસાડી છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮ )
મેરી (મેારીમાં થએલા) રાજાની પછી મેવાડમાં ગેહલેાટી વંશની સ્થાપના થઇ હતી તે વંશમાં પણ પૂર્વે જૈન રાજાઓ થઈ ગયા છે. અને તેમનાં બંધાવેલાં મેવાડની પાસેામાં હાલ પણ જનન્દિરાનાં ખડીયરા છે.”
33
પત્ર ૬૫૫–માગલના તેમજ હિન્દુઓના ઇતિહાસમાં પ્રખ્યાત થએલા ધારૂલ ખૈરની સરહદમાં આવી અજાયબીઓ છે. ચૈાહાણાની દંતકથાને ટેકા આપનારા શિલાલેખા મેળવવાને મેં ઘણી મહેનત કરી પણ તે નકામી ગઇ. આટલું છતાં ભાગ્યયેાગે મને જુના રાજાઓના સિક્કાએ મળી આવ્યા હતા. જે ઉપર યુદ્ધ અને જૈનની નિશાનીએ માલમ પડતી હતી. આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે પૂર્વે ક્ષત્રિય રાજાઆ જૈનધર્મ પાળતા હતા. પૂર્વે અનેક બ્રાહ્મણા જૈનધર્મ પાળતા હતા. ચેારાશી જાતના વાણિયા ગણાય છે. તેમાંથી ઘણી જાતના વાણિયાની સ્થાપના કરનારા જૈનાચાર્યાં હતા. સિન્ધ અને સૈાવીર દેશના રાજાએ જૈનધર્મ અંગીકાર કર્યાં હતા એમ કલ્પસૂત્રથી સિદ્ધ થાય છે. દશાણું. ભદ્રરાજાએ શ્રી વીરપ્રભુનું મારું સામૈયું કર્યું હતું અને તેણે સાધુપણું અંગીકાર કર્યું હતું. વિહાર દેશ તા જૈનાની જાહેોજલાલીવાળા દેશ હતા. આસામ, જાવા, બ્રહ્મદેશ, આઢીયા વગેરે દેશમાં પહેલાં જૈનધર્મ હતા. કયા કયા દેશમાં પૂર્વે જૈનધર્મ હતા તે તીર્થાંની સિદ્ધિથી નક્કી થાય છે માટે તે જણાવવાને નીચે પ્રમાણે શ્લોકા લખવામાં આવે છે. श्रीमाले मालवेवा मलयजनिखिले मेखले पीछलेवा | नेपाले नाहलेवा कुवलयतिलके, सिंहले मैथलेवा ॥ डाहाले कौशलेवा विगलीत सलिले जंगले वातिमाले । श्रीमतीर्थकराणां प्रतिदिवसमहंतत्र चैत्यानि वन्दे ॥ ५ ॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
अंगेबगेकलिङ्गे सुगतजनपदे सत्प्रयागे विलङ्गे । गौडेचौडे मूरीडे वरतरद्रविडे उद्रियाणे च पौढ़े ॥ आद्रेमाद्रे पुलींद्रे द्रविडकुवलये कान्यकुब्जे सुराष्ट्र । श्रीमतीर्थकराणां प्रतिदिवसमहंतत्र चैत्यानि वन्दे ॥ ६॥
પાંચમા અને છઠ્ઠા શ્લોકથી જે જે દેશમાં તીર્થો જણાવ્યાં છે તે તે દેશમાં પૂર્વે જૈનધર્મ હતું અને કરોડે મનુષ્ય જૈનધર્મ પાળતાં હતાં એમ સિદ્ધ થાય છે. - આર્ય સુહસ્તિના વખતમાં તે ઉત્સર્ગ માર્ગે અનાર્ય દેશોમાં જૈન સાધુઓ વિચર્યા હતા એવું પૂર્વે જણાવવામાં આવ્યું છે. દક્ષિણ દેશમાં જન રાજાઓનું શ્રી વીરપ્રભુ અને તેમની પાછળ વિક્રમના સાત આઠ સૈકાઓ સુધી પુષ્કળ જોર હતું.
શ્રી વિક્રમના પહેલા, બીજા અને ત્રીજા સકા સુધી તે જૈનોનું પુષ્કળ જેર હતું. જેનોની સાથે તે વખતમાં સ્પર્ધા કરે એવા બે હતા પણ બ્રાદ્ધ કરતાં જૈનોની વસ્તી ઘણી હતી અને તેમજ જૈનધર્મ રાજાઓ પણ ઘણુ હતા.
| મીસીસ એનીબેસન્ટ જૈનધર્મ સંબંધી પિતાના ભાષણમાં જસુવે છે કે “આગળ જણાવ્યા પ્રમાણે દ્વીપકલ્પ (હિન્દુ) ને આખા દક્ષિણ ભાગમાં થઈને નીચે પ્રસરતા જૈન દક્ષિણ હિન્દુસ્તાનમાં આવી પહોંચ્યા. મદુરા, ત્રિચીનેપલી અને દક્ષિણ હિન્દુસ્થાનના બીજા ઘણા દેશોને તેઓએ રાજ પૂરા પાડયા છે.” આ પ્રમાણે ઐતિહાસિક દષ્ટિથી જોતાં જેનું પૂર્વ ઘણું જોર હતું એમ સિદ્ધ થયા વિના રહેતું નથી. જ્યારે હિન્દુસ્થાનપર સીથીયન લોકેની સ્વારીઓ આવી તે વખતે હિન્દુસ્થાનમાં ઘણું જેન રાજાઓ હતા. કાઠીયાવાડમાં વલ્લભીપૂરીના ભંગ પૂર્વે ઘણું જૈન રાજાઓ હતા. કાઠિયાવાડમાં
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) વલભીપૂરીમાં જેનાં ત્રણસોને સાઠ દેરાં હતાં અને એક વખતે સર્વ દેરાસરમાં ઘંટ વાગતા હતા. વિક્રમ સંવતની પૂર્વે ગુજરાતમાં પંચાસરા અને વડનગર એ બે જૂનાં નગર હતાં અને ત્યાં થનારા રાજાઓ જૈનધર્મ પાળતા હતા. વિક્રમ સંવત પાંચસે તેવીસમાં ગૂજરાતની ગાદીના વડનગરમાં ધ્રુવસેનરાજા રાજ્ય કરતે હતે. ધ્રુવસેનરાજા જૈનધર્મી હતું. તેને પુત્ર મરણ પામવાથી તેને શેક થયો. તેને શોક ટાળવાને વિ. સં. પર૩ માં ધ્રુવસેનરાજાની સમક્ષ કલ્પસૂત્રની સભા મધ્યે વાચા શરૂ થઈ એમ કલ્પસૂત્રમાં લખ્યું છે. વિક્રમ સંવતની પૂર્વે ભદ્રબાહુ થયા અને તેમજ વિક્રમની પેલી સદિમાં વજન સ્વામી થયા વજીસ્વામીના વખતમાં મહાપુરીને રાજા બૈદ્ધપક્ષમાં હત તેને શ્રી વજીસ્વામીએ જૈનધર્મી બનાવ્યું હતું. માળવા, ભારવાડ વગેરે દેશના રાજાઓ વિક્રમ સંવત પૂર્વે ઘણું જૈનધર્મ પાળતા હતા. ધર્મદાસગણિ મહારાજ કે જે શ્રી વીર પ્રભુના વખતમાં વિદ્યમાન હતા. તે રાજાના પુત્ર હતા. તેમના દેશમાં જૈનધર્મ પ્રસર્યો હતા. કાલિકાચાર્યના વખતમાં માળવા, ગુજરાત, સૈારાષ્ટ્ર, લાટ અને દક્ષિણ દેશના રાજાઓ જૈન હતા એમ તેમનાં ચરિત્રથી સિદ્ધ થાય છે. કાલિકાચાર્ય ત્રણ થયા હોય એમ સમજાય છે. ગભિલ રાજા કે જે ઉજયિની નગરીમાં રાજ્ય કરતું હતું અને જેણે કાલિકાચાર્યની બેન કે જે સાધ્વી થઈ હતી તેને ગર્દભિલ રાજાએ પિતાના અન્તઃપુરમાં (જનાનખાનામાં) રાખી હતી તેથી કાલિકાચાર્યે ઇરાન, તુર્ક સ્થાનના શાહિઓને બેલાવી સોરઠ દેશમાં થઈ લાદેશ અર્થાત ભરૂચ તરફના દેશના રાજાઓને છતીને ઉજજયિનીના ગર્દભિલરાજાને હરાવીને ગાદીપરથી ભ્રષ્ટ કર્યો હતો. તે વખતથી હિન્દમાં શાખી દેશના રાજાએ અર્થાત શક રાજાઓનું જોર વધી પડયું. કેટલાક કાળે વિક્રમ રાજાએ શક વંશને ઉચ્છેદ કરી સાર્વભૌમ રાજ્યની સ્થાપના કરી
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ ) શ્રી કાલકાચાર્યે દક્ષિણ દેશના પ્રતિષ્ઠાનપુરમાં જેનરાજા શતવાહનની સમક્ષ પાંચમની સંવત્સરી હતી તેની ચોથની સંવત્સરી કરી. પ્રભાવક ચરિત તથા નિશીથચૂર્ણમાંથી આ બાબતના પાઠો મળી આવે છે. આપણે અત્ર એટલું વિચારવાનું છે કે કાલિકાચાર્યના વખતમાં દક્ષિણ દેશની રાજધાનીભૂત પ્રતિકાનપુરમાં જન રાજા હતા અને દક્ષિણ દેશમાં જૈનધર્મ પ્રવર્તતે હતો. શ્રી પાદલિપ્ત પ્રભુના કૂળમાં સ્કંદિલાચાર્ય થયા તેમણે ગડદેશમાં વિહાર કર્યો ત્યાંના મુકુંદ નામના બ્રાહ્મણને દીક્ષા આપી. તે વૃદ્ધ હતા. વિહાર કરતા કરતા તે લાટ દેશના લલામભૂત ભરૂચમાં આવ્યા. તે ઉંચે સ્વરે ગોખતા હતા તેથી એક યુવાન સાધુએ મશ્કરી કરી કે આ હવે વૃદ્ધાવસ્થામાં ગેખીને શું મૂશળફ લાવશે. વૃદ્ધ મુકુંદ મુનિએ એકવિશ દિવસ સુધી સરસ્વતિની આરાધના કરી અને દેવીની કૃપાથી વૃદ્ધવાદી તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. તેમની સાથે કાત્યાયન ગોત્રીય દેવપિતા દેવશ્રીમાતાને પુત્ર સિદ્ધસેન બ્રાહ્મણ વાદ કરવા આવ્યો. વૃદ્ધ વાદિએ સિદ્ધસેનને હરાવી દીક્ષા આપી કુમુદચંદ્ર એવું નામ આપ્યું. તેમણે સકલ સિદ્ધાંતને અભ્યાસ કર્યો અને ઉજજયિની નગરીના વિક્રમાદિત્ય રાજાને પ્રતિબોધ આપીને જૈનધર્મી બના
જેન થએલા એવા વિક્રમાદિત્ય રાજાએ શ્રી સિદ્ધાચલજીને સંધ કહાડયો હતો. સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ ઉજજાયનીથી વિહાર કરીને ભરૂચમાં આવ્યા હતા તે વખતે ત્યાં બળામત્ર રાજાનો પુત્ર ધનંજય રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેણે શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. વિક્રમ સંવતના પહેલા સૈકા સુધી તે ક્ષત્રિય જૈન રાજાએ દીક્ષા અંગીકાર કરતા હતા એમ પ્રભાવક ચરિત્રથી સિદ્ધ થાય છે. સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ દક્ષિણ દેશના પ્રતિષ્ઠાનપૂરમાં સ્વર્ગગમનને પામ્યા. શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરના સમય સુધી તો જૈનેની પૂર્ણ જાહેજલાલી હતી તેમના વખતમાં ઘણા ક્ષત્રિય રાજાઓ ઉત્તર હિંદુસ્થાન તથા
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨ )
દક્ષિણ હિન્દુસ્થાનમાં જૈનધર્મ પાળતા હતા. શ્રી વજ્રસ્વામીના વખતમાં હિન્દુસ્થાનમાં ઘણા જૈન રાજાઓ હતા. શ્રી વસ્વામીના વખતમાં ભાવડના પુત્ર જાવડશાહે શ્રી શત્રુંજય તીર્થના ઉદ્ઘાર વિક્રમ સ’વત્ ૧૦૮ માં કરાવ્યા હતા. જાવડશાના વખતમાં કાઠીયાવાડ વગેરે દેશપર ગ્રીસ, તુર્કસ્તાન, ઈરાન વગેરે દેશના મ્લેચ્છ લેાકાની ઘણી સ્વારીએ આવી હતી. પરદેશીએ ઘણા જતેાને પકડી પાતાના દેશમાં લેઇ ગયા હતા અને ત્યાં ગુલામગીરી કરાવતા હતા. જાવડશાહે જતેને પરદેશમાંથી પાછા આણ્યા હતા. ટોડ રાજસ્થાન નામનું પુસ્તક વાંચવાથી આ ખાખત
જાવડશા સંબધી શત્રુંજય માહાત્મ્યમાં નીચે પ્રમાણે લેખ છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામી ઇંદ્રને કહે છે કે હું ઇંદ્ર ! મારા પછી વિક્રમ રાજા થશે અને તે વિક્રમ સવત ૧૦૮ ની સાલમાં જાવડશા વજ્રસ્વામીની સહાયથી સિદ્ધાચળના ઉદ્ધાર કરશે.
એક વખત ઘેાડા ખેલાવવા નિકળેલા જાવડ ગુરૂની વાણીથી અર્થને સાધનારી આશાવેલમાં દેરારો અને કેટલેાક વખત વહી ગયા પછી ભાવડ સ્વર્ગવાસી થશે એટલે જાખડ પેાતાના શહેરનુ ધર્મની પેડે પ્રતિપાલન કરશે પછી દુષમકાળના માહાત્મ્યથી મલેનુ લશ્કર પેાતાના બળથી જાવડના ગામેાને તાબે કરી લેશે અને ગાયા, ધન, ધાન્ય, છેકરાં, રાં તથા ઉત્તમ મધ્યમ અધમ લેાકેાને સેરઠ, કચ્છ અને લાટ વગેરે દેશેામાંથી લેઈ જઈ પેાતાના મુલકમાં તે મલે ચાલ્યા જશે. ત્યાં તે મલે બધા વર્ણાને પાતાપેાતાના લાયક કામમાં જોડી દેઇ બહુજ ધન આપી પેાતાના મુલકમાં રાખો. તે વખતે ત્યાં પણ સઘળી ચીજોના વ્યાપારમાં શિયાર જાવડ ધન પેટ્ટા કરશે અને આર્ય દેશની પેઠેજ અનાર્યું દેશમાં પણ પેાતાની જ્ઞાતિને એકઠી કરી વસાવી ધર્મવંત રહી ત્યાં પણ અમારૂં દેહરૂં બંધાવશે. આર્ય અનાર્ય દેશમાં વિહાર કરતા મુનિવરે। અનુક્રમે આનંદસહિત ત્યાં પધારશે એટલે જાવડ તેમને વાંદરો અને વખાણ સાંભળતી વેળાએ સિદ્ધાચળના મહિમા ઉય પ્રસંગે · પાંચમા આરામાં જાવડ તામનેા એક તીથૅના
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩)
સંબંધી સારું અજવાળું પડે છે. વજસ્વામીના વખતમાં આર્યાવર્તમાં ચારે વર્ષો જૈનધર્મ પાળતી હતી તેમજ તે વખતે જૈન રાજાઓ હોવાથી આદેશમાં રાજકીય જૈનધર્મ ગણાતું હતું. શ્રી માવાદીના
ઉદ્ધાર કરનાર થશે.” એવું મુનિ મુખથી સાંભળી જાવડ આનંદ સહિત મુનિરાજને પુછશે કે હે ગુરૂ ! જે તીર્થોને ઉદ્ધાર કરનાર જાવડ થશે તે જાવડ બીજે કે હું જ? ઉપગ દઈ ગુરૂ કહેશે કે જ્યારે પુંડરીકગિરિના અધિષ્ઠાયકે જીવઘાત કરશે, દારૂ માંસ ખાશે અને તે યક્ષે સિદ્ધાચળ આસપાસ પચાસ જન (૨૦૦ ગાઉ) સુધી ઉજડ કરી નાંખશે. કદિ કેઈ માણસ તે સીમાનેજ વલોટી અંદર દાખલ થશે તો તેને મિથ્યાત્વી બની ગએલો કપર્દી યક્ષ બહુ ગુસે લાવી મારી નાંખશે. ભગવંત યુગાદિ પ્રભુ પણ અપૂજ્ય રહેવા લાગશે તેવા બારીક વખતમાં તે સિદ્ધાચળને ઉદ્ધાર કરવાને તું પોતેજ ભાગ્યશાળી થઇશ. માટે બાહુબળીએ ભગવાનના કથનથી કરાવેલા યુગાદિ પ્રભુની મૂર્તિને તું ચકેશ્વરી દેવીની ભક્તિ કરીને તેમની પાસેથી માગી લે, આવી રીતે મુનિ વચનોને સાંભળીને ગુરૂને નમી રાજી થતે જાવડ પોતાને ઘેર જઈ તરત પ્રભુની પૂજા કરી બળ વિધાન સહિત હલકા દેવોને સંતોષી મનમાં ચકેશ્વરી દેવીનું ધ્યાન ધરતો સમાધિસહ મહિનાના તપને અંતે ચકેશ્વરી પ્રસન્ન થઈ પ્રત્યક્ષ થઈ મહાપુરૂષને કહેશે કે “હે જાવડ ! તું તક્ષશિલા (ગિજની) એ જા અને ત્યાંના જૈન રાજા જગન્મલ્લને કહે એટલે તેના બતાવવાથી ધર્મચકની આગળ તે અરિહંત પ્રભુની મૂર્તિને તું દેખીશ. પછી પ્રભુએ કહેલો અને સુભાગ્યથી જાહેરમાં આવનારો તું મારી કૃપાથી સઘળી રીતના ધર્મમાં સારરૂપ તીર્થને ઉદ્ધાર કરીશ. અમૃત સરખાં વચન સાંભળી હૃદયમાં તેનું સ્મરણ કરતો તે તરત તક્ષશિલાએ જશે અને ઘણા ભેટ/વડે ત્યાંના રાજાને પ્રસન્ન કરી દેવીએ બતાવેલી પ્રતિમાને વાસ્તુ પ્રીતિ સહિત પ્રાર્થના કરશે. પછી રાજાની પ્રસનતા મેળવી ધર્મચક નજીક જઈ ભક્તિ પૂર્વક પ્રદક્ષિણા કરીને સમાહિતપણે જાવડ તેની પૂજા કરશે. કેટલીક વખત વહી ગયા પછી ઉજવળ, સુંદર અને પ્રેમ પેદા કરનારી શ્રી આદિ પ્રભુની મૂર્તિ પ્રગટ થશે. પછી તે મૂર્તિ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪). સમયમાં વલ્લભીપૂરી નગરીને રાજા શિલાદિત્ય જનધર્મી હતે. વી. સં. ૭૮૪ અને વિ. સંવત ૩૧૪ માં માવાદિએ શિલાદિત્યની સભામાં બૈઠેને પરાજય કર્યો. વીર સં. ૮૪૫ અને વિક્રમ સં. ૩૭૫ માં વલ્લભીપુરીને ભંગ થયો. વિ. સં. ૪૭૭ માં વલભીમાં શિલાદિત્ય ને પંચામૃતવડે સ્નાન કરાવી, પૂજી રથમાં સ્થાપી ઉત્સવ સહિત તક્ષશિલામાં લઈ જશે. પછી રાજાની મદદ મેળવી ત્યાં રહેલા પોતાના ગાત્રી એને સાથે લઈ એકાશ કરતા જાવડ શત્રુંજય તીર્થની સહામે તે પ્રતિમાને લેઇ જશે. રસ્તામાં ઠેકાણે ઠેકાણે ધરતીકંપ, મહાઘાત, નિર્ધત, અગ્નિ કેપ વગેરે મિથ્થા દૃષ્ટિવંત જીવોનાં કરેલાં વિનોને દુર કરતો કેટલીક મુદતે સેરામાં જશે અને મહુવે પહોંચી ગામને ગોંદરે ઠેરશે. - એ વખતે અગાડી કરીયાણું ભરી જે વહાણો જાવડે ચીણ મહાચીણ (ચીન અને મહાચીન) તથા ભેટ દેશભણી હંકારેલાં હતાં, તે પવનથી. તોફાનમાં ફસાઈ જતાં સ્વર્ણ દ્વીપે જશે. અગ્નિના દાહથી ખલાસી લોક તેની અંદર સોનાની ખાતરી કરી તે અઢારે વહાણ સોનાથી ભરી દેશે; અને જાવડના સારા નશીબને લીધે મહુવામાં પ્રવેશ કરવાના મુહર્ત વખતે જ ત્યાં આવી પહોંચશે. એ વખતે એક પુરૂષ તેની પાસે આવી વધા મણી દેશે કે “અહીં શહેરની નજીકના વનમાં શ્રી વજસ્વામી નામના મુનિ પધાર્યા છે. એટલામાં જ બીજો પુરૂષ આવીને વધામણી આપશે કે “પહેલાં બાર વર્ષ અગાઉ હંકારેલાં વહાણે કે જે ગુમ થવામાં જ ખપ્યાં હતાં તે વહાણે કુશળખેમે સેનું ભરી અહીં આવી પહોંચ્યાં છે.” આ બને વધા મણુઓ મળતાં શેઠ એ વિચારમાં પડે કે “એ બેમાંથી પહેલું કયું કામ કરું ?” એમાં ભરઢળ કરી છેવટ એ નિશ્ચય પર આવ્યો કે “પાપથી પેદા થનારી લક્ષ્મી કયાં ? અને પુણ્યથી મળનારા પાવન મુનીશ્વર ક્યાં? માટે પહેલાં મુનીશ્વરનાં દર્શન કરી તેમની દેશના સાંભળી પછી વહાણની ખબર લઈશ.” આવો વિચાર કરી ધન્ય આત્માવંત જાવડ મહોત્સવનડે વજન સહિત વનમાં જઈ ગુરૂને વાંદશે અને તેમના મુખની સન્મુખ બેશી ગુર સુખને શે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૫ )
રાજાના ઉપરાધથી ધનેશ્વરસૂરિએ શત્રુંજય માહાત્મ્યની રચના કરી. તેના વખતમાં ઔદ્દા અને જતા. વચ્ચે મોટા શાસ્ત્રાર્થે થયા અને તેમાં મલ્લવાદિએ આહેાને હરાવ્યા તેથી પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે ઐાને દેશપાર થવું પડયું. વિક્રમ સંવત પછી ૧૩૭ એકસા સાડત્રીશ વર્ષ સુધી તા જેનેામાં શ્વેતાંબર અને દિગંબર એવા બે પક્ષ પડયા નહોતા, વિક્રમના છઠ્ઠા શતક સુધી તા જૈતાનુ પુષ્કળ જોર હતું, એમ મુક્ત કંઠે કહેવું પડે છે. વિક્રમ સંવત્તા છઠ્ઠા સૈકા સુધી પણ હિન્દુ સ્થાનમાં જૈનધર્મ સાર્વભામ ધર્મ તરીકે રહ્યા હતા. જોકે જૈતાની સામે આન્દ્રે પ્રતિસ્પર્ધી તરીકે હતા તેા પણ તેમેના કરતાં જાનુ પુષ્કળ જોર હતું.
વિક્રમ સવના છઠ્ઠા સૈકામાં જનામાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિ, શ્રી દેવર્ધિગણિ ક્ષમાક્ષમણુ જેવા મહા વિદ્વાન્ આચાર્યાં થયા. શ્રી દેવાધગણિ ક્ષમાક્ષમણે વલ્લભીપૂરમાં વિક્રમ સ. ૫૧૦ માં જૈનાગમાના ઉલ્હાર કર્યાં. વિક્રમ સવના સાતમા–આઠમા-નવમા-દશમા અને અગિયારમા સૈકામાં દક્ષિણ દેશમાં જૈન રાજાએ રાજ્ય કરતા હતા. પશ્ચાત્ દક્ષિણ દેશમાં લિંગાયત ધર્મની સ્થાપના થઇ તેથી દક્ષિણ દેશમાં જૈનરાજાએ ઘટવા લાગ્યા. વિક્રમ સવત્તા નવમા સૈકામાં કાન્યકુબ્જ ( કનાજ દેશ ) ની ગાદીપર માર્ય વંશમાં થયેલા ચંદ્રગુપ્ત રાજાના ગેાત્રના યશાવમાં નામે રાજા હતા. તેને આમ નામના પુત્ર હતા તે ગુજરાતના મોઢેરા ગામમાં સિદ્ધસેનસૂરિના ઉપાશ્રયે આવ્યા અને સિદ્ધસેનસૂરિના શિષ્ય અપ્પટ્ટિ સાથે રહેવા લાગ્યા. યશાવાઁ મરી ગયા ખાદ તેની ગાદીપર આમ રાજા થયા તેણે બપ્પભટ્ટિસૂરિને કનેાજ દેશમાં ખેલાવી પોતાના ગુરૂ તરીકે થાપ્યા. સિદ્ધસેનસૂરિએ બપ્પભટ્ટિને વિ. સ. ૮૧૧ માં ચૈત્ર વદિ આઠમના દિવસે આચાર્ય પદવી આપી. તે વખતે ગાડ દેશની લક્ષણાવતી નગરીમાં શ્રી જૈન ધર્મરાજા રાજ્ય કરતા
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬). હતે તે રાજાને બપ્પભટ્ટસૂરિએ ઉપદેશ આપીને જિનભક્ત બનાવ્યા હતા. બપ્પભદિના ઉપદેશથી આમ રાજા પો જૈન થયું. તેણે ગાપગિરિ પર્વત પર કાન્યકુન્જમાં-સતારક નગર અને મોઢેરામાં જનમદિર બંધાવ્યાં હતાં. મોઢેરાના મઢવાણીયાઓ જૈનધર્મી હતા. આમ રાજાના પુત્ર ભેજરાજાએ જૈનધર્મ પાળીને જૈનધર્મની ઉન્નતિ કરી હતી. તે વખતમાં ગુજરાતમાં વનરાજ ચાવડે જૈનધર્મી હતા. તે ચૈત્યવાસિ શીલગુણિમૂરિને પિતાના ગુરૂ તરીકે માનતા હતા. વનરાજ ચાવડો પાટણની ગાદી પર બેઠે તેણે જૈનધર્મની સારી રીતે ઉન્નતિ કરી. પાટણમાં પંચાસરા પાર્શ્વનાથના મંદિરમાં વનરાજ ચાવડાને મૂર્તિ છે. પચાસર નગરમાંથી પચાસરા પાર્શ્વનાથને પાટણમાં લાવનાર વનરાજ હતું. વનરાજ ચાવડાના વડુઆઓ શિલાદિત્ય વગેરે જૈનધમી હતા. પાટણની ગાદી પર આવનાર વલ્લભીના રાજાના વંશજો ચાવડાવંશ તરીકે ગણાવા લાગ્યા. તેના વંશમાં માણસા અને વરસોડાના ઠાકોરો હાલ વિદ્યમાન છે. ગુજરાતમાં છેલ્લામાં છેલ્લો સોલંકી કુમારપાળ જૈન રાજા થશે. ગુજરાતમાં વસ્તુપાળ અને તેજપાળ એ બે દશાશ્રીમાળી જૈન મહા પ્રધાને થયા. વિક્રમની તેરમી સદી સુધી ગુજરાતમાં અને દક્ષિણ દેશમાં જૈન રાજાઓ વિધમાન રહ્યા પશ્ચાત જૈનધર્મ પાળનાર રાજાઓ રહ્યા નહિ. બર્જિનથી ઉદ્ભવેલી ભાષાઓ તથા ખેડાયેલી ભાષાઓ.
જનથી માગધી ભાષાનો ઉદ્દભવ થયો છે. ભાગધી ભાષામાં લખાયેલાં હાલ હજારો પુસ્તક મળી આવે છે. પિસ્તાલીશ આગમે પ્રકરણ ગ્રન્થ અને ચરિત્ર વિગેરે હજારે જૈન ગ્રન્થને માગધી ભાપામાં લખાયેલા દેખીને કોને આનન્દ ન થઈ શકે. આર્યાવર્તમાં જ્યાં સુધી ભાગધી ભાષાના પ્રત્યે રહેશે ત્યાં સુધી જૈનાચાર્યોની કીર્તિ રહ્યા કરશે. જેથી પિશાચી, રસેની, પ્રાકૃત વગેરે ભાષાઓ વગેરે ઉત્પન્ન
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૭ )
થઈ છે. ગુજરાત દેશમાં ચાલતી ગુજરાતી ભાષાના પ્રવર્તકા જ છે એમ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી સિદ્ધ થાય છે. સંસ્કૃત ભાષામાં પ્રાચીનમાં પ્રાચીન જૈન શાકટાયન વ્યાકરણ છે તેથી સંસ્કૃત ભાષામાં જૈતાના પ્રથમ હાથ છે એમ સિદ્ધ થાય છે. જેનાએ સંસ્કૃત ભાષામાં હજારા ગ્રન્થા લખ્યા છે તે જેસલમેર, પાટણ, ખંભાત, અમદાવાદ વગેરેના જાના ભંડારા જોવાથી માલુમ પડે છે.
tr
જૈનધર્મ સાહિત્ય સંબધી મીસીસ એનીબેસન્ટ નીચે પ્રમાણે કહે છે કે “ જૈનધર્મ રાજાએ પૂરા પાડયા એટલુજ નહિ પણ તે તામીલ ભાષાના સંસ્થાપક હતા. તામીલ ભાષાનું વ્યાકરણ જે સરસ હયાત વ્યાકરણેામાં બહુજ શાસ્ત્રીય પદ્ધતિ પ્રમાણે લખેલું છે તે પણ જૈતાની કૃતિ છે. પવનન્દીનુ લોકપ્રિય વ્યાકરણ નમાલ તેમજ લાદીયર જૈનાનાં છે. પ્રખ્યાત કવિ તીલુવરનુ કુરલ જે દરેક દક્ષિણ હિન્દુસ્થાનના રહેવાશીને જાણીતું છે. તે જનાને ગ્રન્થ છે એમ કહેવાય છે, અને તેનું કારણ એ છે કે તે જનાના શબ્દ વાપરે છે. તે અહતા વિષે લખે છે અને જૈતાના પારિભાષિક શબ્દોના ઉપયાગ કરે છે અને તેટલા માટે તે જૈનધર્મના હોય એમ માનવામાં આવે છે.” આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે માગધી, પ્રાકૃત, તામીલ-કાની કેનેરી, શૈારસેની, પિશાચી, અને ગુજરાતી વગેરે ભાષાઓ જનાથી ઉદ્ભવી છે. સ’સ્કૃત ભાષાને જેનાએ વ્યાકરણ આદિ બનાવીને સારી રીતે ખેડીને આર્યાવર્તની ભાષા સાહિત્યની ઉન્નતિ કરી છે. શાકટાયન જૈનેન્દ્ર, સિદ્ધહૈમ, બુદ્ધિસાગર, વગેરે જૈતેનાં સંસ્કૃત વ્યાકરણા છે. પાણિનિ વ્યાકરણના પહેલાંનું હાલમાં જૈતાનું શાકટાયત વ્યાકરણુ ગણાય છે. વિક્રમ સંવત્ તેરની સાલથી જેનાએ ગુજરાતી ભાષા ખેડવા માંડી છે. ગુજરાતી ભાષામાં જૈતાના સેકડા રાસાઓ વગેરેનાં પુસ્તકા મળી આવે છે. તેમજ ગુજરાતી ભાષામાં લખાયેલા જૈનાના ગદ્ય ગ્રા
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮ ) પણ સેંકડો મળી આવે છે. જેનેએ અનેક ભાષામાં અનેક વિષયને ચર્ચાને સાહિત્ય ગ્રન્થને રચ્યા છે તે હવે ઈંગ્લીશ સરકારના શાન્ત રાજ્યમાં શાન્તિના સમયે બહાર પ્રકાશમાં આવવા લાગ્યા છે.
કેનેડી ભાષાને જનએ બારસે વર્ષ સુધી ખીલવી હતી અને તેમની કેનેડી ભાષાપર વિક્રમ સંવત પૂર્વેની સત્તા હતી. તેલંગી ભાષાના સાહિત્યમાં વધારે કરવાને જનાએ પૂર્વે સારે ભાગ આપ્યો છે. જગબાથ તરફના દેશમાં જેનું પહેલાં રાજ્ય હતું અને એવું સાંભળવામાં આવ્યું છે કે જગન્નાથપૂરીમાં પહેલાં જૈનતીર્થ હતું. શ્રી ધૂલિભદ્રના વખતમાં નંદરાજા થયો ત્યારે જેનું જોર આખા હિન્દુસ્થાનમાં હતું. નંદરાજાઓ જૈન ધર્મ પાળતા હતા. દિગંબરાચાર્યોએ અનેક પુસ્તકો લખ્યાં છે. મુંબઈ પાસે આવેલા વસઈ તરફના પર્વતની હારમાં પૂર્વ જનનાં મંદિર હતાં તે બમ્બર કુલમાં શ્રીપાલ રાજા ઉતરેલા તે વખતના ઇતિહાસથી સિદ્ધ થાય છે. પૂર્વે ગિરનાર પર્વતપરની પ્રતિમા શ્રી કાશ્મીર તરફથી લાવવામાં આવી હતી. શ્રી શત્રુંજ્ય માહામ્ય ગ્રન્ય વાંચવાથી માલુમ પડે છે કે જેનો આર્યવર્તમાં ઘણું કાળથી રહે છે. સંખેશ્વર પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ કે જે ઘણું પ્રાચીન ગણ વામાં આવે છે અને જે શ્રી કૃષ્ણ અને શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના વખતમાં વિદ્યમાન હતી તે પ્રતિમા પરથી જેનેની પ્રાચીનતા સહેજે સિદ્ધ થાય છે. કેશરીયાજીની પ્રતિમા હાલ મેવાડદેશમાં આવી છે. અને જે પ્રતિમાનું ઉજયિની નગરીમાં શ્રીપાલ રાજા અમ મયણાસુંદરીએ પૂજન કર્યું હતું તે ઉપરથી પણ જૈનધર્મની ઘણી પ્રાચીનતા સિદ્ધ થાય છે.
“જેનેએ સાહિત્યમાં આપેલ મેટે ભાગ
જેનોએ ભાગધી, તામીલ, કાનડી, પિશાચી, પ્રાકૃત, સંસ્કૃત ગુજરાતી અને હિન્દુસ્થાની વગેરે ભાષાઓમાં અનેક વિષયોના ગ્ર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮) બનાવ્યા છે. તેમજ જૈને એ તત્ત્વજ્ઞાન, અધ્યાત્મજ્ઞાન, કથાઓ, જીવનચરિત્રે, ઐતિહાસિક વૃત્તાંત, મંત્ર, તંત્ર, યંત્ર, રસાયન, જ્યોતિષ, વ્યાકરણ, ન્યાય, અલંકાર, છંદ, દ્રવ્ય, ચરણનુયોગ, ગણિતાનુયોગ, ચારિત્ર અને વ્યાપાર વગેરે અનેક બાબતોના ગ્રન્થ લખ્યા છે.
' પૂર્વે કેટલાંક શતક ઉપર રાશી આગમે હતાં. હાલ પિસ્તાલીશ આગમે છે. પિસ્તાલીશ આગમ અને તેની ટીકાઓ, વૃત્તિયો, ભાષ્યા, ચૂર્ણિ અને નિર્યુક્તિયો વગેરેને અવલોકવામાં આવે તે ભારતમ જૈનધર્મને ધન્યવાદ આપ્યા વિના અન્ય દેશીઓથી પણ રહેવાય નહિ. જૈનધર્મ સાહિત્યના ગ્રન્થો હાલ અન્ય દર્દીનીઓના ધર્મ ગ્રન્થ કરતાં ઘણું છે. જૈનધર્મને પ્રતિપાદન કરનારાં સૂત્રો તથા ગ્રન્થો ઘણું સરસ છે. હાલમાં પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોએ મોટા ભાગે વેદધર્મ અને બદ્ધધર્મન પુસ્તકો બહાર પડવાથી તે તરફ લક્ષ આપ્યું છે પણ જ્યારે જનધર્મના સંપૂર્ણ ગ્રન્થ બહાર પ્રકાશમાં આવશે અને તે તરફ પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનનું લક્ષ ખેંચાશે ત્યારે જૈનધર્મની પ્રસંશાને અવાજ સર્વ દેશમાં ગાજી ઉઠશે. શ્રી ભદ્રબાહુએ સૂપર નિર્યુક્તિ રચી છે. શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક તત્વાર્થ સૂત્ર વગેરે પાંચસે ગ્રન્થ રચ્યા છે તત્ત્વાર્થ સૂત્રપર વેતાંબર અને દિગંબરના આચાર્યોએ અનેક ટીકાઓ કરી છે તેમના ઘણું ગ્રન્થોને નાશ થએલો દેખવામાં આવે છે. શાકટાયન વ્યાકરણ કે જેની પ્રશંસા દક્ષિણ હિન્દુસ્થાનમાં એકી અવાજે થાય છે તેને બનાવનાર જૈનાચાર્ય છે. જેનેન્દ્ર વ્યાકરણ જૈનેનું છે. શ્રી હેમચંદ્ર પ્રભુએ રચેલું સિદ્ધ હૈમવ્યાકરણ હાલ પ્રસિદ્ધ છે અને તેની પ્રશંસા ચારે ખંડના વિદ્વાને કરે છે. બુદ્ધિસાગર સૂરિએ વિક્રમ સંવત્ ૧૦૮૦ ની સાલમાં બુદ્ધિસાગર વ્યાકરણ બનાવ્યું છે. મત્સ્યવાદી, સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિએ ન્યાય વિષયના ઉત્તમ ગ્રન્થ લખ્યા છે. ભારતવર્ષની પ્રાચીન જાહેરલેલીનું જેમાં સારી રીતે વર્ણન છે એ શ્રી શત્રુંજય
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
માહાત્મ્ય નામના ગ્રન્થ છે કે જેના કર્તા શિલાદિત્ય રાજાથી પૂજિત શ્રી ધનેશ્વર સૂરિ છે. શ્વેતાંબર જૈનાચાર્યાએ અને મુનિયાએ ધર્મ સબંધી ઘણા ગ્રન્થા રચ્યા છે. તે સંબધી અજવાળું પાડનાર જૈના ગમલીસ્ટ કે જે જન શ્વેતાંબર કારન્સ તરફથી બહાર પડયું છે તેનું અવાકન કરવું. સિકંદર અને તેની પછીની સિથિયન–મુસલમાન વગેરૅની સ્વારીએથી ઘણા જૈનગ્રન્થા નષ્ટ થયા છે. ધર્મયુદ્ધે। વખતે ઘણા ગ્રન્થા નષ્ટ થયા છે અને ઘણા ગ્રન્થા ભંડારામાં છઠ્ઠું થઇ સડી ગયા છે. જૈન દિગંબરામાં પણ ઘણાં જૈનધર્મ સંબંધી પુસ્તકો છે. તેમનામાં પુરાણા છે. જૈનધર્મીઓએ રચેલાં પુસ્તકો બહાર પડશે ત્યારે જૈનેતર વિદ્યાના જૈનધર્મની ઉત્તમતા જાણવા ભાગ્યશાલી બનશે.
તીર્થા.
જૈન શાસ્ત્રામાં અનેક પવિત્ર તીથૅનું માહાત્મ્ય જણાવવામાં આવ્યું છે. સર્વે તીર્થાંમાં સિદ્ધાચલ તીર્થની શ્રેષ્ઠતા સ્વીકારવામાં આવી છે. તીર્થંકલ્પ, વિવિધ તીર્થંકલ્પ વગેરે ગ્રન્થામાં જૈન તીર્થોની યાદી આપવામાં આવી છે. શત્રુજય, ગિરનાર, તલાજા, આબુજી, તારંગા, રાણકપુર, સખેશ્વર, ભોયણી, પાનસર, કેશરીયા, અંતરિક્ષજી, મક્ષીજી, મારવાડની પંચતીર્થી, પાવાપુરી, વૈભારગિરિ, અશ્વાવમેષ તીર્થ, અને સમ્મેતશિખર વગેરે અનેક તીર્થો જેનામાં હાલ વિધમાન છે જૈતાનાં હાલ આશરે નાનાં મેટાં છત્રીશ હજાર દેરાં છે એમ સંભળાય છે. જૈન તીર્થોમાં પ્રભુની ભક્તિ કરવા માટે જના જાય છે. તીર્થગાઈડ નામનું પુસ્તક વાંચવાથી જૈન તીર્થો સંબધી પ્રકાશ પડે છે. કહેવાના સારાંશ એ છે કે જનાનાં તીર્થંથી જેતેાની પ્રાચીનતા, મેટાઇ અને તેએની ઉન્નતિને ખ્યાલ આવી શકે છે. જૈનાએ જિન મન્દિરા બધાવીને શિલ્પકળાને ધણું ઉત્તેજન આપ્યું
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. જેની પ્રાચીનકાળમાં અપૂર્વ જાહેજલાલી હતી તે હાલમાં વિદ્યમાન તીર્થોમાં રહેલાં જૈન મંદિરેથી પાશ્ચાત્ય વિદ્યાને જોઈ શકે છે. ભારતવર્ષના ઐતિહાસિક વૃતાંત્તમાં જોએ ઘણો ફાળો આપે છે. હિન્દુઓના યજ્ઞમાં પૂર્વે પશુઓ હેમાતાં હતાં તે અધર્મ રીવાજને હઠાવીને દયાને ફેલાવો કરનાર જૈનાચાર્યો હતા. શિષ્ય–જેનધર્મની ચડતી ( ઉન્નતિ) ઉપર પ્રમાણે અવલોકતાં મા
લુમ પડે છે. જેની પડતીને આરંભ કેવી રીતે થયું તે કૃપા.
કરી જણાવશે . ગુરૂ– હે શિષ્ય! ચડતી અને પડતીનાં કાલચક્ર દુનિયામાં સર્વ વસ્તુ
એ પર છે. જેની ચડતી છે તેની પડતી છે. એક વખત આર્યાવર્ત યાને હિંદુસ્તાન દેશમાં રાજકીય ધર્મ તરીકે જન ધર્મ ગણાતે હતો. સર્વ રાજાઓ અને ચારે વર્ષો જૈનધર્મની આરાધના કરતી હતી. તે જૈનધર્મને હવે પ્રાયઃ વૈશ્ય વ્યાપારી વાણિયા તરીકે ગણાતી જાતિ પાળે છે. જૈનધર્મની પડતીને આરંભ વિક્રમની બીજી સદીથી દિગંબર પક્ષમત નીકળતાં આરેભા.જનમાં શ્વેતાંબર અને દિગંબરો એ બે પક્ષમાં સામાસામી કલેશ થવા લાગ્યો તેથી જૈનાચાર્યોનું બળ ઘટવા માંડયું તેમજ આન્તરિક ધર્મભેદ વિગ્રહથી તેઓએ અન્ય ધર્મીઓની ધાર્મિક હિલચાલ સંબંધી અલ્પલક્ષ આપ્યું. વિક્રમ સંવત્ ચાર બારમાં જનેમાં ચૈત્યવાસ નામને પક્ષ ઉભો થયો. શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીના સમયમાં ચૈત્યવાસની વિદ્યમાનતા હતી. વિક્રમ સંવત બારમાં ચૈત્યવાસનું જોર વિશેષ પ્રકારે હઠવા લાગ્યું. ચૈત્યવાસીઓએ નિગમપર વિશેષ પ્રેમ દેખાડયો. ચૈત્યવાસીઓએ આગમને ભંડારોમાં દાબી રાખ્યાં હતાં. ચૈત્યવાસી આચાર્યો અને તેના સામા ચૈત્યવાસીઓથી વિરૂદ્ધ એવા આ--
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૨ )
ચાર્યો વચ્ચે ઘણા વિવાદે થયા. જૈનધર્મરૂપ ધરમાં આ પ્રમાણે મતભેદ થવાથી જૈનધર્મીઓને સર્વત્ર એક સરખી રીતે ઉત્સાહ શ્રદ્ધા વગેરેના ઉપદેશ મળવા લાગ્યા નહિ. ચૈત્યવાસીએના સામા રહીને પોતાના મૂળ માર્ગનું રક્ષણુ કરવામાં જૈનાચાર્યાંનું ધણું બળ વપરાઈ ગયું. વનરાજ ચાવડાના વખતમાં ચૈત્યવાસીઓનું ઘણું જોર હતું અને તે વખતે તે લેાકાએ ચૈત્યવાસીની પ્રમલતા વધારવાને રાજાઓને પણ પેાતાના પક્ષમાં લીધા હતા. લગભગ એક હજાર વર્ષ સુધી ચૈત્યવાસીઓનું જોર રહ્યું તેમના વંશમાં માલદેવ મહાત્મા, લાડેલા મહાત્મા, મુજપુરના મહાત્મા, વાંકાનેરના મહાત્મા અને વાંકાનેરની જતણી વગેરે ગણાય છે. આ પ્રમાણે પરસ્પર મતભેદ વિચહુમાં જૈનાચાર્યાંનું બળ ક્ષીણુ થવા લાગ્યું. આવી જૈનાચાર્યે અને જનસાધુઓની દશા દેખીને બ્રાહ્મણેાએ વેદધર્મના પ્રચાર કરવા પ્રબળ ઉપાયા યેાજ્યા. હિન્દુસ્થાનપર અન્ય દેશીઓની સ્વારીએ આવવાથી હિન્દુસ્થાનના લેાકામાં અશાન્તિ વધતી હતી. હિન્દુસ્થાનના રાજાઓમાં પરસ્પર સપ વધવા લાગ્યા. કલ્યાણીના ભુવા રાજાએ વલ્લભીના જયશિખરની સાથે યુદ્ધ કર્યું ત્યારથી જ્યાં ત્યાં પરસ્પર લડાઈ શરૂ રહેવા લાગી. દેશમાં અંધાધુધી પ્રસરવા લાગી. ગુજરાતની ગાદી પર વિક્રમ સંવત્ ૮૦૨ ની સાલમાં પાટણમાં વનરાજ ચાવડા બેઠા તે વખતે ગુજરાત, કાઠીયાવાડ, લાટ, માળવા, મેવાડ, કાન્યકુબ્જ, મારવાડ વગેરે દેશામાં જૈનેાનું પુષ્કળ જોર હતું.
વિક્રમ સંવત્ ૮૦૫ માં દક્ષિણમાં શંકરાચાર્યના જન્મ થયા. તેણે વેધર્મના પ્રચાર કરવા આરંભ કર્યાં. વિક્રમ સંવત્ આઠની સ લમાં દક્ષિણ દેશમાં કુમારિલે જૈનધર્મનુ ખંડન કરવા લક્ષ આપ્યું.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ) કુમારિલ અને શંકરાચાર્યના સામા ધર્મયુદ્ધમાં જૈને ઉભા રહ્યા તે પણ તેણે માળવાના રાજાને પક્ષમાં લીધે અને લોકોમાં વેદ ધર્મને પ્રચાર થાય તેવી રીતે તે વખતના લોકોની આગળ ઉપદેશ શૈલીને આરંભ કર્યો. શંકરાચાર્યું કે જૈનાચાર્ય સાથે શાસ્ત્રાર્થ કર્યો નહિ પણ તેણે વેદધર્મને પ્રચાર થાય એવાં પુસ્તકો તથા શિષ્યો ઉભા કર્યા. જૈનાચાર્યોને ચાર તરફ લક્ષ દેવું પડતું હતું. એક તે વેદધર્મી આચાર્યોની સામે, બીજી તરફ બૈદ્ધધર્મિ સાધુઓની સામે, ત્રીજું પરસ્પરના મતભેદેની સામે. અને એથું પિતાને ધર્મ પ્રચાર કરવા બાબત. આ પ્રમાણે ચાર ઠેકાણે લક્ષ રાખીને જેનાચાર્યોએ પિતાના ધર્મની સંરક્ષા કરવા માટે ઉપાય ચાલુ રાખ્યા. વેદધર્મીઓના ઉપદેશથી કેટલાક રાજાઓ ખુલ્લી રીતે શિવના ઉપાસક થયા. જૈનધર્મના શુદ્ધાચાર ઉત્તમ નિયમ તરફ કેટલાક તામસ ગુણ રાજાઓને પ્રેમ ઘટવા લાગ્યો. દારૂ માંસની છૂટી વગેરેને તેઓ વિશેષ પ્રકારે ઈચછવા લાગ્યા તેથી રજોગુણી વાસનાઓની તૃપ્તિ થાય તે તરફ તેઓનું ચિત્ત ખેંચાયું. કેટલાક રાજાઓ જૈનધર્મ પાળવા લાગ્યા તે કેટલાક વેદધર્મને માન આપવા લાગ્યા. શંકરાચાર્યે વેદને કર્મકાંડને વિષય હવે જેને અને બૈઠે જ્ઞાનમાર્ગના સામા ભાન નહિ પામે એવું સમજી કર્મકાંડની ઉપેક્ષા કરી ઉત્તરમિમાંસાને માર્ગ પકડશે. શંકરાચાર્યે બૈદ્ધધર્મમાંથી કેટલાંક તત્ત્વો ગ્રહણ કર્યા અને ઉપદેશ દેવો શરૂ કર્યો તેથી તેની પાછળ થનાર રામાનુજ આચાર્ય શંકરના અદ્વૈત મત ઉપર શત દૂષણું નામને ગ્રન્ય ર અને શંકરાચાર્યને પ્રચ્છન્ન બૈદ્ધ કહ્યા. શંકરાચાર્યે જૈનાચાર્યોની સાથે વાદ કર્યો હોય એવું સિદ્ધ થતું નથી. શંકર ગ્નિવિજયમાં દિગંબર સાધુનું પાત્ર મૂક્યું છે, તે બેઠું છે. કારણ કે તે શ્વેતાંબર વા દિગંબર સાધુ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી તેમજ શાંકર ભાષ્યમાં શંકરાચાર્યે જૈનતનું ખંડન કરવા પ્રારંભ કર્યો છે પણ તેઓ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૪ )
જૈનતત્ત્વને જાણી શકયા નથી તેથી તેઓએ જૈનશાસ્ત્રાથી જૈનતત્ત્વા સમજ્યા વિના ઉપર ટાકે જૈનતત્ત્વાનુ ખંડન કરવા મિથ્યા પ્રયાસ કર્યાં છે. શ'કરાચાર્યની પાછળ દક્ષિણ દેશમાં ઈ. ૧૧૧૯ માં દ્રવિડમાં ભૂતપૂરીમાં રામાનુજ આચાર્ય જન્મ્યા હતા.
રામાનુજે શ'કરાચાર્યના મતનું ખંડન કર્યું અને કેટલાક રાજાઆને પેાતાના પક્ષમાં લીધા. જૈનધર્મ પાળનારા કેટલાક રાજાઓને તેણે પેાતાના ધર્મમાં દાખલ કર્યાં. જૈન રાજાએ જૈનધમ તજીને વિષ્ણુધર્મમાં દાખલ થયા, તેનું કારણ એ હતું કે તેઓ જૈનધર્મનાં તત્ત્વાને સમજી શક્યા નહોતા અને તે વખતમાં જૈનાચાર્યામાં પરસ્પર સંપ અને ધમ જુસ્સા પ્રગટાવવા માટે ઉપદેશ પદ્ધતિ જોઇએ તેવી તેમને એસતી આવે એવી ન હોવાથી વેધર્મી એનું જોર ફાવવ લાગ્યું તેથી ચારે વર્ણમાંથી ઘણા મનુષ્યા હિન્દુધર્મ પાળવા તરફ વળ્યા અને તેથી જૈનધર્મ પાળનારાઓની સંખ્યામાં ઘટાડા થવા લાગ્યા.
વિક્રમની અગિયારમી સદીમાં લિંગાયત નામનેા નવા ધર્મ સ્થાપનાર બસવ નામનેા એક બ્રાહ્મણ હતા. તે વખતે દક્ષિણમાં બિજલ નામના જૈનધર્મી રાજા રાજ્ય કરતા હતા. જૈનધર્મી બિજલ રાજાને ત્યાં ખસવ મત્રી હતા તેણે લિંગાયત ધર્મની સ્થાપના કરી તે વખતે બ્રાહ્મણ તથા જેનામાં ધર્મ સંબધી ટટા ચાલતા હતા. શાલીવાહનના અગીયારમા સૈકામાં અસરે લિંગાયત ધર્મની સ્થાપના કરી અને જૈનધર્મી બિજલ રાઅને ગાદીપરથી ઉડાડવા પ્રયત્ન કર્યાં. ભીમા નદીના કાંઠે બસવે જૈનધર્મી બિજલ રાસીને ખારાકમાં ઝેર દીધું તેથી
રાજા ત્યાંજ મરણ પામ્યા શાલીવાહન શક ૧૦૭૭માં. જે વખતે દક્ષિણ દેશમાં જૈનધર્મી ખસવ રાજા રાજ્ય કરતા હતા તે વખતે ગુજ રાતમાં જૈનધર્મી જૈનાચાર્યંને સાહાય્ કરનાર સિદ્ધરાજ રાજા રાજ્ય કરતા હતા. બિજલ રાજાના વખત સુધી દક્ષિણુ દેશમાં જૈતાનું પુષ્કળ જોર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતું અને દક્ષિણમાં જેનેની જ મુખ્ય વસતિ હતી. વિક્રમ સંવતની તેરમી સદી સુધી ગુજરાત અને દક્ષિણમાં જૈન રાજાઓ થયા. આ ઉપરથી આપણે સમજવાનું કે રાજકીય ધર્મ તરીકે જૈનધર્મ વિક્રમની તેરમી સદી સુધી રહે. દક્ષિણમાં મસુર તરફના ભાગમાં તો પત્તરમી સદી લગભગ સુધી જૈનધર્મજ રાજકીય ધર્મ તરીકે ગણાતો હતો. મુસલમાનના હિન્દુસ્થાનપરના હુમલાથી લોકોમાં અજ્ઞાન બહુ પ્રસર્યું અને તેથી લોકોમાં રજોગુણ અને તમોગુણનું જોર ફેલાવા લાગ્યું તેથી લોકોમાં હિંસા વગેરેને પ્રવેશ થયે અને તેથી જૈનધર્મનાં સૂક્ષ્મ તત્વે તરફ લોકોનું ચિત્ત ચુંટી શકયું નહિ અને તે સમયનો લાભ લઈને વેદધર્મી વૈષ્ણવ શંકરાચાર્યો વગેરે પિતાના ધર્મમાં લોકોને બંધ બેસતા ઉપદેશ દેઈને પિતાના ધર્મ તરફ વાળવા લાગ્યા. આવી દશામાં પણું જૈનાચાર્યો પિતાનું બળ વાપરવા માટે અને જૈનધર્મનું સંરક્ષણ કરવા માટે ઘણું પ્રયત્ન કરતા હતા.
વિક્રમની તેરમી સદી સુધી કર્ણાટકના રાજાઓ જૈનધર્મ પાળતા હતા. વિ. બારમી સદીમાં શ્વેતાંબર અને દિગંબરાચાર્યોને પાટણમાં સિદ્ધરાજ રાજાના દરબારમાં શાસ્ત્રાર્થ થયો હતો અને તેમાં દિગંબરોને પરાજય થયો હતો. દિગંબર આચાયોએ જે દક્ષિણ દેશમાં અન્ય ધર્મીઓની સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરવામાં આત્મબળ વાપર્યું હોત તે સારું ગણત. પરસ્પર બન્ને કોમના આચાર્યોએ પરસ્પરનું ખંડન કરવામાં આત્મબળને ઉપયોગ કર્યો તેથી વેદ ધર્મીઓની સાથે ઉભા રહેવામાં અને તેમની સાથે આત્મ વિર્યને ઉપયોગ કરવામાં તે વખતમાં જૈનાચાર્યોએ લક્ષ દીધું નહિ અને તેથી બન્નેની હાનિ થવા લાગી.
શ્વેતાંબર આચાર્યોએ પૂર્વે ચૈત્યવાસીઓ સામે બાથ ભીડી હતી. તે વખતનો લાભ લઈને વેદધર્મ આચાર્યોએ માથું ઉંચું કર્યું હતું તેમજ વિક્રમ સંવત્ની તેરમી સદીમાં વેતાંબર જૈનેમાં ખરતર,
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડગચ્છ, તપાગચ્છ, પુનમીઆ, આગમિકચેત્રવાલ આદિ ઘણું ગચ્છ ઉત્પન્ન થયા અને તે વખતે દરેક ગચ્છના આચાર્ય સ્વમત પ્રતિપાદનમાં પિતાનું આત્મબળ વાપર્યું પણ તેઓએ સંપ કરીને અનેક ઉપાસેથી અન્ય ધર્મીઓ સાથે ઉભા રહેવું એ તરફ લક્ષ દીધું નહિ. તેરમા સૈકામાં અર્થાત વિક્રમ સંવત બારસેની સાલમાં ઘણું ગચ્છે ઉત્પન્ન થયા તે વખતે વર્તમાનકાલપર દષ્ટિ દેનાર સર્વ આચાર્યોમાં શ્રેણ, કલિકાલસર્વજ્ઞ, મહા પ્રભાવક શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય હતા. તેમણે સાડા ત્રણ ક્રોડ ક્ષેકની રચના કરી. તેમણે શ્રી કુમારપાલ રાજાને જૈનધર્મી બનાવ્યું. તેમણે જૈનધર્મને પુનરૂદ્ધાર કરવાને અને રાજકીય જનધર્મ બનાવવા ભગીરથ પ્રયત્ન કર્યો હતો.
જનધર્મમાંથી અન્ય ધર્મમાં ગએલા રાજાઓને તેમણે પુનઃ જૈનધમ બનાવવા ઉદ્યોગ કર્યો અને તેમાં તે કુમારપાલ રાજા વગેરેને જૈનધર્મી બનાવી ઘણે અંશે ફાવ્યા. તેમના આત્માને કરોડ કરોડ વાર વંદન થાઓ. પૂર્વની પેઠે ક્ષત્રિય રાજાઓ સદા જૈન રાજાઓ તરીકે રહે અને રાજાઓના વંશમાં થનાર રાજાની પરંપરામ જૈનધર્મ સદા કાલ રહે એવી શ્રી હેમચંદ્ર પ્રભુની ધારણા હતી પણ તે તેમની પાછળ બર આવી નહિ. તાંબરોમાં સર્વે આચાર્યોમાં ગચ્છની માન્યતાના ભેદે સંકુચિત દષ્ટિ હેવાથી અને તેમજ દિગંબરોમાં મૂલસંઘ, કાષ્ટીસંધ, માથુરીસંધ, વગેરેના મતભેદથી એક બીજાના ખંડનમાં આત્મશક્તિને વ્યય થવા લાગ્યા અને પરસ્પર સંપીને જૈન ધર્મમાંથી ભ્રષ્ટ થનાર લેકને જનધર્મમાં પુનઃ લાવવાનો વિચાર કરવાને સર્વ ગચ્છના આચાર્યોની મહા સભા મળી શકી નહિ અને તેથી વિક્રમની ચૌદમી સદીમાં જૈનધર્મ તે રાજકીય ધર્મ તરીકે રહ્યા નહિ. હાય!! કેટલી બધી ખેદની વાત. વિક્રમ સંવત તેની સાલમાં વસ્તુપાળ અને તેજ પાળ એ બે જૈન પ્રધાને થયા તેમણે જૈન ધર્મની જયપતાકા ફર
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) કાવી. વિક્રમ સંવત સોળસેની સાલમાં શ્રી હીરવિજયસૂરિ મહારાજ થયા. તેમણે અકબર બાદશાહને પ્રતિબોધ આપે. તેમના વખતમાં શ્રી ધર્મસાગરજી ઉપાધ્યાયે ખરતર આદિ અન્ય ગચ્છનું ખંડન કર્યું હતું તેથી ખરતર તપાગચ્છ આદિ ગચ્છના આચાર્યો તથા શ્રાવકોને પરસ્પર સારી રીતે સંપ તથા સંબંધ રહી શક્યો નહિ. જેમાચાર્યો પોતાના જૈનધર્મ રૂપ ઘરમાં ગચ્છના ભેદે પરસ્પર વિવાદ કરીને પિતાના આત્મવીર્યને ક્ષય કરવા લાગ્યા. પિતાની ધર્મ સત્તાને કેટલો બધે વિસ્તાર હતું તે સંબંધી પરસ્પર સંપના અભાવે જેનેની મહાસભા ભરીને જૈનચાર્યો અને સાધુઓ વિચાર કરી શક્યા નહિ તે પણ તેઓએ જૈનધર્મનું સાહિત્ય વધારવા જે આત્મભોગ આપે છે તેને તે કદિ ઉપકાર ભૂલી શકાય તેમ નથી. આપણા પૂર્વાચાર્યોએ જે જે શુભ કાર્યો કર્યો છે તે આપણે કદિ ન ભૂલવાં જોઈએ પણ જે બાબત સંબંધી તેમણે લક્ષ ન દીધું, (ગમે તે કારણોથી) તે તે બાબતેને તો જણાવવી જોઈએ.
દિગંબર જૈનોનું દક્ષિણમાં ઘણું જોર હતું. આખા હિંદુસ્થાનમાં કુલ વસ્તી ત્રીશ કરોડની ગણાય છે તેમાં મદ્રાસ ઇલાકાની વસ્તી ત્રણ કરોડની છે. ઈસ્વીસનના પહેલા સૈકાથી તે દશમા સેકા સુધી મદ્રાસ ઇલાકામાં જૈનેની પુષ્કળ વસ્તી હતી. જેનોએ મદુરા પાંડય વગેરે દેશોને રાજા પૂરા પાડયા છે. ઈ. સ. ના દશમા સૈકામાં શિવ અને જેને વચ્ચે ધર્મ સંબંધી સ્પર્ધા ચાલી. આજની માફક કેવલ ધર્મ ચર્ચા ચાલતી હતી એમ નહિ પરંતુ તે વખતે યુરોપીયન દેશમાં બન્યું છે તેમ મદ્રાસ ઇલાકામાં પણ તે ધર્મયુદ્દે ખુનખાર થયાં હતાં. શૈવ અને જૈન વચ્ચે ધર્મયુદ્ધ થયાં અને તેનું પરિણામ એ આવ્યું કે તે ભાગમાં વસનારા હજારે જેને રીબાવી રીબાવીને ભારવામાં આવ્યા અને જેમનું મનેબલ નિર્બલ હતું તેઓ અન્ય
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮) ધર્મમાં (શૈવધર્મમાં) વટલાઈ ગયા અને બાકી રહ્યા તેમને દાસ બનાવવામાં આવ્યા. અને આવા દાસ જેવા બનેલા અસલના જૈનો કે જે હાલ ફક્ત તેમાંના કેટલાક નવકાર જાણે છે અને પિતાને અસલ જૈનધર્મ છે એમ જણાવે છે. આ લેકોને પેરીઆ કહે છે અને તેમની ભદ્રાસ ઇલાકામાં સાઠલાખના આશરે સંખ્યા છે.
આ બાબતને ઇતિહાસ શો પુરાવો આપે છે તે આપણે તપાસીએ.
હાલાસ્ય માહામ્ય નામનો પ્રાચીન તામીલ ગ્રન્થના ૬૮ મા પ્રકરણમાં આ પ્રમાણે જણાવવામાં આવ્યું છે કે જ્ઞાનપૂર્ણ નામના એક યુવાન શિવ સંન્યાસીએ આઠ હજાર દ્રાવિડ જન સાધુઓને પિતાના મતમાં આ પ્રમાણે લીધા. પાંડય દેશના રાજાની રાણી અને મુખ્ય પ્રધાન કુલબંધન તે યુવક સંન્યાસી પાસે જઈને કહેવા લાગ્યા કે જૈન સાધુઓને ઉખેડી નાખે. કારણ કે તેઓ નગ્ન જાય છે. તેએના હાથમાં મોર પીંછીઓ રાખે છે અને વેદની નિન્દા કરે છે. તે સંન્યાસી બને જણને શિવ મંદિરમાં લઈ જાય છે તે મૂર્તિને ઉદ્દે શિને કાંઈક કહે છે અને શિવની શી ઈચ્છા છે તે જણાવવાને વિનતિ કરે છે. તે નગ્ન જૈન સાધુઓ સાથે વાદવિવાદનું કહેણ સ્વીકારે છે. તે રાજા પાસે જાય છે. પિતાના ગ્રન્થના પવિત્રપણાની અગ્નિ અને જલથી કસોટી કાઢવાની શરત કબુલ કરે છે તેમાં તે હારી જાય છે અને તેનું પરિણામ ભોગવવું પડે છે. ઘણા જૈન સાધુઓને કાપી નાખવામાં આવે છે. કેટલાકનાં માથાં ઘાણુઓમાં પીલવામાં આવ્યાં અને બીજાઓની ચામડી શિયાલ, કડી, કુતરાઓ અને શિકારી પક્ષીઓના ભક્ષ્ય તરીકે ફેંકવામાં આવ્યાં. જેઓ નિર્બલ મનના હતા તેઓ આ કસેટીમાંથી બચવાને હિન્દુ થઈ ગયા.
આ બાબત મદુરામાં આવેલા મેનાક્ષી નામના મંદિરને લગતા પવિત્ર સરોવરની દિવાલ ઉપર ચિન્નેલી છે. તેમાં દિગંબર આચાર્યો
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૯ )
એ શૈલી પસંદ કરી છે અને તે લીપર તેઓ મરી ગયા છે અને કેટલાક તા ધાણીઓમાં પીલાઇ મુઆ છે. બાકી રહેલા મદ્રાસના જૈના એકદમ અત્યારના જેવી અધમ દશાએ આવી પહોંચ્યા ન હતા પણ વખત જતાં ત્યાંના અસલી જૈના સાથેના સબંધ ઉચ્ચ કામના હિન્દુ ધર્મના કારણુથી બંધ કરવા લાગ્યા. અને આ સ્થિતિ લાંબા વખત સુધી ચાલવાથી તેઓ દાસ જેવા પેરીઆ જાત તરીકે આળખાવવા લાગ્યા. આજે તેએ ધણી યાજનક સ્થિતિમાં પોતાના દહાડા પસાર કરે છે.
હિંદુસ્થાનનું ઇમ્પીરીયલ ગેઝેટીયર લખે છે કે છેલ્લા સૈકાના અંત સુધી તેએ ઉંચી જાતના દાસ તરીકે રહેતા આવ્યા છે. એક ખ્રીસ્તિ લેખક લખે છે કે કેટલાક સૈકાના જુલમથી તેમનામાંથી મનુષ્યપણું કાઢી નાખવામાં આવ્યું છે. એવી સ્થિતિ થઇ છે. તેમાંના હજારાને પ્રીસ્તિ ધર્મમાં વટલાવવામાં આવ્યા છે, તે અસલથી જૈન હતા એમ જણાવે છે. હાલ તેઓની આવી સ્થિતિ થઇ છે.
દક્ષિણ દેશમાં પૂર્વે ચારે વર્ષાં જૈનધર્મ પાળતી હતી તેમાંની પેરીઆ નામની કોઇ પહેલાં ચાર વર્ણ પૈકીની વર્ણ હતી તેઓને હિન્દુઆએ નીચ તરીકે ગણ્યા. હાલ તેઓ સુધારીને અસલની પેઠે ખરા જેના તરીકે બનાવવા પ્રયત્ન કરવાની જરૂર છે.
શંકરાચાર્ય, રામાનુજાચાર્ય, મધ્વાચાર્ય અને વલ્લભાચાર્યના પ્રયત્નથી નિર્મૂળ મનના અજ્ઞાન જેના પોતાના ધર્મનું જ્ઞાન નહીં હોવાથી હિન્દુધર્મમાં ભળી જવા લાગ્યા. વલ્લભાચાર્યના પન્થમાં જે વૈષ્ણવ વાણિયાએ છે તેઓના વંશજો અસલ જૈનધર્મ પાળતા હતા. વીશાએશવાળ, દશાશ્રીમાલી, વિશાશ્રીમાલી, પારવાડ વગેરે ચેારાથી જાતના વાણિયાની સ્થાપના જનાના આચાર્યાંથી થઇ છે.તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણેઓશવાળ, શ્રીમાલી, શ્રી શ્રીમાલ, લાડ, દાપારવાડ, વીશાપારવાડ,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦). દશાદેશાવાડ, દેશાવાડ, અગ્રવાલ, ગુર્જર, ભાગૈરવાલ, દદુ પુષ્કરવાલ, ઐતિવાલ, હરસોરા, સુરરવાલ, પીલીવાલ, ભુંગડા, ખંડાઈલવાલ, લાડવાણિયા, લાડવા, દેહીલવાલ, કેહદરવાલ, સેહેરવાલ, જાએલવાલ, માનતવાલ, કાટીવાલ, કેરટાવાલ, ચેહેત્રાવાલ, સોની, સેજવાલ, નાગર, ભાડ, ઢ, જુલહેરા, કપિલ, ખડાયતા, બરૂરી, દશોરા, બાંભડવાલ, નગુદ્રા, કરબરા, બગીવરા, મેવાડા, નરસિંગપુરા, ખાતરવાલ,
છરણવાલ, ભારવાલ, આરચિતવાળ, બાબરવાલ, શ્રીગેડ, ઠાકરવાલ, પંચમહાલ, હરવાલ, સીરકેરા, બાઈસ, સુખી, કવાલ, વાયડા, તેરેટા, બાતબરગી, લાડીસાકા, વેદનારા, ખીચી, ગુરા, બાહાહર, જાળા, પદમેરા, મેહેરી, ધાકરવાલ, મંગોરા, ગએલવાડ, તેરાટા, કાકલિયા, ભારીજા, અડોરા, સારા, ભુંગરવાલ, મંડાહુલ, બાપુમા, બાગ્રીઆ, ડીંડોરીયા, બરવાલા, સોહારવાલ, નાગેરી, વડનગરા, માંડલિયા, અને પાંચા વગેરે ચોરાશી જાતના વાણિયાઓ ઘણાખરા તે પિતાના ગામ, ગોત્ર, સાખ વગેરેના નામથી પ્રસિદ્ધ ગણાય છે. એશા નગરીમાં રહેનાર ક્ષત્રિય હતા તે જૈને થયા ત્યારે ઓશવાળ ગણાયા. શ્રી જિનદત્તસૂરિએ સવાલાખ રજપૂતને જન બનાવ્યા. શ્રી જિનદત્તસૂરિએ મોઢેરાના દશહજાર રજપૂતને જૈન બનાવ્યા. જેઓ હેરાના હતા તેઓ પરદેશમાં જવાથી મોઢ વાણિયા ગણવા લાગ્યા. જિનદત્તસૂરિના પહેલાં મોઢેરામાં મોઢ વાણિયા જેની હતા. વિક્રમ સંવત ૨૧૭ બસો સત્તરમાં લોહાચાર્ય અગ્રેહા નગરના લોકોને જૈન ધર્મમાં લીધા તેઓ અગ્રેહા નગરના રહેવાસી હોવાથી અગ્રવાલ તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામ્યા. હિન્દુ સ્થાનમાં અગ્રવાલ વાણિયાની વિશેષ વસ્તિ છે. તેમાંના કેટલાક જૈન, છે અને કેટલાક બસો વર્ષ લગભગથી વૈષ્ણવ વગેરે ધર્મમાં દાખલ થયા છે. વીશા શ્રીમાલી વાણિયા પૂર્વે મારવાડમાં શ્રીમાલનગર અને ભાવ કવિના વખતથી ભિન્નમાલ તરીકે પ્રસિદ્ધ પામેલા નગરમાં
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ). હેતા હતા. શ્રીમાલ પુરાણમાં વિશા શ્રીમાલી વગેરેની ઉત્પત્તિ આપી છે તે જૂઠી છે. મહાલક્ષ્મી શ્રીમાળીઓની કુળદેવી હતી પણ લક્ષમીદેવીની જમણું બાજુમાંથી ઉત્પન્ન થયા તે વિશા અને ડાબી બાજુ માંથી ઉત્પન્ન થયા તે દશા વગેરે ગપ્પ પુરાણુ લખીને લેકમાં બેટી માન્યતા ફેલાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. કારણ કે દશાશ્રીમાલીની ઉત્પત્તિ વસ્તુપાલના વખતથી થઈ છે. શ્રીમાલનગરના રાજા અને ક્ષત્રિયને જૈનાચાર્ય પિતાના જૈન ધર્મમાં દાખલ કર્યા ત્યારથી તેઓ શ્રીમાલ નગરના નામે શ્રીમલિ વાણિયા તરીકે પ્રસિદ્ધ પામ્યા. આ બાબતમાં જૈન ગ્રન્થ સારૂં અજવાળું પાડે છે. વસ્તુપાલના વખતમાં વસ્તુપાલ અને તેજપાલના પક્ષમાં રહેનારા વિશા શ્રીમાલ વાણિયાઓ, દશા શ્રીમાલી તરીકે ગણવા લાગ્યા તેની જન ગ્રન્થોથી સાબીતી થાય છે. શ્રીમાલ નગરને છેડીને કેટલાક શ્રીમાલી વાણિયાઓ મંડાવડમાં ગયા ત્યાં ભટ્ટી, ચહુવાણ, ઘેટ, ગેડ, ગેહીલ, હાડા, જાદવ, મકવાણું, પરમાર, રાઠોડ અને થરાદરા રજપુતેને જનાચાર્યોએ પ્રતિબધી જૈન બનાવ્યા અને તે પણ શ્રીમાળી વણિક વગેરે તરીકે વ્યાપાર કરવાથી ગણાવવા લાગ્યા. પૂર્વે ક્ષત્રિય જૈન હતા. અને ક્ષત્રિોજ વ્યાપાર કરવાથી વાણિયા ગણવા લાગ્યા. ક્ષત્રિનાં કેટલાં કુલ છે તે અત્ર સંબંધોગે પ્રસંગે પાત્ત કહેવામાં આવે છે. છત્રીશ કુલમાં ક્ષત્રિયોને સમાવેશ થાય છે–તથા ૧ સૂર્યવંશી, ૨ ચંદ્રવંશી, ૩ જાદવ, ૪ કચ્છવાહા, ૫ પરમાર, ૬ તુવાર, ૭ ચહુવાણ, ૮ સેલંકી, 2 છિંદ, ૧૦ સીલાર, ૧૧ આભીવર, ૧૨ દહિમા, ૧૩ મક્વાણુ, ૧૪ ગુરૂઓ (ગોહીલ), ૧૫ ગહીલોત, ૧૬ ચાવડા, ૧૭ પરિહાર, ૧૮ રાવરાઠોડ, ૧૮ દેવડા, ૨૦ ટાંક, ૨૧ સિંધવ, ૨૨ અનિગ,૨૩ એતિક, ૨૪ પ્રતિહાર, ૨૫ દધિખટ, ૨૬ કોરટપાલ, ૨૭ કોટપાલ, ૨૮ હુણ, ૨૮ હાડા, ૩૦ ગોડ, ૩૧ કમાડ, ૩૨ જ૮, ૩૩ ધ્યાનપાલ, ૩૪ નિભાવર, ૩૫ રાજપાલ, ૩૬ કાલછર. એ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર ) પ્રમાણે ક્ષત્રિયનાં છત્રીશ કુળ છે. તેમાં ઘણાં કુળે પૂર્વે જૈનધર્મ પાળતાં હતાં. પાછળથી વેદ ધર્મનું જેર થતાં તેમાંથી બચેલાઓને જૈનાચાએ અલગ કર્યા અને તેઓ વ્યાપાર કરવાથી વાણિયા ગણાવા લાગ્યા.
પરમારની શાખા પાંત્રીસ, રાઠોડની શાખા તેર, જાદવની શાખા વીશ, ચહુવાણની ચોવીશ શાખા, સોલંકીની સાત શાખા વગેરે કુલેની શાખાઓ જાણવી. ' ઉપરના છત્રીશ કુળમાં હુન અને જટ જાતિના ક્ષત્રિયો માટે કેટલાક વિદ્વાનને એવો અભિપ્રાય છે કે હુન જાત અસલ હિન્દુસ્થાનની બહાર રહેતી હતી. હુન લેકોએ હિંદુસ્થાનની બહારથી આવી કેટલાંક વર્ષ કાશ્મીરમાં રાજ્ય કર્યું તેમજ તેમાંના કેટલાક યુરોપ જઈ વસ્યા. તેમને ત્યાં પણ અંગ્રેજીમાં હન અથવા હુન કહે છે તેમજ તેમને વસાવેલો પ્રાંત “હુનગરી” અથવા “હંગરી ” ને નામે આસ્ટ્રિયા દેશમાં હાલ પ્રખ્યાત છે. તેમજ જટ લેક યુપમાં જઈ વસ્યા તેને જટલાંડ એટલે જ દેશ નામ આપ્યું.” આ બાબતમાં અમે પૂર્ણ વિચાર કર્યા વિના અમારે મત આપી શકતા નથી પણ એટલું તે શત્રુંજય માહામ્ય વગેરે પ્રાચીન જૈન ગ્રના આધારે કહેવું પડે છે કે ક્ષત્રિય લેકે પૂર્વે હાલમાં મનાતા હિંદુસ્થાનની બહારના દેશપર રાજ્ય કરતા હતા. શ્રી ઋષભદેવના પુત્ર ભરતનું હાલમાં હિન્દુસ્થાન તરીકે પ્રસિદ્ધ દેશમાં રાજ્ય હતું અને તેમની અયોધ્યામાં ગાદી હતી. તેમના પુત્ર સૂર્યયશા રાજા થયા ત્યારથી અયોધ્યામાં સૂર્યવંશની સ્થાપના થઈ. ઈરાન, અરબસ્તાન, આફ્રિકા, યુરોપ, તુર્કસ્થાન અને અફગાનિસ્થાનને પહેલાં બહુલ દેશ કહેવામાં આવતો હતો અને ત્યાં શ્રી ઋષભદેવના પુત્ર બાહુબલીનું રાજ્ય હતું. શ્રી ઋષભદેવના પુત્રો પૈકી કેટલાકનું વિતાઢય પર્વત પર રાજ્ય થયું. અયોધ્યાની ગાદી પર સૂર્યવંશી રાજાઓ રાજ્ય કરવા લાગ્યા અને તેમની ગાદી પર અયોધ્યામાં શ્રી
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૩ )
મુનિસુવ્રતના વખતમાં દશરથ રાજાના રામ પુત્ર થયા. શ્રી બાવીસમા નેમિનાથ જાદવવંશમાં થયા. જ્ઞાતવંશનામના ક્ષત્રિય કુલમાંથી મહાવીર પ્રભુ થયા. શ્રીઋષભદેવ વગેરે તીર્થંકરાના ઇશ્વાકુ વંશ હતા. પૂર્વે સર્વ તીર્થંકરા ક્ષત્રિયાના કુલમાં જન્મ્યા હતા. મહાભારતના યુદ્ધ વખતે ઘણા ક્ષત્રિય રાજાએ હાલના ગણાતા હિન્દુસ્થાનની બહાર રહેતા હતા એમ જૈનમહાભારતથી સિદ્ધ થાય છે તેથી કાલાંતરે કેટલીક જાતા યુરાપ તરફ ગઈ હોય તેા તે બનવા ચેાગ્ય છે. હાલ જ્યાં આટલાંટિક મહાસાગર છે ત્યાં પૂર્વે દેશ હતા. જલના ઠેકાણે થલ થાય છે અને થલના ઠેકાણે જલ થાય છે આવા નિયમ ભુસ્તર શાસ્ત્રથી સિદ્ધ થાય છે તેથી પૂર્વના વખતના દેશામાં ઘણા ફેરફાર થઈ ગયા છે.
ભરત રાજા થયા પછી આ દેશને ભારતખંડ તરીકે કહેવાની રૂઢિ ચાલતી હતી. ભારતખંડમાં આર્ય દેશ અને અનાર્ય દેશો હતા. ભારતખંડમાં અનાર્ય દેશેા ઘણા હતા. આર્ય દેશમાં રહેનારને આર્ય કહેવામાં આવતા હતા. અસલથી આર્યાં આ દેશમાં વસતા હતા. તેઓ કઇ અન્ય દેશમાંથી આ દેશમાં આવ્યા નથી પણ અસલેથી આ દેશમાં રહેતા હતા એમ જૈનશાસ્ત્રના આધારે સિદ્ધ થાય છે. આર્ય દેશપર અન્ય દેશના લાકા ચઢી આવ્યા તેઓ પણ આર્ય હતા અને કેટલાક અનાર્ય હતા. આ પ્રમાણે અમારી માતા છે. હવે વિચારવાનું એટલું છે કે છત્રીશ કુલના ક્ષત્રિયા વગેરે ચારે વર્ણો વિક્રમના નવમા શતક લગભગ જૈનધર્મ પાળતી હતી પણુ શંકરાચાર્ય પશ્ચાત્ વેદધર્મીઓનું નવમા સૈકા પશ્ચાત્ જોર વધવાથી ચારે વર્ણો વેદધર્મ પાળવા લાગી અને વિક્રમના પન્તરમા સૈકા પછી વેદ ધર્મીએનું ઘણું જોર વધવાથી વેદધર્મ તે હિન્દુસ્થાનના રાજકીય ધર્મ તરીકે ગણાવવા લાગ્યા તેથી મુસલમાન વગેરે સર્વ હિન્દવાસીઓના મેાટા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૪ )
ભાગ વેદધર્મી હાવાથી વેધર્મને હિન્દુધર્મ તરીકે કહેવા લાગ્યા. હિન્દુસ્થાનના ઘણા લોકોમાં વેદધર્મ પળાતા હોવાથી વેદધર્મ તે પન્નરમા સૈકા લગભગથી હિન્દુધર્મ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા પણ તે વેદધર્મ પૂર્વે હિન્દુધર્મ તરીકે ઓળખાતા નહતા. કારણ કે વિક્રમના છઠ્ઠા સૈકા સુધી તા હિન્દુસ્થાનના સર્વ લોકોનો મુખ્ય ધર્મ જૈનધર્મ હોવાથી જૈનધર્મ તેજ હિન્દુઓના મુખ્ય ધર્મ ગણાતા હતા અને જૈનધર્મજ હિન્દુસ્થાનના આર્યધર્મ ગણાતા હતા. જૈનશાસ્ત્રામાં સાધુને ત્રચ્ અને સાધ્વીઓને બ્રા તરીકે કહેવાના સુત્રાના આધારે રીવાજ હતા. સ્થાનકવાસીએમાં સાધ્વીઓને હાલ પણ જ્ઞાઓ કહેવાના રીવાજ છે. જેના પૂર્વે આર્ય દેશના વાસી હોવાથી સર્ચ તરીકે ગણાતા હતા. ક્ષત્રિય રાજાએ અને ક્ષત્રિયામાં વેદધર્મના ધણા પ્રચાર થયા બાદ જૈનાચાયર્યાએ જૈન રહેલા ક્ષત્રિયાને વેધર્મિં ક્ષત્રિયાથી જુદા પાડયા અને તે વ્યાપાર કરવાથી વાણિયા ગણાવવા લાગ્યા. કહેવાના સારાંશ એ છે કે વીશા શ્રીમાલી વગેરે પૂર્વે રજપુતા હતા. વીશા શ્રીમાલીમાંથી દશા થયા અને દશામાંથી પાંચા વાણિયા થયા છે. ક્ષત્રિયાને વેદધર્મી બનાવવામાં બ્રાહ્મણાએ તેને માંસ દારૂ પીવા વગેરેની છૂટ આપી અને એટલા સુધી કહેવા લાગ્યા કે માંસનું ભક્ષણ કરવું. મૃગયા રમવા એ તા ક્ષત્રિયાના ધર્મ છે. હિન્દુસ્તાનમાં પરદેશીઓના હુમલાથી અજ્ઞાન ઘણું પ્રસર્યું તેથી ક્ષત્રિયા અને ક્ષત્રિય રાજાઓને જોઇતુ હતુ. અને વૈદે કહ્યું તેની માક બ્રાહ્મણોએ મૂકેલી છૂટથી ઘણા ક્ષત્રિય રાજા અને ક્ષત્રિયાએ વેદ ધર્મ સ્વીકાર્યાં અને તેથી જૈનાચાર્યાએ જૈન તરીકે રહેલા ક્ષત્રિયાને માંસભક્ષી દારૂપાની ક્ષત્રિયાથી ભિન્ન સમાજ તરીકે કર્યાં, તેમાં ઘણાં કારણેા હશે કારણકે તે વખતે તે કેવી સ્થિતિમાં મૂકાયા હરશે તેના હાલ ગમે તેટલાં અનુમાનેાથી વિચાર કરીએ તે પણ તેના પૂર્ણ ખ્યાલ આવી શકે નહિ. જૈનાચાયે(એ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાખ્યા હતા તેમાં તેમણે
ના વખતથી સીમાએ
(૫૫) ક્ષત્રિય અને ક્ષત્રિય રાજાઓને જન ધર્મની શ્રદ્ધામાં સ્થિર કરીને દારૂપાન માંસાહારી છતાં શ્રેણિક રાજાની પેઠે અવિરતિ સમ્યગદષ્ટિ જેને તરીકે રાખ્યા હેત તો ક્ષત્રિય અને ક્ષત્રિય રાજાઓ જન તરીકે કાયમ રહ્યા હેત પણ આ બાબતમાં તેમણે શા માટે લક્ષ્ય ન દીધું તેનું કારણ સમજી શકાતું નથી. શ્રી નેમિનાથના વખતથી ચારે વર્ણોમાં જન ધર્મ અને વેદધર્મ એ બે ધર્મ પ્રવર્તતા હતા. વેદધર્મીઓએ જેને ઉપર શંકરાચાર્ય વગેરેના વખતમાં જુલ્મ ગુજારવામાં બાકી રાખી નથી એમ શંકરદિગવિજય વગેરેથી માલુમ પડે છે. ધર્મના નામે જૈન રાજાઓએ અને જૈન ક્ષત્રિયોએ કદિ અન્ય ધર્મીઓ સામે તરવાર ઉગામી નથી એમ ઇતિહાસથી સિદ્ધ થાય છે. વેદધર્મીઓનું જેર થવાથી મારવાડ વગેરેમાં રહેલા ક્ષત્રિય જૈનોને વ્યાપારી કેમ તરીકે ફેરવી નાખવામાં જૈનાચાર્યોએ તે વખતને અનુસરીને લાભ દેખ્યો એમ તેમના કૃત્ય ઉપરથી માલુમ પડે છે. કદાપિ એમ પણ બની શકે કે ક્ષત્રિય જનેએ પિતાની મેળે વ્યાપાર કરીને ઇંગ્લીશોની પેઠે શાંત જીવન ગુજારવા વણિગ્રવૃત્તિ સ્વીકારી હેય. કેટલાક અણસમજુ વિદ્વાને કહે છે કે જૈનાચાર્યોએ ક્ષત્રિયોને વાણિયા બનાવી દીધા તેથી મુસલમાનેનું જોર ફાવ્યું અને વળી વિશેષમાં કયે છે કે-જે વેદધમને પાછો ઝુંડ ન ફરો હેત તે જૈનાચાર્યોની દયાના ઉપદેશથી બાયેલા બનેલા ક્ષત્રિય મુસલમાનની સાથે દેશનું રક્ષણ કરવા - મર્થ થાત નહિ.
આ સંબંધી પ્રખ્યાત ગુર્જર કવિ દલપતરામ ડાહ્યાભાઈ પિતાના જ્ઞાતિનિબંધ નામના પુસ્તકમાં લખે છે કે –
“આગળની વખતમાં ઘણું રાજાઓ જૈનધર્મી થયા હતા. તે ઘણું જીવદયા મનમાં લાવીને પિતાનું રાજ્ય જતે પણ લડાઈ કરવા હાતા નહિ. પછી પરદેશીઓએ આવીને તેઓની જમીન દબાવી
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૬). લીધી ત્યારે જૈનધર્મી રાજાઓની ઘણી નિન્દા થવા લાગી તથા જૈનધર્મને પણ નુકશાન લાગ્યું. (જે ગામમાં હિંસાની મના હતી ત્યાં થવા લાગી) પછી પ્રજા તથા રાણીઓએ રાજાઓને બાળપણથી જૈનધર્મથી દૂર રાખવાની તદબીર કરી અને લડાઈ કરવાથી ક્ષત્રી ઉપર પરમેશ્વર પ્રસન્ન થાય એવું જે ધર્મમાં લખેલું હોય તે (વેદધર્મ) રાજાને ગ્ય છે એવું સૈાએ ધાર્યું. ત્યારે ક્ષત્રીના હાથમાં કાંઈ પણ મૂલક રહે.”
આ ઉપરને કવિ દલપતરામને ફકરે વાંચવાથી લેકમાં એવી માન્યતા ફેલાય છે કે જેને પોતાનું રાજ્ય જાય તે પણ દયાથી તે જવા દે છે અને લડાઈ કરતા નથી, પણ કવિ દલપતરામ તથા મહીપતરામ વગેરેની જેને માટે કરેલી કલ્પના આ જૂઠી છે અને નીચે પ્રમાણે દષ્ટાંત આપીને કવિ દલપતરામની જૂઠી કલ્પનાને હવામાં ઉડાવી દેવા તૈયાર છીએ.
પ્રથમ શ્રી મહાવીર સ્વામીના વખતમાં અરાઢ દેશના વગેરે ઘણું ક્ષત્રિય રાજાઓ જૈનધર્મી હતા. શ્રી મહાવીરના મામા ચેટક રાજા કે જે વિશાલા નગરીના રાજા હતા. તેમણે શ્રાવકનાં બારવ્રત ધારણ કર્યા હતાં. તેઓએ જૈન કેણિક રાજાની સાથે બાર વર્ષ સુધી મહાભારત યુદ્ધ કર્યું હતું. ક્ષત્રિયના ધર્મ પ્રમાણે ક્ષત્રિય રાજા કારણ પ્રસંગે યુદ્ધ કરે તેને આ મહાવીર સ્વામીના વખતનો દાખલે જણાવ્યો. તેમજ શ્રી મહાવીર સ્વામીના વખતમાં ચુસ્ત જૈનધર્મી શ્રેણિક અને ઉજજયિનીના ચંડ પ્રદ્યતન જૈન રાજા વચ્ચે યુદ્ધ થયું હતું તે વખતે લાખ ક્ષત્રિય યુદ્ધ કરતા હતા. ક્ષત્રિયના ધર્મ પ્રમાણે યુદ્ધ કરનારા તેઓ જૈને હતા. હવે વિચાર કરો કે કવિ દલપતરામનું કહેવું કેટલી બધી ભૂલથી ભરેલું છે. અશક રાજા છેવટે જૈન થયે હતો તેના પુત્ર કુણાલે પણ કારણ પ્રસંગે ક્ષત્રિય ધર્મ પ્રમાણે યુદ્ધ કર્યા હતાં. જૈનધર્મી સંપ્રતિ રાજાએ પણ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭) ક્ષત્રિય ધર્મ પ્રમાણે કારણ પ્રસંગે યુદ્ધ કર્યા હતાં. ઉપર પ્રમાણે જણાવેલા જૈન રાજાઓનું જૈનધર્મ પાળવાથી ક્ષત્રિયપણું ચાલ્યું ગયું નહતું. કુમારપાળ રાજા પરમની હતું. તેણે મુસલમાન બાદશાહ વગેરેની સાથે યુદ્ધ કર્યા હતાં. શિલાદિત્ય રાજા જૈની હતો તેણે પરદેશીઓના હુમલા સામે યુદ્ધ કરી સ્વદેશનું રક્ષણ કર્યું હતું. શિલાદિત્યની ગાદીએ આવનાર જયશિખરી રાજા પાછળથી શિવધર્મી થયા હતા, તેણે વલ્લભીપુરનું રાજ્ય ખોયું હતું, અને તેને પુત્ર વનરાજ હતા, તેણે શીલગુણસૂરિ નામના ચૈત્યવાસી મુનિ પાસે જૈન ધર્મની તાલીમ લીધી અને તેના પ્રતાપે ગુજરાતને રાજા થયા. આ શું બતાવી આપે છે!!! શીલગુણસૂરિના ઉપદેશથી તે જૈન રાજા થયો. “જે રાજાઓ જનધન થાય તે લડે નહિ અને બાયેલા થાય” એવું ઉપરનાં દષ્ટાંતે આપવાથી હવે કોઈ માની શકે તેમ નથી. ગુજરાતના પ્રધાન વસ્તુપાલ અને તેજપાલ વાણિયા હતા. તેઓ પ્રભુની પૂજા કરીને પોતાના દેશના રક્ષણ માટે યુદ્ધ કરતા હતા. તે વખતે જૈનાચાર્યો ઘણું હતા. હવે વિચાર કરો કે જૈન ધર્મથી ક્ષત્રિયોએ રાજ્ય બાયું એમ કેવી રીતે કહી શકાય? અલબત્ત કોઈ રીતે કહી શકાય નહિ. જૈન ક્ષત્રિય રાજાઓ અને ક્ષત્રિયે જ્યાં સુધી જૈનધર્મ પાળતા હતા ત્યાં સુધી તેઓએ કદી પિતાનું રાજ્ય ખોયું નથી, કારણકે તેઓ અપ્રમાદી ઉસ્તાદ સગુણી, અને નિર્બસની રહેતા હતા. પૃથુરાજ ચૌહાણ અને જયચંદ રાની વેદધર્મી હતા. તેમના વખતમાં મુસલમાનેએ હિન્દુસ્થાનનું રાજ્ય લીધું પણ જૈન રાજાઓના વખતમાં કોઈની જમીન ગઈ એવું પ્રાયઃ ઇતિહાસથી સિદ્ધ થતું નથી. આટલું લખવાનું કારણ એ છે કે જૈન ધર્મથી ક્ષત્રિય અને ક્ષત્રિય રાજાઓ નિ:સત્વ બન્યા હતા એવો કવિ દલપતરામે જે આક્ષેપ કર્યો હતો અને તેથી જનધર્મને કલંક લાગવાને પ્રસંગ મળતું હતું તેને પરિહાર કર્યો.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
જૈન ધર્મમાં પૂર્વે ચારે વર્ણો હતી તે ચારે વર્ણો પેાતાના ગુણકર્માનુસાર પ્રવૃત્તિ કરતી હતી અને જૈન ધર્મને યથાશક્તિ પાળતી હતી. શ્રી આત્મારામજી મહારાજ સ્વકૃત તત્ત્વનિણૅય પ્રાસાદ નામના ગ્રન્થમાં જણાવે છે કે બ્રાહ્મણુ જૈનાએ ધર્મનુ અધ્યયન કરવું અને અમુક મંત્ર ગણવા. ક્ષત્રિય જતાએ દેશધર્મના રક્ષણાર્થે ક્ષાત્ર ધર્મ પ્રમાણે વર્તવુ અને અમુક મત્ર ગણવા. વૈશ્ય જેનાએ વ્યાપાર-હુન્નરકળા વગેરેથી આવિકા ચલાવવી અને અમુક મત્ર ગણવા, ઢેડ વગેરે શૂદ્ર જેતાએ અમુક માત્ર ગણવા અને સેવાથી આજીવિકા ચલાવવી. આચાર દિનકર વગેરે પ્રાચીન ગ્રન્થામાં ચારે વર્ણના જૈતાનાં મૃત્યા જાવ્યાં છે. દક્ષિણુ કર્ણાટકમાં કેટલાક દિગંબર જૈન બ્રાહ્મણે તરીકે હાલ વિદ્યમાન છે. ઉપદેશતરંગિણી નામના ગ્રન્થમાં ધા ઢેડ વગેરે નીચ શૂદ્ર જૈનાના સધા સિદ્ધાચલની યાત્રાએ આવ્યા હતા, તે સબંધી ઉલ્લેખ છે. અમારા વાંચવામાં એક જાને ગ્રન્થ આવ્યા છે અને તેમાં લખ્યું છે કે ટ્રેડ વગેરે અત્યંત શૂદ્ધ જાના જિનમન્દિરમાં ઉંચ વર્ણના જૈનાએ દર્શનાર્થે જવું કે નહિ એવે પ્રશ્ન છે તે ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે.
પૂર્વે કેટલાંક શતકપર શૂદ્ર જૈનેા હતા અને તેમણે બંધાવેલાં જૈન મદિરા હતાં પણ પાછળથી તેમની ઉપેક્ષા વગેરે અનેક કારણેાથી તેઓ હિન્દુધર્મ પાળવા લાગ્યા અને શૂદ્ર હિન્દુ તરીકે હાલ તેમના વજો વિદ્યમાન છે.
પ્રસંગેાપાત્ત આ પ્રમાણે વિવેચન કરાયું. હવે મૂળ વિષય તરફ વળવામાં આવે છે. ચાર વર્ણમાંથી ક્ષત્રિયા કે જેએએ વિશ્ વૃત્તિ સ્વીકારી હતી. તેજ હાલ વિધમાન છે તેમાંથી એટલે ચેારાશી જાતના વાણિયાઓ પૈકી ઘણી જાતના વાણિયાએ વૈષ્ણવ વગેરે ધર્મમાં બ્રાહ્મણા વગેરેના ઉપદેશથી દાખલ થયા. કપાલ, ખડાયતા,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૯ )
ગુજરવાલ, નાગર, જારેાળા, દિશાવાલ, પુષ્કરવાલ, મેાઢ, લાડ, સેાની, વડનગરા, અને પાંચા વગેરે વાણિયાઓ અસલ જૈન હતા. વડનગરના વાણિયાઓને નાગર વાણિયા કહેવામાં આવે છે. વિક્રમના છઠ્ઠા સૈ કામાં વડનગરના નાગર વાણિયાએ પરમ જૈન હતા. ભરૂચ તરફના દેશને અસલ લાટ દેશ કહેવામાં આવતા હતા. લાટમાંના ટનેડ થાથી લાડ વાણિયા ગણાવા લાગ્યા. શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિ તથા શ્રી હેમચંદ્ર વગેરેના વખતમાં લાડ વાણિયા જૈનધર્મી હતા. પાછળથી તેઓ વૈષ્ણવ ધર્મમાં ગયા. રાંદેર સુરતમાં લાડવા નામના વાણિયાએ છે તે મારવાડના જૈન રજપુતા હતા. તેએ દુકાલથી વટપદ્ર (વડાદરા) માં આવ્યા અને ત્યાંના કરોડાધિપતિ જૈતાએ તેને લાડવામાં મહેારા ઘાલીને જમાડયા તેથી તેઓ લાડ જૈન વાણિયા તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. કેટલાક કહે છે કે તે હજામમાંથી જૈન થયા છે પણ એ વાત સત્ય લાગતી નથી. તે પુન્નરમા સૈકા લગભગમાં જૈન ગ્રંથામાંથી તેમની જાતિનું નામ નીકળે છે. પન્યાસ શ્રી આનંદસાગરજીએ વૃન્દારવૃત્તિની એક પ્રતિ લાડુવા વાણિયાએ ત્રણસેા વર્ષ પૂર્વે લખાવી એવા પુરાવા રજુ કર્યાં છે. તે લેાકાની સાથે જમણમાં કેટલાક ઓશવાળ વગેરે લેાકેા સુરતમાં વાંધા લે છે પણુ તે ચેાગ્ય નથી એમ સુરતમાં ચેામાસું રહેલા સાધુ મંડલે સ. ૧૯૬૬ ની સાલમાં સધ સમક્ષ ઠરાવ કર્યાં છે. સેાનીવાણિયા અસલ જૈન હતા અને તે મારવાડના શ્રીમાલ નગરમાં રહેતા હતા. જૈનાચાર્યે તેને જૈના બનાવ્યા હતા. તેએ સુવર્ણ સંબંધી કાર્ય કરવાથી સાની કહેવાયા. તેઓએ જૈનધર્મનાં મન્દિરા બધાવ્યાં છે. પાલીતાામાં સાનીની અધાવેલી ટુંક હાલ વિધમાન છે. સંગ્રામ સેસનીએ સાનાથી ભગવતી સૂત્રની પ્રત લખાવી હતી. ગુજરાતમાં થેાડાં શતક પૂર્વે તેઓ જૈન હતા. પણ ખસેા વર્ષે લગભગથી તેએ વૈષ્ણુવ વગેરે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
ધર્મમાં દાખલ થયા છે. ઇડર વગેરે શહેર-ગામમાં કેટલાક સેાનીઓના હજી જૈનાની સાથે ધર્મ સંબંધી તથા ખાવાપીવા સબંધી વ્યવહાર છે. મણિયાર વાણિયા પણ પૂર્વે જૈન હતા પણ પાછળથી વૈષ્ણવધર્મ પાળવા લાગ્યા. પાંચા વાણિયા તા દશા શ્રીમાલીમાંથી નાતરા વગેરેના કારણથી જુદા પડયા. દેશાવાળ વાણિયામાંથી સા વર્ષે પૂર્વે ઘણા જૈનધર્મમાં રહ્યા હતા. દિશાવાડ નામનું ભારવાડમાં ગામ હતું ત્યાંના રજપુતાને જૈનાચાર્યોએ જૈન વાણિયા બનાવ્યા હતા. ભઠ્ઠી, ચ ુવાણુ, ગાહીલ, પરમાર, અને રાઠેડમાંથી જૈનાચાર્યએ ભાવસાર બનાવ્યા તેઓના જૈનધર્મમાં ભાવ સારા હતા માટે તે ભાવસાર ગણુાયા. (જાવડશાચરિત પરિશિષ્ટ )
ઉપર પ્રમાણે જૈનાચાર્ચીએ, ક્ષત્રિયા અન્ય ધર્મોંમાં બદલી જવાથી તેમાંથી કેટલીક ક્ષત્રિય જાતામાંથી ક્ષત્રિયેાને વણિક તરીકે બનાવ્યા અર્થાત્ વ્યાપાર કરીને ગુજરાન ચલાવનારા બનાવ્યા. સીસાદીઆ રજપુત તરીકે અમદાવાદના કેટલાક નગરશેઠીયાના વંશજો આળખાય છે તેની હકીકત શાંતિદાસ શેઠના રાસમાં છપાવવામાં આવી છે. એશીયા નગરી કે જે મારવાડમાં આવી છે તેમાં પહેલાં લાખા મનુષ્યા વસતાં હતાં. તે નગરીમાં શ્રી મહાવીર પશ્ચાત્ ઓગણસાઠે વર્ષે શ્રી રત્નપ્રભસૂરિ મહારાજ પધાર્યાં. તેમના ઉપદેશાદિના પ્રતાપથી આશીયા નગરીના રાજા જૈનધર્મી થયા અને ત્યાંના ત્રણ લાખ અને ચારાશીહજાર મનુષ્યાએ જૈનધર્મ સ્વીકાર્યાં. અને તે લોકો ઓશવાળ કહેવાયા. શ્રી રત્નપ્રભસરિજી એશીયા નગરીથી વિહાર રીતે લખી જંગલ નામના શહેરમાં ગયા અને ત્યાં દશ હજાર મનુધ્યેાને જૈન બનાવ્યા. શ્રી વીર પ્રભુના નિર્વાણુ બાદ શ્રી રત્નપ્રભસૂરિને ખાવનમા વર્ષમાં આચાર્ય પદવી મળી. એશીયા નગરીમાં સંપ્રતિ રાજાના વખતની મૂર્તિ છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) રામાનુજાચાર્યના વખતમાં અને મધ્વાચાર્યના વખતમાં દક્ષિણ, દ્રાવાડ, કર્ણાટક વગેરેના ઘણું જૈનો વટલાઈને વૈષ્ણવ ધર્મમાં દાખલ થયા અને વલ્લભાચાર્યના વખતમાં ગુજરાતને ઘણું જેને વટલાઈને વૈષ્ણવ ધર્મમાં દાખલ થયા. (રામાનુજ વલ્લભાચાર્ય વગેરેના ચરિતોથી આ વાત જાણવામાં આવે છે.) દશાલાડ, વીશાલાડ, ગુજર, મોઢ, દશાદેશાવાળ વગેરે ઘણી જાતના વણિકે પહેલાં જૈન હતા તેમાં કેટલેક ભાગ હાલ વૈષ્ણવ તરીકે પિતાને ઓળખાવે છે.
સં. ૧૮૬૬ ના ચૈત્ર માસમાં સુરતમાં વૈષ્ણવોની સભા મળી હતી તે વખતે માધવતીર્થ શંકરાચાર્ય સાથે વૈષ્ણવોને ઝઘડો ચાલતો હતો. તે વખતની સભામાં એક પંડિતે કહ્યું હતું કે “માધવતીર્થ શંકરાચાર્યે અમારી સાથે વિરોધ ન કરવો જોઈએ કારણ કે અમે એ કંઈ વેદધર્મીઓને વૈષ્ણવો બનાવ્યા નથી પણ હાલ જે ચાલીશ લાખ વૈષ્ણવો છે તેઓનું મળ તપાસીએ તો પૂર્વે તે જેને હતા. અમારા બાપદાદાઓએ જૈનને વટલાવીને વૈષ્ણવો બનાવ્યા છે તેથી શંકરાચાર્યો તે ખુશ થવું જોઈએ. આ વચનથી અમારા જન બંધુઓએ સમજવું જોઈએ કે આપણું જૈનાચાર્યોના ગચ્છના આદિ કલહ અને કુસંપથી આપણે કેટલા બધા જૈનેને ખોયા છે તેનો ખ્યાલ કરો અને આપણી પડતીનાં કારણે તપાસીને તેઓને ત્યાગ કરો.
મહેસાણામાં હાલ દશાદેશાવાડ વાણિયાઓ છે તે પહેલાં જૈન હતા. વિજાપુરમાં વેરાવાસણમાં જેટલા વણિક વૈષ્ણવો છે તે શ્રી રૂપસુંદરના ઉપાશ્રયના જૈને હતા. દશાલાડ વાણિયાઓ પહેલાં જેને હતા. તેમની પટ્ટાવલિયે વા હકીકતે જૈન ગ્રન્થમાંથી નીકળી શકે છે. અજમેર, જોધપુર અને ઉદેપુરમાં કેટલાક એશવાલાએ વૈષ્ણવ અને શંકરને મત સ્વીકારે છે. કાઠીયાવાડમાં કેટલાક દશાશ્રીમાલી જૈનોએ બોટાદ વગેરેમાં લગભગ પચ્ચાસ વર્ષ પહેલાં સ્વામીનારાયણ ને ધર્મ સ્વીકાર્યો છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૨ ).
રાજગ્રહી અને બંગાળા તરફના કેટલાક ગામોમાં હાલ કેટલાક વૃદ્ધ બ્રાહ્મણ કહે છે કે અમારા બાપદાદાઓ નમસ્કારમંત્ર ભણતા હતા. એક પંડિતે અમને કહ્યું હતું કે અધ્યા તરફ હાલ જે વૈષ્ણવે છે તે ત્રણચાર પેઢી પહેલાં ન હતા. કાશીમાં કેટલાક વિષ્ણવે છે તે ત્રણચાર પેઢી પહેલાં જેને હતા. જગતપતિ શેઠનું કુટુંબ પૂર્વે જૈનધર્મ પાળતું હતું. હાલમાં અજીમગંજમાં તેના વંશજેએ બે પેઢીથી પ્રાય: વૈષ્ણવધર્મ સ્વીકાર્યો છે. આ પ્રમાણે દેશો દેશમાં જૈને વટલીને ઘણું વૈષ્ણવ ધર્મમાં દાખલ થએલા છે. આ ઉપરથી જૈનબંધુઓ જોઈ શકશે કે આપણું આચાર્યોએ અને સાધુઓએ પ્રમાદી બનીને ઘણું બધું છે.
- અકબર બાદશાહના રાજ્યમાં જેને કેટલા હતા તેને ઇતિ હાસ તપાસવામાં આવે છે તે કહેવું પડે છે કે તે વખતે ફક્ત અકબર બાદશાહના રાજ્યમાં સાડાત્રણ કરોડ ઉપર જેને વસતા હતા. આ બાબતને પુરા લંડનમાં ગએલા દફતરમાંથી મળી શકે છે. અકબર બાદશાહના વખતમાં દક્ષિણનું રાજ્ય, રાજપુત સ્થાન રાજ્ય, ખાનદેશ વગેરે દેશોમાં ઘણું જૈને વસતા હતા તે સર્વે ભેગા ગણવામાં આવે તે જૈનેની લગભગ દશ કરોડ સંખ્યા થાય. ફક્ત એક તપાગચ્છમાં શ્રી હીરવિજયસૂરિની સાથે વિહારમાં એક વખત પાંચસો સાધુ હતા. તે ઉપરથી ખ્યાલ કરવાને છે કે તપાગચ્છ, ખરતર વગેરે અન્ય ગચ્છમાં હજારો સાધુઓ હશે, અને દિગંબરેમાં પણ સેંકડો ભટ્ટાર હશે.
પૂર્વે જેનેએ ઘણા સંધ કાઢેલા છે અને તેમાં અબજો રૂપૈયા ખર્ચા છે. તે હાલનાં જૈનેનાં છત્રીસ હજાર મંદિર ગણી શકાય
છે. આર્યાવર્તમાં આટલાં લગભગ જિનમંદિર છે તે ઉપરથી પૂર્વે * જૈનેની કેટલી બધી જાહેજલાલી હતી તેને ખ્યાલ આવે છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૩) શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિએ પ્રતિબંધેલા વિક્રમ રાજાએ શ્રી શત્રુંજય તીર્થને સંઘ કહાડ હતો તેમાં એકસોને અગર સુવર્ણનાં જિનમન્દિર હતાં. દાંત અને ચંદનનાં પાંચસેં જિનમન્દિર હતાં. શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર વગેરે પાંચ હજાર આચાર્યો હતા. આ ઉપરથી ઉપાધ્યાય, પંડિત, સાધુઓ અને સાધ્વીઓ કેટલાં હશે તેને વિચાર કરવાની જરૂર છે. તેના સંધમાં વૈદ મુકુટબદ્ધ રાજાઓ હતા, સાત લાખ તે શ્રાવકનાં કુટુંબ હતાં, એક કરોડ દશ લાખ અને નવ હજાર શક હતાં, અઢાર લાખ ઘોડા હતા. વગેરે. .
કુમારપાલ રાજાએ સિદ્ધાચલને સંધ કાઢયો તેમાં અઢાર્સે ચુમેતેર અધિક સુવર્ણ અને રત્નનાં જિનમન્દિર હતાં, આભુએ સિદ્ધાચલન સંધ કહાથે તેમાં સાતશે જિનમન્દિર હતાં. એ ઉપરથી મનુષ્યો વગેરેને ખ્યાલ કરવાને છે. તેની યાત્રામાં બાર કોડ સોનેયાને ખર્ચ થયો હતો. સાધુ પેથડે સંધ કહાડ તેમાં અગીયાર લાખ ટંકને વ્યય થયું. તેના સંઘમાં બાવન જિનમન્દિર હતાં અને સાત લાખ મનુષ્ય હતાં. વસ્તુપાલ અને તેજપાલે સાડીબાર યાત્રાઓ કરી હતી અને તેમણે કરોડે રૂપિયા ખર્યા હતા. પેથડશાહે છપ્પન ઘડી સુવર્ણ ચઢાવે લઇ ગિરનારમાં ઇદ્રમાલા ધારણ કરી હતી અને યાચકોને ચાર ઘડી સોનું આપ્યું હતું. કુમારપાલ અને વસ્તુ પાલે કાઢેલા સંધમાં હજારે આચાર્યો, ઉપાધ્યાય, સાધુઓ અને સાધ્વીઓ હતી અને દિગંબર આચાર્યો પણ સિંધમાં યાત્રાર્થે આવ્યા હતા. શ્રી વિરપ્રભુ પશ્ચાત્ સિદ્ધાચલ વગેરેના તીર્થોના સને વિચાર કરીએ તે લાખો સંઘે નિકળ્યા છે એમ અનુમાન કરી શકાય છે. મોતિશાહ શેઠે સિદ્ધાચલપર ટુંક બંધાવી તેમાં હાલના પ્રમાણે ખર્ચ ગણવામાં આવે તે કરોડ રૂપિયા ખર્ચા છે એમ અડસટે આવે છે.
શ્રી સંપ્રતિ રાજા કે જેમણે વીરસંવત્ ૨૨૨ બસેં બાવીસમી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાલમાં દીક્ષા લીધી. તેમણે સંપ્રતિ રાજાને પ્રતિબોધ દીધું હતુંસંપ્રતિ રાજાને એ નિયમ હતું કે દરરોજ એક નવા દેરાસરની પ્રતિષ્ઠા શ્રવણ કરીને દાતણ કરવું. પ્રસેનજિતને પુત્ર શ્રેણિક રાજા અને શ્રેણિક રાજાને પુત્ર કેણિક અને કેણિકને પુત્ર ઉદાયિ અને ઉદાયિની પટનાનગરીમાં નવનંદ રાજાઓ થયા. તેમના પછી ચંદ્રગુપ્ત અને ચંદ્રગુપ્ત પછી તેને પુત્ર અશોક રાજા થા. અશોકને પુત્ર કુણાલ અને કુણાલને પુત્ર સંપ્રતિ રાજા થે. સંપ્રતિ રાજાએ સવાલાખ જિનમંદિર કરાવ્યાં અને સવા કરોડ નવીન પ્રતિમાઓ ભરાવી. છત્રીસ હજાર જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા. પંચાણું હજાર પિતળની પ્રતિમાઓ કરાવી અને એક લાખ દાનશાળાઓ કરાવી. હજારે પાંજરાપિળે કરાવી. .
આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે પહેલાં જૈનેની કેટલી બધી ચડતી દશા હતી. આબુના દેરાસરમાં અજો રૂપિયાનો ખર્ચ થયાં છે. રાણપુરના દેરાસરમાં ધન્નાપરવાડે લાખ રૂપિયા ખર્ચા છે. સિદ્ધાચલની નવટુંકમાં અબજો રૂપિયા ખર્ચવામાં આવ્યા છે.
પૂર્વે જેની પાસે કરોડો રૂપિયા હતા. રાજસ્થાનમાં ઓગણુંસમા સિકા સુધી ઓશવાળ રાજાઓને ત્યાં પ્રધાનપદ વગેરે ભોગવતા હતા. હાલ જેમાં કોઈ કોઈ રાજાને ત્યાં પ્રધાનપદ પર પણ નથી તે કેટલી બધી દિલગીરીની વાત. ધન્નાપોરવાડની પાસે કરડે રૂપૈયા હતા. તે રાણકપુરનું દેરું કરાવતા હતા તે વખતે સાંભળવા પ્રમાણે કુંભા રાણુએ કહ્યું હતું કે હારા દેરામાં મારીવતી એક થાંભલે કરાવજે. ધન્નાપરવાડે રાણું તરફથી એક થાંભલે કરાવ્યું. તેમાં લાખ રૂપિયા થયા, તેથી કુંભારાણે વિચારવા લાગે કે અહે, અહે! ધન્નો પરવાડ તે ધનની ખાણ છે. વિમલશાહની પાસે કરડે રૂપૈયા હતા. વિમલશાહનું ધન ગણી શકાતું નહોતું. તેણે આબુજીના પર્વત પર સેનૈયા
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬પ) પાથરીને દેરાસર બનાવવા પર્વતની જગ્યા લીધી હતી. આબુજીના દેરાસરોમાં વસ્તુપાલ અને તેજપાલે કરોડો રૂપૈયા ખર્ચા છે. આબુજીના દેરાસરની કારણ દેખીને સાહેબ લોકો માથું ધુણાવે છે અને કહે છે કે ચાર ખંડમાં આવી કેરણી કઈ ઠેકાણે નથી. શ્રી કુમારપાલે ચૌદસે ગુમાલીશ દેરાસરો બંધાવ્યાં હતાં પણ હાલ તે તારંગાજીનું દેરાસર તેમની યાદી કરાવે છે. કુમારપાળ રાજાએ અબજો રૂપિયા દેરાસરો-જ્ઞાન વગેરેમાં ખર્યા હતા. શ્રી કુમારપાલ રાજાએ શ્રી હે મચંદ્રસૂરિનું સામૈયું કર્યું તે વખતે સામૈયામાં પ્રાયઃ અઢારસો કરોડાધિપતિ જેને સામા આવ્યા હતા. આ ઉપરથી અન્ય શ્રાવકે કેવા હશે તેને
ખ્યાલ કરે જોઈએ. માંડવગઢમાં કરેડાધિપતિ જૈને વસતા હતા. માંડવગઢમાં ભેંસાશા નામને શેઠ રહેતું હતું. તેની પાસે પારસમણિ હતો. એક વખત તેની મા શ્રી શત્રુંજય યાત્રા કરવા ગઈ હતી. શત્રુંજય તીર્થમાં તેણે લાખો રૂપિયા ખર્ચા તેથી તેણે ધોળકામાં આવી ત્યાંના શેઠીઆઓ પાસે હુંડી સ્વીકારવા કહ્યું. ધોળકાના શેઠીયાઓ ભેંસાશાની મશ્કરી કરવા લાગ્યા. ભેસાશાની મા માંડવગઢમાં ગઈ અને તેણે ધોળકામાં થએલી સર્વ વાત કહી, તેથી ભેંસાશાને રીશ ચઢી. તેણે હજારો ગુમાસ્તાઓને મેકલી અમુક મુદતનું ઘી ખરીદવા ગુમાસ્તાઓને કહ્યું, અને શેઠીયાઓને કરોડો રૂપિયા પહેલાંથી આપી દીધા. જ્યારે મુદત આવી ત્યારે શેઠીયાઓ પાસે ધી ભાગ્યું અને જે જે ઘીનાં કુલ્લાં આવ્યાં તેને ધોળકાના તળાવમાં કાપવા માંડયાં અને તેથી ધીથી તળાવ ભરાઈ ગયું. ધોળકા વગેરે ગુજરાતના વ્યાપારી શેઠીયાઓ થી પુરું પાડી શકયા નહીં તેથી પિતાની આબરૂ ન જાય તે માટે આજીજી કરવા લાગ્યા. ભેંસાશાહે ગુજરાતના શેઠીયાઓની કાછડીને આગળને છેડે છોડાવ્યા. ત્યારથી ગુજરાતમાં આવો રીવાજ થયો એમ કિંવદની સંભળાય છે. આ વાત
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપરથી આપણે એટલું સમજવાનું છે કે ભેંસાશા વગેરે શેઠીયાઓની પાસે પહેલાં કરોડો અબજો સોનેયા અને રૂપિયા હતા. તેના આગળ અમેરિકા વગેરેના કરોડાધિપતિયો કંઈ હિસાબમાં નથી.
ચાંપાનેરમાં પૂર્વે વીસહજાર ઉપર શ્રાવકોનાં ઘર હતાં તે શહેરમાં કેઈ નવો શ્રાવક વસવા આવતું હતું તેને માટે એવો ઠરાવ હતે કે દરેક ઘરથી એક સોનૈયા અને એક ઈટ આપવી આ રીવાજથી માં વાસ કરનાર શ્રાવક થોડા વખતમાં ધનવાન બનતે હતા. સાંભળવા પ્રમાણે માંડવગઢ વા અન્ય કોઈ પ્રાચીન નગર કે જેની યાદી રહી નથી તેમાં કઈ શ્રાવકને ઘેર પુત્રને જન્મ થતાં દરેક શ્રાવકના ઘેરથી એક સોને ભેટણા તરીકે આવતે. સર્વ ઘરોથી આવેલા સોનૈયા તે પુત્રના નામે જમે થતા હતા અને તેથી તે ભવિષ્યમાં ધનવાન તરીકે રહી શકતા હતા. પૂર્વના જૈનો ઘણું ધનવાન હતા અને વિવેકી હતા તેથી ઉપર પ્રમાણે ઉત્તમ ઠરાવો કરી શકતા હતા.
પ્રતાપ રાણાના રાજ્યમાં રહેનાર ભામાશા શ્રાવકની પાસે કેરેડ રૂપૈયા હતા. પ્રતાપ રાણો કંટાળીને સિન્ધ દેશ તરફ જતું હતું તે વખતે ભામાશાહે પ્રતાપ રાણાને કહ્યું કે તમે પાછા વળો અને હિમ્મતથી લશ્કરને ભેગું કરે. પ્રતાપ રાણાએ કહ્યું કે સૈનિકને પગાર આપવા માટે હવે મારી પાસે ધન રહ્યું નથી. ભામાશાહે કહ્યું કે તમારા લશ્કરને બાર વર્ષ સુધી પગાર ખર્ચ વગેરે આપું તે પણ લક્ષ્મી ખૂટે નહીં એટલી લક્ષ્મી મારી પાસે છે. આ પ્રમાણે કહીને તેણે પ્રતાપ રાણાને પાછું વાળ્યો અને છેવટે ભામાશાની લક્ષ્મી વડે પ્રતાપ રાણાએ પાછું રાજ્ય મેળવ્યું. પૂર્વે લાખ વર્ષપર જેને વહા વડે અન્ય દેશોની સાથે વ્યાપાર ખેડતા હતા અને પરદેશમાંથી લક્ષ્મી લાવતા હતા. સૌથી પહેલાં આર્યાવર્તમાં વહાણો બન્યાં હતાં એમ જૈન ગ્રોથી સિદ્ધ થાય છે. ગુજરાતમાં છેલ્લામાં છેલ્લા વ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાણના વ્યાપારી તરીકે મોતિશા શેઠ પ્રસિદ્ધ છે. ભવિષ્યમાં શું થશે તે હાલ જણાય નહિ. બંગાલ દેશમાં પટના શહેરમાં પૂર્વે અનેક કરોડાધિપતિ જેને થઈ ગયા છે. રાજગૃહી નગરીમાં શાલીભદ્રની પાસે અબજો સૈનેયા હતા તેની ગણતરી થઈ શકતી નહોતી. એક વખત નેપાલ દેશમાંથી એક વણજારે સોળ રત્ન કંબલો લાવ્યા હતે. શ્રેણિક રાજા તે રત્ન કંબલો લઈ શકશે નહિ. શાલિભદ્રની માએ તે રત્ન કંબલો લીધી અને કકડા કરીને શાલીભદ્રની બત્રીસ વધુઓને વહેંચી દીધી. બત્રીશ વધુઓએ તે કકડાઓને પગ ધોઈને વાપીમાં નાખી દીધા. આ ઉપરથી સહેજે સુજ્ઞ બંધુઓ સમજી શકશે કે શ્રી વીરપ્રભુના વખતમાં શ્રાવકેને ત્યાં અતુલ લક્ષ્મી હતી.
૧ શ્રી વિરપ્રભુને આનન્દ શ્રાવક વાણિજ્ય ગામમાં રહેતા હતા.' તેણે ચાર કરોડ સોના મહેરે પૃથ્વીમાં દાટી હતી. ચાર ક્રોડ સેના મહોરે વેપારમાં રોકી હતી. ચાર ક્રોડ સોના મહેર વ્યાજે ફેરવતા હતો. તેનાં પાંચસે ગાડાં વ્યાપાર માટે પરદેશમાં ફરતાં હતાં. તેનાં પાંચસે ગાડાં ઘાસ અને લાકડાં લાવવામાં રોકાયેલાં રહેતાં હતાં. તેનાં ચાર મોટાં વહાણે વ્યાપાર માટે સમુદ્રમાં ફરતાં હતાં. દશહજાર ( ગાયનું એક ગોકુળ થાય એવાં ગાયનાં ચાર ગોકુલ તેના ઘેર હતાં.
- ૨ કામદેવ શ્રાવક–ચંપા નગરીમાં કામદેવ શ્રાવક રહેતો હતો. કામદેવને છ કરોડ સોના મહોરો ઘરમાં હતી. છ કરોડ સોના મહેર
વ્યાજે ફરતી હતી. અને છ કરોડ સોના મહોરો પૃથ્વીમાં દાટી હતી. દશહજાર ગાયનું એક ગેકુલ એવાં છ ગેકુળ તેના ઘેર હતાં.
૩ ચુલપિતા–વાણુરસી નગરીમાં ચુલપિતા નામને શ્રાવક રહેતો હતો. તેણે આઠ કરોડ સેનૈયા નિધાન તરીકે પૃથ્વીમો દાટયા હતા. આઠ કરોડ સેનૈયા વ્યાજે મૂકેલા હતા. આઠ કરોડ સોનૈયા વ્યાપારમાં રોક્યા હતા. તેના ઘેર ગાયનાં આઠ ગોકુલ હતાં.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ સૂરાદેવ શ્રાવક–વાણુરસી નગરીમાં સૂરદેવ શ્રાવક રહેતે હતું. તેણે વ્યાપારમાં છ કરે સોનૈયા (સેના મહેર) રોકી હતી, પૃથ્વીમાં નિધાનરૂપે છ કરોડ સોના રે દાટી હતી, વગેરે પૂર્વની પેઠે તેના ઘેર છે ગાયનાં ગોકુલ હતાં. વાણારસીને જિનશત્રુરાજ શ્રી મહાવીર પ્રભુને શ્રાવક ભક્ત હતા.
૫ ચુલ્લકશતક શ્રાવક–આલંબિકા નગરીમાં ચુલ્લકશતક - હેતો હતો. તેણે છ કરોડ સોના મહેર વ્યાજમાં રોકી હતી. છ કરોડ સોના મહેરે તેણે વ્યાપારમાં રેકી હતી. તેના ઘેર ગાયનાં છે ગોકુલ હતાં.
૬ કંડોલિક કાંપિલ્યપુરમાં કંડકાલિક રહેતું હતું. તેની છ કરોડ સોનામ્હરે વ્યાજમાં ફરતી હતી. તેણે છ કરોડ સોનિયા વ્યાપારમાં રોક્યા હતા અને છ કરોડ સોનાલ્હેરેને નિધાનમાં દાટી હતી. અને તેના ઘેર છે ગોકુલે વગેરે ઘણી રૂદ્ધિ હતી.
૭ સાલ પુત્ર–પિલાસપુરમાં સાલ પુત્ર શ્રાવક રહેતો હતો. સદાલપુત્ર કુંભાર હતો, તે પૂર્વે ગોશાલાના મતને હતે. પશ્ચાત વીર પ્રભુને શ્રાવક થયા હતા. તે બહુ ધનવાન હતો. વ્યાજે એક કરોડ સેનૈયા, વ્યાપારમાં એક કરોડ સોનૈયા તે રોકત હતા અને ભૂમિમાં નિધાન રૂપે તેણે એક કરોડ સેનૈયા દાટયા હતા. સદાલપુત્રની નગરની બહાર પાંચસે દુકાને વાસણની હતી.
• ૮ મહાશતક રાજગૃહ નગરીમાં શ્રી વીરપ્રભુને મહાશતક નામને ધનવાન શ્રાવક રહેતો હતો. તેણે વ્યાપારમાં સાત કરોડ સોના
રે રોકી હતી. વ્યાજમાં સાત કરોડ નાહેર અને નિધાનમાં સાત કરોડ સેનામ્હરે રેકી હતી. તેને ઘેર ગાયનાં આઠ ગોકુલ હતાં. તેના ઘેર દેવીઓને છતે એવી રેવતી પ્રમુખ તેર સ્ત્રીઓ હતી. રેવતી પિતાના પિતાના ઘેરથી આઠ કરોડ સોનામહેરેનાં
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
ગાડાં ભરીને મહાશતકને ઘેર લાવી હતી. તેમજ ગાયાનાં આઠ ગાકુલ એટલે એશી હજાર ગાયા લાવી હતી.
૯ નદિનીપ્રિય શ્રાવક—સાવથ્થી નગરીમાં શ્રી નદિનીપ્રિય શ્રાવક રહેતા હતા. તેણે ભૂમિમાં ચાર કરાડ સેાનૈયા નિધાનરૂપે દાયા હતા. વ્યાજમાં ચાર કરાડ સાનામ્હારા અને વ્યાપારમાં ચાર કરોડ સાનામ્હારા રાકી હતી. ગાકુલ વગેરે બીજી પણ ઘણી સમૃદ્ધિ તેની પાસે હતી.
૧૦ તેતલી પિતા શ્રાવક-સાવથી નગરીમાં તેતલી પિતા નામનેા શ્રાવક રહેતા હતા. તેતલી શ્રાવકે બ્યાજમાં, વ્યાપારમાં અને નિધાનમાં ચાર ચાર કરાડ સાનામ્હારા રાકી હતી. તેના ધેર ચાર ગાલા હતાં. તેની પાસે બીજી પણ ઘણી સમૃદ્ધિ હતી.
ભગવાનના દશ મુખ્ય શ્રાવકોની આ પ્રમાણે રૂદ્ધિ હતી. એક લાખને ઓગણસાઠ હજાર શ્રાવકા હતા તે પણ ધણી રૂદ્ધિવાળા હતા. તે પ્રમાણે અન્ય અવિરતિ શ્રાવકોની પાસે પણ કરેાડા સાનૈયા હાવા જોઇએ.
શ્રી પાર્શ્વ પ્રભુના શ્રાવકો અને શ્રાવિકાઓ કરોડા કરેાડા સામૈ
યાનાં આસામી હતાં.
હાલમાં જૈતાની પાસે તેવા પ્રકારની રૂદ્ધિ દેખાતી નથી અને આચાર્યાં અને સાધુઓની પાસે તેવા પ્રકારની ચમત્કારશક્તિ પણ દેખાતી નથી. શ્રી હીરવિજયજીસૂરિના વખતમાં જૈનેાના તીર્થમાં જેટલી વાર્ષિક આવતી હતી તેમાંનું હાલ કઈ દેખાતું નથી. શ્રી હીરવિજયસૂરિના વખતમાં માર્યવશી ચંદ્રગુપ્ત રાજાના વશમાં થએલા વિમલશા અને તેના પેઢીષર મૂલચંછને અકબર બાદશાહે જે લેખ લખી આપ્યા છે તે લેખથી જૈતાની ધનાઢયતાના અને જૈનતીર્થાંની ઉપજના ખ્યાલ લાવવા માટે તે લેખ અત્ર ઉતારવામાં આવે છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 600 ) ફરમાન પત્રની નકલ.
From, Akbar Jallaoddin Mahomed,
· MOGUL KING OF DELHT. To,
Mukutband Chaterpati Maharaja • Dheeraj Bhai Mulchad Bhansali
Kuchba Shahansa Puddunhazari. It has pleased me, by the grace of God, to enjoy peaceful possession of all my Kingdom and that your assistance to me given from time to time shall be ever remembered. It has pleased me before to give you that management of all my treasured throughout my possessions you being the fittest and the proper person for the management thereof.
It has now pleased me to invest on you the office of Kazi and Dhokah, which offices you shall hence forth hold and perform in such sacred and proper manner as God shall be pleased to dictate to your conscience your generations will also hold the offices in the usual manner.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
Be it known that I grant your prayer that rest will always be given to your religion and that you shall ever remain the Kazi of the same, and your decisions on your religions
matters will be final. The estates dedicatece for your family temples vis., that of Abu built by your predecessor Bamalsha yielding an annual income of 45,00,000 lacs of rupees will not be taxed as also the estates dedicated to the Moinda of Seedhachal Paleetana the annual income of which is to 2,00,000 lacs of Rupees and the estate dedicated to the Greenar Raneepora Moonders the income of which is 56,00,000 lacs of Rupees. The estates will as hither to fore remain to your possession and supervission. No ones concerned in the state will have anything to do with them nor shall interfere theirwith.
અર્થઃ—
રવાના—
જોગ.
અકબર જલાલુદ્દીન મહમદ
ટ્વીલ્હીના માગલ પાદશાહ સુગઢબંધ છત્રપતિ મહારાજાધિરાજ ભાઇ મુલચઢ ભણસાલી કુંચમ શહેનશાહુ પુદન હજારી.
પ્રભુની કૃપાથી હું મારૂં સધળું રાજ્ય શાંતિથી ભાગવું છું. તમા
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( હર ) મને જે વખતે વખત મદદ આપે છે તે હમેશને માટે કદી વિસ્મૃત થશે નહિ જ.
તમે સંપુર્ણ રીતે પુરા લાયક અને પેશ્ય માણસ હેવાથી તમોને જે મારા તાબાની સદાલી ત્રીજોરી (ખજાના)ની વ્યવસ્થા સોંપવામાં આવેલી છે ને તે મને સંપુર્ણ રીતે સંતોષકારક છે ને તેથી હું બહુજ નિશ્ચિત છું.
કાઝી અને દેખા (Dhokha) ની પદવી તમને એનાયત કરતાં મને ખુશી ઉપજે છે. જે પદવીઓ તમે હવે પછી ધારણ કરશે અને ખુદા રાજી રહે તેવી યોગ્ય અને પવિત્ર રીતે કામ કરશે.
તેવીજ રીતે તમારા વંશજોને પણ તેવી ઓફીસો (પદવીઓ) આપવામાં આવશે.
હું તમારી પ્રાર્થનાને સ્વીકાર કરું છું અને તમારા ધર્મને હમેશાં વિશ્રામ (Rest) મળશે. અને તમે તેના હંમેશને માટે કાઝીની પદવી ભગવશે અને તમારા ધર્મની બાબતના ફડચાઓ (Divisions) સંપુર્ણ રીતે નિર્વિવાદ ગણશે.
જે એસ્ટેટ, દેવળે તમારા પૂર્વજોએ અર્પણ કરેલાં છે જેવાં કે આબુ તમારા વડુઆ “વિમળશા” એ બંધાવેલું જેની વાર્ષિક આવક રૂ. ૪૫૦૦૦૦૦) પીસ્તાલીસ લાખની છે તેને કરમાંથી મુક્ત કરવામાં આવે છે તેમજ વળી સિદ્ધાચળ પાલીતાણાને તે સંબંધીની સ્ટેટ કે જેની વાર્ષિક આવક રૂ. પ૦૦૦૦૦) બાવન લાખની છે અને ગીરનારને તે સાથેની એસ્ટેટ કે જેની વાર્ષિક આવક રૂ. ૫૬૦૦૦૦૦) છપ્પન લાખની છે તે પણ કરમાંથી મુક્ત કરવામાં આવે છે. તે એસ્ટેટ હવે પછી તમારા કબજે અને તમારી દેખરેખ નીચે રહેશે તે બાબતમાં કોઈ વચમાં હાથ ઘાલી શકશે નાહ અને તેની વચ્ચમાં કોઈ આવી શકશે પણ નહિ. .
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૩). આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે ઉપર પ્રમાણેનાં તીર્થોની વાર્ષિક ઉપજ ઉપર પ્રમાણે હતી. તેથી અનુમાન કરી શકાય છે કે તે વખતમાં જૈનોમ ધનથી પૂર્ણ સુખી હેવી જોઈએ. અને કરડેની સંખ્યામાં જેને હેવા જોઈએ. પૂર્વે લક્ષ્મી તે જૈન કોમમાં હતી એમ સિદ્ધ થાય છે.
શેઠ જગાભાઈ દલપતભાઈ તરફથી વિમલશાહના વંશજને અકબર બાદશાહે આપેલા લેખોમાં નીચે પ્રમાણે તીર્થોની વાર્સિક આવક હતી. સત્તરમા સૈકામાં ગુજરાતમાં શાન્તિદાસ શેઠ વગેરે તથા ઓગણીશમાં સૈકામાં મોતિશાહ શેઠ, હેમાભાઈ શેઠ અને હઠીભાઈ શેઠ વગેરે પૈસાદાર થયા હતા અને તેમણે શુભ માર્ગમાં ધનને વ્યય કર્યો હતો. બંગલામાં જગત શેઠ થયા તેઓ કરોડો રૂપૈયાની આસામી હતા. તેમના પલગના પાયાઓ લીલા પાનાના હતા તેમજ પલંગમાં કરોડો રૂપિયાના હીરાઓ જડ્યા હતા. તેમને એક હકો પાંચ કરોડ રૂપિયાનો હતો એમ કહેવાય છે. તેઓ સરકારને કરડે રૂપૈયા ધીરતા હતા. તેમણે કસવટ્ટીના પત્થરનું મેટું જૈન દેરાસર બાંધ્યું હતું તેમાં અબજો રૂ પૈયા ખર્ચવામાં આવ્યા હતા.
આ પ્રમાણે જ્યારે પૂર્વની સ્થિતિ અવલોકીએ છીએ ત્યારે જૈનોની પૂર્વે ઝાહેઝલાલીને અપાર હતી એમ જણાય છે. વિ. ના ચિદમા સૈકામાં થએલા જૈન જગડુશાહનું દાન નીચે મુજબ છે.
જગડુશા. વિક્રમ સંવત ૧૪ ચોદના સૈકામાં કચ્છ દેશના ભદ્રેશ્વરમાં જ ગડુશા શેઠ થયે હતો. તેણે જૈનધર્મને સારી રીતે દીપાવ્યું હતું. તેની પાસે અબજો રૂપિયા હતા. તે અર્બસ્તાન ઇરાન વગેરે દેશની સાથે દરિયા માર્ગે વ્યાપાર કરતા હતા. સેળના પુત્ર જગડુએ હાથીઓ સહિત મોટા સૈન્ય સાથે અને ચતુર્વિધ સંઘની સાથે સિદ્ધાચલને સંધ કહાડ હતું. તેણે ભદ્રેશ્વરમાં એક મોટું દેરાસર બં
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ) ધાવ્યું હતું. શ્રીમાલ કુલ ભૂષણ જગડુશાહે ભદ્રેશ્વરને ફરતે કોટ બંધાવવામાં લાખો રૂપિયા ખર્ચા હતા. વિક્રમ સંવત ૧૩૧૫ તેરસપરમાં દુષ્કાળ પડયો તે વખતે તેણે હમીરનામના સિંધ દેશના રાજાને ૧૨૦૦૦ બારહજાર અનાજના મુડા આપ્યા. તેણે ઉજજ્યનીના રાજા મદનવર્મનને ૧૮૦૦૦ અઢાર હજાર અનાજના મૂડા આપ્યા. તેણે દિલ્હીના બાદશાહ મોજઉદિનને ૨૧૦૦૦ એકવિસ હજાર ધાન્યના મડા આપ્યા. તેણે કાશીના રાજા પ્રતાપસિંહને ૩૨૦૦૦ બત્રીશ હજાર અનાજના મૂડા આપ્યા. ચક્રવર્તિરાજાની ખ્યાતિ પામેલા કંદહારના રાજાને તેણે ૧૨૦૦૦ બારહજાર અનાજના મૂડા આપ્યા. પાટણના રાજા વિસલદેવને તેણે ૮૦૦૦ આઠ હજાર મૂડા ધાન્યના આપ્યા. તેણે કહ૦૦૦ નવલાખ નવાણું હજાર ધાન્યના મડાઓ આપ્યા. તેણે ૧૧ર એકસેને બાર દાનશાલા માંડી. તેમાં દરરોજ પાંચ લાખ મનુષ્યો જમતાં હતાં. અરાદ્ધકરોડ દામ તેણે યાચકોને દુકાળમાં આપ્યા.
જગડુશાહે ૧૦૮ એકસો આઠ જૈન દેરાસરે અને ત્રણવાર શત્રુંજ્યની સંઘપૂર્વક યાત્રા કરી.
ભદ્રેશ્વર કચ્છને પૂર્વ કિનારે હતું. હાલ તે નાશ પામ્યું છે. તેનાં કંઇક ખરે રહ્યાં છે. વિશેષ હકીકત માટે જગડુ ચરિત વાંચવું.
સિદ્ધાચલને ઉદ્ધાર કરનાર અબજો રૂપિયાના માલીક સમરાશાહ અને કરમાશાહ થઈ ગયા. તેમના ઘેર અખૂટ લક્ષ્મી હતી. પરદેશમાં દરિયા માર્ગે વહાણ વડે તેઓ વ્યાપાર ખેડતા હતા.
કુમારપાલ રાજના વખતમાં શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે કેટલાક બ્રાહ્મણોને જૈનધર્મને ઉપદેશ આપી જૈન ભેજક તરીકે બનાવ્યા અને તેઓને ગામેગામ શ્રાવકને સારંગી વગેરેથી જૈનધર્મ અને પ્રભુની સ્તુતિ ગાઈને જૈનધર્મ ફેલાવવાની એજના કરી. ભેજકે જ્યાં જાય ત્યાં તેઓ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૫ )
શ્રાવકાના ઘેર જમે અને પ્રભુના ગુણ ગાય અને અનેક રસમય કથાએ કહીને જેનાને જૈનધર્મમાં દૃઢ કરે તથા અન્ય દર્શનીમ્માને જૈનધર્મના ઉપદેશ આપી જૈન બનાવે. તેઓ જૈન સાધુઓ પાસે અભ્યાસ કરીને વિદ્વાન બનીને જૈનધર્મના ઉપદેશ આપે તે માટે તેમના જૈન ગૃહસ્થેાપર કેટલાક લાગા રાખ્યા હતા. તે ચેાજના બહુ ઉતમ હતી, તેના કેટલાક અંશે લાભ થયેા છે પણ હાલ ભાજકા જૈનધર્મના પરિપૂર્ણ અભ્યાસ કરી વિદ્વાન બનતા નથી, તેમજ તેમની વિદ્વત્તાના અભાવે જૈતાના તેમનાપર પૂર્વની પેઠે ભાવ રહ્યા નથી. બાજકા પેાતાના કરાઓને નાટકમાં મૂકે છે તેના કરતાં તેઓ કાશી વગેરેની જૈન પાઠશાળાઓમાં મૂકે તે તેમની અસલની કીર્તિ જળવાઇ રહે અને તે જૈનધર્મના ફેલાવવામાં સારા ભાગ લેઇ શકે. જેનાએ પાતાના સાધર્માં બધુ જૈન ભેાજકાને ધાર્મિક કેળવણી વગેરેમાં સારી રીતે સાહાચ્ય આપવી જોઈએ. ભાજકાની વસતિ ગુજરાતમાં ઘણી છે. તે જો પુનઃ જૈનગુરૂ પાસે વાસસ્કૃત પાઠશાળાઓમાં અભ્યાસ કરે તે અસલની સ્થિતિપર આવી શકે. જૈન કારન્સમાં ભાજક વગેરે જે જે જાતા જૈનધર્મ પાળતી હોય તે તે સર્વ જાતાને જેન કાન્ફરન્સના આગેવાનાએ આમત્રણપત્ર માકલવું જોઇએ અને જો તે આમત્રણ ન મેાકલે તા સમજવું કે તેઓ જૈનધમાભિમાની છેજ નહિ. ફક્ત ઉપરની વાહવાહ કરીને કીર્તિના પૂજારી અને ધામધુમના પૂજારી બનવાજ આગેવાની ભર્યાં ભાગ લે છે એમ સમજવું. જૈન ભેાજકોએ જૈનધર્મના ફેલાવા કરવા પેાતાના અસલના વહુઆએની પેઠે કમર કસવી જોઇએ. ગુજરાતમાં ભાવસાર લાકા જૈનધર્મ પાળે છે. ભાવસાર જાત એ અસલથી જનધર્મ પાળનારી વૈશ્ય જાત છે. ભાવસાર જાતની ગુજરાત દેશમાં ઘણી વસતિ છે. જૈનધર્મ પાળનાર ભાવસાર જેના એ ભાગમાં વ્હે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાઈ ગયા છે. કેટલાક ભાવસાર લેક જન શ્વેતાંબર મૂર્તિ પૂજક ધર્મ પાળે છે અને કેટલાક સ્થાનકવાસી જૈનધર્મ પાળે છે. જૈન સાધુએના પરિપૂર્ણ ઉપદેશના અભાવે કેટલાક ભાવસારો વૈષ્ણવ વગેરે ધર્મના ઉપદેશકોના સંબધે વૈષ્ણવ ધર્મમાં દાખલ થયા છે. કપડવણજ વગેરે ગામોમાં નેમાવાણિયાની સારી સંખ્યામાં વસતિ છે તેઓ અસલથી જૈનધર્મ પાળતા આવ્યા છે પણ હમણાં કેટલાંક વર્ષથી કેટલાંક ગામોમાં કેટલાક નેમાવાણિયા વિષ્ણવ ધર્મ પાળવા લાગ્યા છે જૈનાચાર્યોએ આ બાબત તરફ લક્ષ દેઈ બનતું કરવું જોઈએ જ. જોધપુર-અજમેર વગેરે તરફ કેટલાક ઓશવાળ લોક વૈષ્ણવ ધર્મ પાળે છે. ઓશવાળ જાતિ અસલથી જૈનધર્મ પાળનારી છે પણ જેના સાધુઓને ઉપદેશ વગેરેની યોજનાઓની શિથિલતાથી કેટલાક એઓશવાળ જૈને અન્ય ધર્મને અનુરાગી થયા છે. દશાશ્રીમાળી, વિશાશ્રીમાળી, દશાપોરવાડ, દશાલાડ, વિશાલાડ વગેરે જૈન વણિક જાતેમાંથી કેટલાક લકે વૈષ્ણવ વગેરે ધર્મના અનુયાયી થયા છે તેથી જૈનોની વસતિમાં ઘણો ઘટાડો થવા પામ્યો છે. મેહસાણાના દશાદેશાવાડ વણિકે પૂર્વે જૈન હતા અને તેઓના બાપ દાદાઓએ સિદ્ધાચળ વગેરે ઠેકાણે જન દેરાસર બંધાવ્યાં હતાં. હાલ તે લોકો વૈષ્ણવ ધર્મના અનુયાયી થયા છે. વડનગરમાં હાલ જે મેસરી વાણિયાઓ છે તે અસલ જૈન ધર્મ પાળતા હતા. તેઓને ચાલીશ વર્ષ પૂર્વે ગેસ્વામીએ નાત બહાર મૂકવા હુકમ કર્યો તે વખતે વડનગરના જૈન વાણિયાઓ અમદાવાદમાં પ્રેમાભાઈ શેઠની આગળ આવીને પોકાર કર્યો અને તેઓએ કહ્યું કે તમે અમારી સાથે કન્યા વ્યવહાર રાખે, કારણ કે અમે જૈનધર્મ પાળીએ છીએ તે અમારી જાતના અન્ય વૈષ્ણવ વાણિયાએ કન્યા લેવા દેવાને વ્યવહાર બંધ કરે છે. માટે અમને સહાય આપે, તે વખતમાં વિધમાન સાધુઓ તથા શ્રાવકોએ આ બાબત
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૭) તરફ લક્ષ ન આપ્યું તેથી હાલ તે લોકેએ વૈષ્ણવ ધર્મની કંઠી બાંધી. આવી બાબતમાં આગેવાન સાધુઓએ અને શ્રાવકે પૂર્વ લક્ષ રાખીને ધર્માભિમાન ધારણ કરી આત્મભોગ આપીને બનતું કરવું જોઈએ.
યતિના વખતમાં શિથિલતા વધવા માંડી અને ગામોગામ ઉપદેશને પ્રચાર કરવાના કાર્યમાં પ્રમાદ થયે અને યતિ, સંઘાડા, ગચ્છ ક્રિયા વગેરેની બાબતમાં ખટપટમાં પડી સામાસામી કલેશનિન્દા વગેરેમાં પડી ગયા તેથી વલ્લભાચાર્ય વગેરેને અનુયાયીઓ ફાવવા લાગ્યા અને ઘણી વણિ જાતને પિતાના ધર્મમાં લઈ ગયા તોપણ તેઓ અસલ જૈન હતા અને ક્ષત્રિયામાંથી વણિક તરીકે બનાવનાર જૈનાચાર્યો છે એવું જાણવાનાં જૈનેની પાસે સાધન છે. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના પિતાના વંશના મોઢ લકે અસલ શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ અને બપ્પભટ્ટસૂરિના વખતમાં મોઢેરામાં જૈન ધર્મ હતા. ત્યાંથી તેઓમાંના કેટલાક ધંધુકામાં વ્યાપારાર્થે ગયા અને ત્યાં પણ તેઓ જૈન ધર્મ પાળતા હતા અને હાલનું ત્યાં રહેલું જૂનું દેરાસર પણ મઢ જૈનોએ બંધાવેલું છે પરંતુ બે શતકના આશરે મોઢ વાણિયે વૈષ્ણવ ધર્મ પાળતા થયા. હેમચંદ્ર સૂરિનું જ્યાં પારણું હતું ત્યાં કુમારપાળ રાજાએ કુમાર વિહાર દેરાસર બંધાવ્યું હતું પણ મુસલમાનના વખતમાં મુસલમાનેએ તેને મજીદના આકારમાં ફેરવી નાખ્યું. અંકલેશ્વર પાસેના હાંસોટમાં જે વાણિયાઓ છે તે પચ્ચીસ વર્ષ પૂર્વ જૈન હતા અને તેમનું બંધાવેલું ત્યાં દેરું છે પણ સાધુઓ અને શ્રાવકેના ખરા ધર્મના ઉપદેશ જુસ્સાના અભાવે ત્યાંના વાણિયાઓ જૈન મટીને વૈષ્ણવ થયા છે. દશાપોરવાડ અને વિશાપોરવાડ બને જૈન ધર્મમાં આગળ પડતો ભાગ લેનારા છે. દશાપોરવાડમાં ઉવારસદ-વિજાપુર વગેરે ઠેકાણે કેટલાક જૈને પ્રાયઃ લગભગ પચ્ચીશ વર્ષથી વૈષ્ણવ થયા છે. દશાશ્રીમાળી નાત કે જેના આગેવાને
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ )
વસ્તુપાલ તેજપાલ જેવા ગુજરાતના પ્રધાને થયા છે અને તેમનાથી દશાશ્રીમાળીની નાત જાહેરમાં આવી છે. તેમના વશમાં સદાય જૈનધર્મ પરપરાએ ચાલતા આવતા હતા પણ જૈન સાધુઆ અને શ્રાવકોની ધર્મ પ્રતિ ખરી લાગણીના અભાવે શાશ્રીમાળીમાંથી કેટલાક સ્વામીનારાયણુ ધર્મમાં લગભગ ચાલીસ પચ્ચાસ વર્ષથી દાખલ થયા છે. કેટલાંક ધરા વૈષ્ણવ ધર્મમાં દાખલ થયાં છે. માણુસાના દશાશ્રીમાલીના ખેતાલીશના ગાળમાં કેટલાક વૈષ્ણવ ધર્મ થોડા વર્ષથી પાળવા લાગ્યા છે તે પૂર્વ પરંપરાથી જેનેા હતા તેમાં પણ આવી પ્રસાદના યેાગે સ્થિતિ થઇ પડી છે. ડરમાં સેાની વગેરે લાક પચ્ચાશ વર્ષ પૂર્વે જૈન ધર્મ પાળતા હતા તે હાલ પેાતાને વૈષ્ણુવ કહેવરાવે છે; તેમાં જૈન ધર્મના સાધુઓ અને શ્રાવકાના પ્રમાદજ કારણભૂત છે.
અગ્રવાલ, ખંડેરવાલ, હંબડ, જશવાલ, પૂર્વ ખાનદેશમાં કેટલાક આશવાલ, ભાગેરવાલ, સેતવાલ, પંચમ, ચતુર્થ, કરદવાડ, પદ્માવતી પોરવાડ, પરવાર, નરસિંહપુરા, મેવાડા, ગાલનારી, ગોલસ ગારી, ગાલાપુરા વગેરે વિગ્ જાતા દિગંબર જૈતામાં છે. તેમાંથી પશુ વૈષ્ણવ વગેરે ધર્મમાં કેટલીક નાતાના વાણિયાએ ભળ્યા છે એમ સંભળાય છે. સેકા પ્રતિ સકાએ જૈનાની વસતિમાં ઘટાડો, પૂર્વેના ઇતિહાસ જોઈએ છીએ ત્યારે માલુમ પડે છે કે પ્રતિ સૈકાએ જૈતાની વસતિ ષટતી જાય છે. અગિયારમા સૈકામાં દક્ષિણ દેશમાં જૈન ધર્મમાં વેદાન્તીએની સાથે ધર્મ યુદ્ધાથી ઘણાં પરિવર્તને થયાં. લાખા જૈના ભયના માર્યાં હિન્દુ ધર્મમાં વટલાઈ ગયા. ત્યાંથી નાસી છૂટેલા કેટલાક જૈનાએ ગુજરાતમાં ઇડર, બ્રહ્માની ખેડ વગેરેમાં વાસ કર્યાં અને તેઓ પોતાની સાથે તામીલ ભાષાના તાડપન્નાપર લખાયલા ગ્રન્થા પણ લેતા આવ્યા હતા. હુમડ નામના
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( e )
વાણિયાઓ પૂર્વે કેટલાક શ્વેતાંબર હતા અને કેટલાક દિગંબર હતા. ડુંગરપુર, પ્રતાપગઢ, સલુંબર, ઇડર, કેશરીયાજી વગેરે ઠેકાણે શ્વેતાંબર ડંખડ જૈનાનાં ધર છે. શ્વેતાંબર હુંબડ વાણિયાઓને વડગચ્છ છે. વિહાર દેશમાં પૂર્વે જેનેાની અપૂર્વ જાહેાજલાલી હતી, ત્યાં ધર્મયુદ્ધથી અનેક પરિવર્તના થયાં અને ત્યાં જૈન વસતિ રહી નહિ. તક્ષશિલા અર્થાત અફગાનિસ્થાનના ગીઝનીમાં માનદેવસૂરિના વખતમાં જૈનની પુષ્કળ વસતિ હતી અને ત્યાંના શ્રાવકાને નિરોગી બનાવવા માટે મારવાડથી માનદેવસૂરિએ નાની શાન્તિ બનાવીને મેાકલી હતી. ત્યાં મુસલમાનાની ચઢાઇથી જૈન મિ રાની પાયમાલી થઈ. કેટલીક મૂર્તિયા અન્યત્ર ગઇ અને કેટલીક હિન્દુસ્થાનમાં લાવવામાં આવી. તે દેશમાં જતાની વસતિ રહી નહિ. અરબસ્તાનના મક્કામાં મહમદ પેગમ્બર જન્મ્યા તે પહેલાં જૈન મદિરા હતાં. ત્યાંના શાસન દેવતાઓએ એક જૈન વ્યાપારીને સ્વપ્ન આપી ત્યાં ધર્મ વિપ્લવ થવાના છે તેમ જણાવ્યું અને ત્યાંથી જિન પ્રતિમાને ખસેડવામાં આવી. મક્કામાં જીવંત સ્વામીની પ્રતિમા હતી તેને જૈન વ્યાપારી મહુવામાં લાવ્યેા. હાલ અરબસ્તાનમાં જૈનેાની વસતિ નથી તેમજ જનાનું નામ નિશાન પણ રહ્યું નથી. સિન્ધ દેશમાં પૂર્વે હજારો જિન મંદિરે હતાં અને જતાની પુષ્કળ વસતિ હતી. હાલ ત્યાં તેમાંનું ક ંઇ નથી. કાશ્મીર દેશમાં પૂર્વે જૈનેાની વસતિ હતી હાલ દેખવામાં આવતી નથી. નેપાલ ભૂતાનમાં ભદ્રબાહુ સ્વામીના વખતમાં અનેાની વસતિ હતી અને ત્યાં જૈન મંદિ। હતાં. હાલ તે બાબત ફક્ત યાદીમાં રહી છે. મહારાષ્ટ્ર દેશમ પૂર્વ ત્યાંના લાકા જતા હતા, હાલ તે પ્રમાણે દેખવામાં આવતું નથી. હેસુરમાં પૂર્વે જૈતાની પુષ્કળ વસતિ હતી. હાલ સાપ ગયા ને લીસેટા રહ્યા તેની પેઠે ત્યાં જૈતા રહ્યા છે, કારણકે ત્યાં ઘણા જનાનાં કુટુ અન્ય ધર્મમાં વટલાઈ ગયાં છે. પૂર્વે જ્યાં ચાવીશ તીર્થંકરા જન્મ્યા હતા તે પૂર્વ દેશમાં ત્યાંના અસલ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૦) વતનીઓ હાલ જૈન ધર્મના સાધુઓને દેખીને આ કોણ છે એવા પ્રશ્ન પુછે છે એવી સ્થિતિ હાલ થઈ છે. મિલિા દેશમાં પૂર્વે ચારે વર્ણ જૈન ધર્મ પાળતી હતી ત્યાં હાલ જૈનેની બિલકુલ વસતિ નથી. બ્રહ્મદેશ અને આસામમાં પૂર્વ જનની વસતિ હતી હાલ ત્યાં અસલને કોઈ વતની જૈન રહ્યો નથી.
હાલમાં ગુજરાત, કાઠીયાવાડ, મેવાડ, મારવાડ, માળવા, કચ્છ, દક્ષિણ, બંગાલ, પંજાબ વગેરે દેશમાં જેનોની ઘણી વસતિને સમાવેશ થાય છે. દિગંબરેની હિન્દુસ્થાનમાં ઘણી વસતિ છે. દક્ષિણ બંગાલા વગેરેમાં હાલ જનની જે વસતિ છે તે મારવાડ અને ગુજરાત વગેરે દેશોમાંથી વ્યાપારાર્થે ગએલા જનેની વસતિ છે. - હાલમાં દિગંબર અને શ્વેતાંબર વગેરે સર્વ જૈનની ૧૩૩૪૧૪૮ ની સંખ્યા છે તેમાંથી આશરે છ લાખ દિગંબરેની સંખ્યા હશે અને સાત લાખના આશરે શ્વેતાંબર જૈનોની સંખ્યા હોય એમ લાગે છે. શ્વેતાંબરમાં મૂર્તિપૂજક અને સ્થાનક બન્નેને વિભાગ પાડીને વસતિ ગણવામાં આવે તે શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજકની સાડાત્રણ લાખના આશરે વસતિ ગણાય. ભિન્ન ભિન્ન ધર્મીઓની સંખ્યા.
પ્રીતિ . ૪૧ કરોડ બૈદ્ધ . . ૩૨ કરોડ ૫૦ પચ્ચાસ લાખ. હિન્દુ , , ૨૨ કરે. મુસલમાન , છે૧૭ કરોડ ૫૦ પચ્ચાસ લાખ. યાહુદી છે . એક કરોડ ને વિશ લાખ. આર્ય સમાજી. એ ર૪૧૮ બ્રહ્મ અને પ્રાર્થના સમાજ. ૪૦૫૦ શીખ . . ૨૧૮૫૩૩૮ પારસી • , ૮૪૧૦૦
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૧ ) યુ , ૧૮૨૨૮ હિન્દુસ્થાનમાં ખ્રસ્તિઓ. ૨૮૨૩૨૪૧ જૈન . . ૧૩૩૪૧૪૮
ક્યાં પૂર્વ સંભળાતા ચાલીશ કરોડ જૈને અને ક્યાં હાલના તેરલાખ ત્રીસ હજાર એકશને અડતાલીશ જૈન !!! કેટલાક અનુભવીઓ કહે છે કે દશ વર્ષે જૈનોની એકલાખ વસતિ પ્રાયઃ ઘટે છે. આ પ્રમાણે વિચારતાં જૈનોની કેટલી બધી વસતિ ઘટી તેને વાચકેને સહેજે ખ્યાલ આવી શકે તેમ છે.
ચરોતરમાં પાટીદાર વર્ગમાં જૈનધર્મને પ્રચાર,
વીશમા શતકના પ્રારંભમાં ચલોડામાં સૌભાગ્યવિજયજી નામના ગેરછ થયા. તેમના મનમાં એવો સંકલ્પ થયે કે પાટીદાર કેમાં હું જૈનધર્મ ફેલાવું. આ પ્રમાણે દઢ સંકલ્પ કરીને તેઓ નાર, સોજીત્રા, ભાદરણ, સુણાવ, કાવીઠા, સંડેસર અને નડીયાદ વગેરે ગામમાં ફરવા લાગ્યા અને પાટીદારોના ચેરામાં ઉતરવા લાગ્યા. પાટીદારોના ઘેર અને તેમના ખેતરોમાં-ખળામાં જઈ ભજન ગાઈને ઉપદેશ દેવા લાગ્યા. તેમના પાટીદાર બાપુજી ભગત નામના શિષ્ય થયા. તે બન્ને ગામે ગામ ભજન વગેરે ગાઇને ધર્મને ઉપદેશ ફેલાવા લાગ્યા. સૌભાગ્યવિજયજી અને બાપુજી ભગતે સારાં સારાં ભજનો રચીને લોકોને પિતાની તરફ ખેંચ્યા અને ઘણું પાટીદારોને જૈન બનાવ્યા. સાભાગ્યવિજ્યજી યતિએ અને બાપુજી ભગતે મળી આશરે દશહજાર પાટીદારોને જૈન બનાવ્યા, પરંતુ તેમની પાછળ સાધુઓને સતત ઉપદેશ ન થવાથી કેટલાક પાટીદારે પાછા વૈષ્ણવ વગેરે ધર્મ પાળવા લાગ્યા. ભાદરણમાં એક જૈન ઉપાશ્રય હતું તેમાં એક સાધુજી ગયા. તેમને જૈને પાટીદરેએ વહેરવા વિનંતિ કરી ત્યારે સાધુએ કહ્યું કે અમારે તમારો આહાર કહ્યું નહિ. એમ કહી વિહાર કરી ગયા તેની પાછળ કેટલાક
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિવસ પછી સ્થાનકવાસી સાધુ આવ્યા. સ્થાનકવાસી સાધુને જૈન પાટીદારોએ વહેરવાની વિનંતિ કરી. તેમણે પાટીદારોના ત્યાંથી આ હાર રહેર્યો ત્યારથી ભાદરણના જૈન પાટીદાર સ્થાનક સંપ્રદાયમાં દાખલ થયા અને હાલ તે ગામના લગભગ દશ પાટીદાર સ્થાનક વાસી સાધુઓ થયા છે. નાર ગામના જૈન પાટીદારોને ત્યાં જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિ માનનારા સાધુએ વહેરે છે તેથી તેઓ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક રહ્યા. નારના કેટલાક જૈન પાટીદારોએ અમેને કહ્યું હતું કે જે સાધુ અમારું દાન ગ્રહણ ન કરે તે અમારા ગુરૂ શી રીતે હોઈ શકે? અલબત્ત તેઓની માન્યતા ખરી છે. નડિયાદમાં સુતરિયા પાટીદાર લેકે જૈન ધર્મ પાળે છે. કાવીઠા, સુણાવ, નાર, સંડેસર અને ભાદરણું વગેરે ગામોમાં અમોએ વિહાર કર્યો છે અને ત્યાંના જૈન ધર્મી પાટીદારો અમારા પરિચયમાં આવ્યા છે. સૌભાગ્યવિજયજી યતિ અમદાવાદમાં શેઠ દલપતભાઈ ભગુભાઈને ત્યાં આવતા હતા અને શેઠના ત્યાંથી ચંદરવા, રૂમાલ અને ભગવાનની છબીઓ લેઈ જતા હતા. શેઠ દલપતભાઈ ભગુભાઈ પિતે ધર્માભિમાની હતા અને જૈન ધર્મને ફેલાવો કરવા ઈચ્છતા હતા, તેથી તેઓ યતિજી સૌભાગ્યવિજયજીને સારી રીતે મદદ આપતા હતા. સૌભાગ્યવિજ્યજી અને બાપુજી ભગતે બનાવેલાં ભજન એકઠાં કરીને છપાવવાની જરૂર છે. પાટીદાર વર્ગમાં જૈન ધર્મ દાખલ કરનાર યતિજી સૌભાગ્યવિજયજી અને બાપુજી ભગતને હજારેવાર ધન્યવાદ આપવામાં આવે છે. તેમની પાછળ જૈન સાધુઓને પાટીદાર લેકને જૈન ધર્મને ઉપદેશ આપવાને સતત પ્રયત્ન હેત તે હાલમાં ચરોત્તરમાં ઘણા ગામમાં જૈન ધર્મને ફેલા થયે હેત.
મારવાડમાં સેવક તરીકે ગણાતા બ્રાહ્મણે છે. તેઓને જેનાચાએ જૈન ધર્મી બનાવ્યા હતા. હાલ તે લેકે જૈનધર્મને પરિપૂર્ણ પાળતા હોય એમ સમજાતું નથી. સેવક બ્રાહ્મણોને ભણાવી
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩ )
ગણાવીને જૈન ધર્મના જ્ઞાતા બનાવ્યા હોત અને તે લોકોને જૈન ધર્મના ફેલાવાની યોજનામાં ચેાજ્યા હોત તેા તેઓ મૂળ બ્રાહ્મણ હોવાથી જૈન ધર્મના સહેલાઈથી ફેલાવેા કરી શકત. જૈનાચાર્યાંના મૂળ ઉદ્દે શને પાછળના સાધુઓ-શ્રાવકો પ્રાયઃ ભૂલી ગયા અને તે જૈન શાસનની સેવા માટે સમયને માન આપી રાક્યા નાહ તેથી હાલ પૂર્વોચાર્યની ચેાજના અને મૂળ ઉદ્દેશા ભૂલાઇ ગયા અને જૈન લેાકાની વસતિમાં ઘટાડા થતા ગયા.
પર્વતનું એક માત્રુ શિખર હોય અને તે પડવાથી ગડગડતું નીચે પડે અને તેના ખડ ખડ થાય તેવી જૈનોની ઉન્નતિમાંથી અવનતિ અવલેાકાય છે.
જૈનાની અવનતિ થવાનાં ઘણાં કારણેા છે, તેમાંથી કેટલાંક નીચે મુજબ જણાવવામાં આવે છે.
અજ્ઞાનતા, દ્વેષ–કુસંપ–ધર્મક્રિયાના મતભેદેાથી ઉઠતા કલેશા, ગચ્છના મતભેદા, ખંડનમડન-ઝઘડા વગેરેથી સ`કુચિત દૃષ્ટિ, જે વ ખતે જે ક્ષેત્રની પડતી દશા હોય તેની ઉન્નતિ તર′ અલક્ષ. નકામાં ખર્યાં. પરસ્પર સાધુએમાં ઐકયભાવની ખામી. સામાની ઉન્નતિને ન સહન કરવી. સમયને ન ઓળખવાની શક્તિ. સાધુઓની વૈયાવચ્ચે. ભક્તિમાં ન્યૂનતા. ધર્માભિમાનની ન્યૂનતા. જૈનનાં કર્તવ્ય તરફ અલક્ષ વગેરે કારણેાથી જૈનાની પડતીનાં ચિન્હા પ્રગટયાં છે. ઘણા ગચ્છે અને તેઓના પરસ્પરના ખંડનમડનમાં જૈનાચાર્યએ . આત્મશક્તિને વાપરી દીધી છે અને તેથી ગાના શ્રાવકામાં પાતપાતાના ગચ્છની માન્યતાઓ વધવા લાગી અને ખીજાની માન્યતાએ પરસ્પર વિરૂદ્ધ લાગી અને તેથી પરિણામ એ આવ્યું કે દરેક ગચ્છવાળાએ પોતાના રક્ષણમાં અને અન્ય ગચ્છને હઠાવવામાં ઉપદેશ આદિ શક્તિઓને વાપરી દીધી અને તેથી અન્ય ધર્મીઓએ લાગ જોઇને જૈનામાં પગ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૪) પસાર કરી ઘણું જેને પોતાના ધર્મમાં દાખલ કર્યા. જેને પરિપૂર્ણ જેન ધર્મનું જ્ઞાન નહીં મળવાથી તેઓ અજ્ઞાન રહ્યા અને તેમાંથી ઘણા અન્ય દર્શનીઓના ઉપદેશ વગેરેથી વૈષ્ણવ વગેરે ધર્મમાં પિસી ગયા. હવે પડતીનાં કારણોને જાણ્યા પછી જૈનોની ચડતી થાય એવા ઉપાય આદરવા તરફ લક્ષ આપવાની જરૂર છે.
જૈનેની ચડતીના ઉપાયે, ૧. લાખ કરોડ રૂપિયા ખર્ચને ગીતાર્થ સાધુઓની સલાહ અને યેજનાપૂર્વક જ્યાં ત્યાં વ્યવસ્થાપૂર્વક જેન ગુરૂકુલે બેડગે,
અને પાઠશાલાઓ સ્થાપવી. ૨. ગામેગામ, શહેર શહેર, ખૂણેખાંચરે રહેલા જૈનને જૈનધર્મનું
જ્ઞાન થાય એવા સાધુઓ દ્વારા ઉપદેશ ફેલાવવા પેજના કરવી. ૩. ચારે વર્ણ વગેરે સર્વ દેશના લોકોમાં જૈનધર્મને પ્રચાર થાય
એવી જનાઓ કરીને તે પ્રમાણે અમલ થાય એવા ઉપાયોને
આચારમાં મૂકવા દરેક જૈને પૂર્ણ આત્મભોગ આપવો. ૪. દરેક ગચ્છના આગેવાન સાધુઓએ પરસ્પરમાં સંપ રહે અને
કલેશની ઉદીરણા ન થાય તથા દરેક ગચ્છના સાધુઓ ભેગા મળીને જનોની ઉન્નતિ કરી શકે એવી જના ઘડવી અને તે પ્રમાણે વર્તાય તે માટે લક્ષ દેવું. દરેક ગચ્છના આગેવાનોએ જે જે બાબતે મળતી આવતી હોય તેમાં ભેગા રહીને જૈનેની ઉન્નતિ થાય તે માટે એક જૈન મહાસંધ વર્ષે વર્ષે ભરે અને તેમાં સંપ પૂર્વક જૈન શાસનની ઉન્નતિ અને જૈનેની વૃદ્ધિના ઉપાય સંબંધી ચર્ચાઓ કરી સર્વાનુમતે ઠરાવ કરી ગંભીરપણે
યુક્તિસર ઠરાવો પ્રમાણે વર્તવું. પ. જૈન સાધુઓ આખી દુનિયામાં ચાલતા ધર્મ માટેનું જ્ઞાન કરી
શકે અને જૈન ધર્મ તત્ત્વોનું સારી રીતે અધ્યયન કરી શકે એવાં
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૫) ગુરૂકુલેને સાહા કરવી અને જૈન સાધુઓને તથા સાધ્વીઓને તથા યતિને ધર્મશાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરવામાં સર્વ પ્રકારની
સગવડતાઓ કરી આપવી. ૬. દરેક ગચ્છના આચાર્ય તપતાના ગચ્છના સાધુઓ તથા સાધ્વી
એને જ્ઞાની બનાવવા પ્રયત્ન કરવો અને અન્ય ગચ્છના સાધુઓ
સાથે પ્રેમ, સંપ અને ભાતભાવથી વર્તવાને ઉપદેશ આપવો. ૭. જૈન સાધુઓની જાહેરમાં નિન્દા ન થાય અને સાધુઓમાં પર
સ્પર એક બીજાની નિન્દા ન થાય એમ સર્વ સંધાડાના આગે
વાન સાધુઓએ ભેગા થઈને વ્યવસ્થા કરવી. ૮. સર્વ ગચ્છના આગેવાન સાધુઓનું એક મંડલ સ્થાપવું અને
તેઓમાં નવા કલેશ ન થાય એવા નિયમો ઠરાવવા, અને કોઈ બાબતમાં કલેશ, નિન્દા, અને કુસંપ વગેરે થવાનો પ્રસંગ બન્યો હોય તે સર્વ ગચ્છના આગેવાન સાધુઓના બનેલા મંડલકારા તેનું સમાધાન કરવું અને સુધારા વધારા કરવા માટે સર્વગચ્છ
સાધુ મંડલે અમુક વર્ષે અમુક તીર્થોમાં અમુક વખતે મળવું. ૪. જૈન સાધુઓ અને સાધ્વીઓની સંખ્યામાં વધારો થાય અને
જૈનધર્મની વૃદ્ધિ કરવામાં પૂર્વપરંપરાએ સાધુઓ અત્યંત ઉપ
યેગી થાય એવા નિયમો ઘડવા અને તેને અમલમાં મૂકવા. ૧૦. સાધુઓ અને સાધ્વીઓએ, સ્વધર્મીઓને અને અન્ય ધર્મીઓને
અધિકાર ભેદે, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ પ્રમાણે કેવી રીતે ઉપદેશ દે તેનું જ્ઞાન આપવાને આગેવાન સાધુઓએ પ્રયત્ન કરે અને ઉપદેશ દેવાની શૈલીમાં શાસ્ત્રના આધારે ઉત્તમ તત્વ દાખલ થાય તેવા ઉપાય જણાવવા.
' ૧૧. ધર્મના આગેવાન સર્વ ગચ્છના સાધુ-સાધ્વીઓ, શ્રાવકે
અને શ્રાવિકાઓએ ચતુર્વિધ સંઘ કોઈ તીર્થમાં ભેગે થાય અને
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
જૈનધર્મના ફેલાવા માટે પ્રયત્ન કરે એવી હીલચાલ કરવી અને અસલની સ્થિતિ પુનઃ પ્રાપ્ત થાય એવી યેાજના હાથમાં ધરવી.
૧૨. ચારે વર્ણના મનુષ્યામાં જૈનધર્મના આદર થાય એવા ઉષાચેાને મહાસંધમાં ચર્ચવા અને તે માટે મોટું ક્રૂડ કરવું, તેમાંથી જૈન અને સાહાય્ય કરવી.
૧૩. ગૃહસ્થ જાએ કરાડેા રૂપિયા જેમાં થાય એવું કુંડ કરવું અને તેમાંથી ગરીબ શ્રાવકો અને શ્રાવિકાઓને મદદ કરવી. હિન્દુસ્થાનના સર્વ જિન મદિરા વગેરે ધાર્મિક ખાતાંઓના એક સરખી રીતે કારભાર થાય એવી યાજના હાથ ધરવી. એક મેાટી સ’સ્થાની હજારા પેટા સસ્થાઓ હાય, પણ મોટી એકજ સંસ્થા હોય કે જેના હુકમ પ્રમાણે સર્વ સંસ્થાએ કામ કરી શકે અને દેવ દ્રવ્ય વગેરેની ધટતી વ્યવસ્થા કરી શકે એવી યેાજના અમલમાં મૂકવી.
૧૪. જૈન ધર્મ ગુરૂ સાધુઓને દેશ દેશ ધર્મના ઉપદેશ દેતાં થતી અગવડા દૂર કરીને ઉપદેશ દેવામાં સાનુકુલ સયેાગાની સાહાય્ય આપવી. જૈન સાધુઓની હેલના આદિ થતી વારીને જૈનધર્મના પ્રચાર થાય એવી રીતે જૈન સાધુઓને સાહાત્મ્ય આપવી. અન્ય ધર્મના લોકોને જૈનધર્મમાં દાખલ થતાં જે જે અગવડા થતી હોય તે દૂર કરવી અને તેઓ જૈનધર્મમાં સ્થિર રહે એવી વ્યવસ્થા કરી આપવી; તેઓને સાહાય્ય આપવામાં આત્મભાગ આપવામાં કંઇ પણ કમીના રાખવી નહીં.
૧૫. જૈનધર્મની ઉત્તમત્તા ઉપયાગતા અને આદેયતા દર્શાવનારાં જૈનધર્મનાં પુસ્તકોના અનેક ભાષામાં ફેલાવે કરવા અને તે ગરીખમાં ગરીખ મનુષ્યના પણ હાથમાં જાય એવી વ્યવસ્થા કરવી.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
( ૮૭ )
૧૬. જૈન ધર્મના ઉપર આક્ષેપ કરનારા લેખેને પ્રત્યુત્તર આપવા માટે
જૈન લેખકોને તૈયાર રાખવા અને જૈનધર્મની મહત્તા થાય
એવા લેખે લખનારા લેખકોને ઉત્તેજન આપવું. ૧૭. શ્વેતાંબર અને દિગંબરમાં તીર્થોની તકરારેમાં લાખ રૂપિયાને
આડા માર્ગે નાશ થાય છે તેને નાશ ન થાય તે માટે માંહે મહે સમાધાન કરી લેવા માટે શ્વેતાંબર અને દિગંબર કેમના આગેવાનોએ ઉપાય કરવા અને કુસંપ, ફ્લેશ અને પરસ્પરની તકરારોમાં લાખો રૂપિયાને વ્યય ન થાય એવા પરસ્પર સુલેહના નિયમો ઠરાવવા. જૈન કેમના ધાર્મિક મતભેદની તકરાર થવા ન પામે અને તેવી ધાર્મિક તકરારથી નકામા લાખ રૂપિયાના ધુમાડા ન થાય એમ જેમ આગેવાનોએ ઠરાવ કરવા અને તે પ્રમાણે વર્તવા પ્રયત્ન કરવો. જનધર્મમાં દેવ દ્રવ્યાદિ કની તકરારે પડે તેનું માંહોમાંહે સમાધાન કરી લેવું અને માહે માહે સુલેહશાંતિ જળવાય એવા ચાંપતા ઉપાયો લેવા. જેને પત્ર માહ માંહે કલેશ, ઝઘડા ન કરાવે તેમ જૈન આગે
વાનોએ વ્યવસ્થા કરવી. ૧૮. જેનેની વસતિ દર ઐકે ઘટે છે તેના કારણે તપાસીને તેને
દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે. સાધુઓ અને સાધ્વીઓની સંખ્યા પૂર્વની પેઠે વધે અને સર્વત્ર જૈન સાધુઓ ઉપદેશ આપી શકે તેવા
ઉપાય યોજવા અને સર્વત્ર સાધુઓને ભણવાની વ્યવસ્થા કરવી. ૧૪. ઈંગ્લીશ ભાષા વગેરે ભાષાઓને અભ્યાસ કરનારાઓમાં ના
સ્તિકતા ન વધે અને તેઓ જૈન ધર્મમાં દઢ શ્રદ્ધાળુ રહે અને તેઓને ગુરૂગમપૂર્વક ધાર્મિક જ્ઞાન મળે એવા જૈન સાધુઓએ તથા જૈન શ્રાવકોએ ઉપાયો આદરવા. કેળવાતા જૈનોને ધાર્મિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં સ્કોલરશીપ વગેરેથી સાહાય કરવી.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( « )
૨૦. દરેક ગચ્છના આગેવાન આચાર્ય વગેરેએ પોતાના ગચ્છના સાધુઓ અને સાધ્વીએ ગામેાગામ વિહાર કરીને જૈનાને ઉપદેશ આપે તે બાબતમાં લક્ષ દેવુ અને પરસ્પર ગચ્છામાં સધાડાએમાં ક્લેશની ઉદારણા થાય એવા ઉપદેશ ન દેવા તે સંબધી ઘટતી વ્યવસ્થા કરવી.
૨૧. શ્રાવકા અને શ્રાવિકાઓને જન ધર્મ પાળવામાં સાહાચ્ય આ પવી-અને કચ્છી ગુજરાતી વગેરેને નવકારશી જમણુ વગેરેમાં જે ભેદ છે તે દૂર કરવા અને પરસ્પર મૈત્રી ભાવના કાયમ રહે એવા ઉપાયા ચેાજવા.
૨૨. જૈન એની સ્થિતિ સુધરે તે માટે જનકાન્ફરન્સ વગેરે સંસ્થાઓ કામ કરે છે તેઓને સાહાય આપવી. વ્યાવહારિક તથા ધાર્મિક કેળવણીની વૃદ્ધિ અર્થે વાર્ષિક પરિષદ્ ભરવી અને કેળવણીને ઉત્તેજન આપવું, જૈનને કોઈ કાર્યમાં જેને પ્રથમ ભાગ આપવા અને નાકરીવિના વ્યાપાર વગેરેથી જેને આ બાદ થાય એવા જૈન ગૃહસ્થાએ પ્રયત્ન કરવા.
૨૩. કન્યાવિક્રય, બાળલગ્ન-નકામા વિવાહ વગેરે પ્રસગામાં થનાર ખર્ચો વગેરે હાનિકારક રીવાજોના અટકાવ થાય તેવા ઉપદેશ દેશ અને તેવાં પુસ્તકાના પ્રચાર કરવા. ફેશનની ફીશિયારીમાં તણાતા જૈનાને સાદાઇમાં પૂર્વજોની પેઠે રહેતાં આવડે એવા ઉપદેશ દેવેશ.
૨૪. મીશનરીઓની પેઠે જૈન સ્કુલા ઉધાડવી અને તેમાં અન્ય ધર્મના વિદ્યાર્થિયાને દાખલ કરવા અને તેને જૈનધર્મનું ક્રમાનુસારે શિક્ષણુ આપવુ. આત્મભાગ આપનારા ગૃહસ્થ જૈનાએ ખ્રીસ્તિઓની પેઠે જતાની સખ્યા વધે એવા જે યાગ્ય લાગે તે ઉપાચા જવા.
વિવેકપૂર્વક જે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ) ઉપર પ્રમાણે જેનેની ઉન્નતિના અને જૈનધર્મની ઉન્નતિના ઉપાયો દર્શાવ્યા છે તે પ્રમાણે જેને ખાસ લક્ષ રાખીને વર્તે તે હળવે હળવે જૈનેની ઉન્નતિ થઈ શકે તેમ છે. દરેક ધર્મના ઇતિહાસ વાં. ચતાં પિતાના ધર્મની ઉન્નતિ કરવામાં ઉપાયો સુજી આવે છે. આખી દુનિયામાં ચાલતા ધર્મોમાં જૈન એ પ્રાચીન ધર્મ છે તે સત્ય ધર્મ છે છતાં જેનોની સંખ્યામાં ઘટાડે કેમ થાય છે તેનું ખાસ કારણ હજુ બારીક દૃષ્ટિથી તપાસવાની જરૂર છે. દુકાન ચલાવનાર આગેવાને સુજ્ઞ બાહેશ હેય છે તે દુકાનને ચેડા વખતમાં સારી સ્થિતિ પર લાવી મૂકી દે છે. જૈનધર્મને પ્રચાર કરનારા આગેવાન ધર્મગુરૂઓપર જૈનધર્મના ફેલાવાને ભાર છે. જે તેઓ અવસરણું, ઉગી, બાહોશ અને સંપીલા હેય છે તે તેઓ જેની સંખ્યામાં વધારો કરવા સમર્થ થાય છે. જનધર્મની પશ્ચાત નીકળેલા મુસલમાન અને ખ્રિસ્તી જેવા ધર્મોને પાળનારા લોકોની સંખ્યા ઉપર પ્રમાણે વધેલી દેખાડવામાં આવી છે. સર્વજ્ઞ ભગવંતે જૈનધર્મ કહ્યા છે, સત્યને જ થાય છે એ નિયમને અનુસરી જતાં જૈનધર્મ પાળનારાઓની સંખ્યા વધવી જોઈએ પણ હાલ તે ઘટે છે તે તરફ ખાસ વિચાર કરવાની જરૂર છે. જૈનધર્મના વ્યાપારી ગુરૂઓએ વિચારવું જોઈએ કે અમારી ધર્મદુકાને આવનારા મનુષ્ય કેમ ઘટે છે. દુકાન સારી હોય, ભાલ સારે હય, વેચનાર સારા હોય, ભાવ સસ્ત હોય અને કેને લાભ ઘણો થતો હોય તે દુકાનના ગ્રાહકે ઘટવાં ન જોઈએ. આ બાબતપર અમારા બંધુ જન ધર્મગુરૂઓએ પૂર્ણ વિચાર કરે જોઈએ અને સામાન્ય તકરારી બાબતોના હઠ કદાગ્રહ કલેશને દૂર કરીને ધર્મગુરૂઓની એક મહા સભા ભરવી જોઈએ, અને તેમાં જૈનેની સંખ્યામાં વૃદ્ધિ થાય તત્સંબંધી ખરા અંતઃકરણથી ધર્માભિમાન ધારણ કરી એક દિલથી પરસ્પર વિચારોની આપ લે કરવી જોઈએ.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯
).
ગૃહસ્થ જૈનોએ ધર્મગુરૂઓની મહા સભા થાય એવી રીતે વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ અને પરસ્પર જાતિ ટીકા ન કરતાં જનધર્મ અને જેના ઉદયની વાતે ચર્ચવી જોઈએ. જે આ પ્રમાણે વર્તવામાં નહીં આવે અને પડતીના હેતુઓને અવલંબવામાં આવશે તે તેમાં પિતાને હાથે પિતાનો નાશ થવાને અને પૂર્વાચાર્યોના ભગીરથ પ્રયત્નમાં તેમના વંશજોએ વિન નાંખ્યાં એમ જગતમાં જણાશે. સાધુઓ અને સાધ્વીએનાં ગુરૂકલો, શ્રાવકે અને શ્રાવિકાઓનાં જૈન ગુરૂશ્કલો દેશદેશ સ્થપાવવાની ઘણું જરૂર છે. ગુરૂકલોની પ્રથમ યેજના ઘડી કાઢીને સર્વ સાક્ષરની અનુમતિપૂર્વક વ્યવસ્થાના ઉત્તમ નિયમો ઘડીને ગુરૂક સ્થાપવાની જરૂર સ્વીકારવી જોઈએ. સામાન્ય જૈન પાઠશાળાઓને ગુરૂકુલનામ આપી શકાય નહિ. ગુરૂકુલ સ્થાન ગામથી દૂર હોવાં જોઈએ અને ત્યાં આર્યસમાજીઓના ગુરૂકની પેઠે ધાર્મિક જ્ઞાનની વ્યાવહારિક શિક્ષણની જનાઓ હેવી જોઈએ. ગૃહસ્થ જૈનના ગુરૂકુલેમાં જૈન શિક્ષકો જ હોવા જોઈએ. કલાસવાર જૈનધર્મનું શિક્ષણ આપવાની ધાર્મિક વિદ્યાભ્યાસ યોજના તૈયાર કરવી જોઈએ. ગૃહસ્થ જૈન ગુરૂકલમાં આઠ વર્ષથી તે વિશ વર્ષ પર્યત વિદ્યાભ્યાસ કરવાનો નિયમ ઠરાવો જોઈએ. જૈનોની પ્રાચીન અને અર્વાચીન સ્થિતિનું સંક્ષેપમાં વિવેચન કરીને તેની સમાપ્તિ કરવામાં આવે છે. शिवमस्तु सर्वजगतः परहितनिरता भवन्तुभूतगणाः दोषाः प्रयान्तुनाशं सर्वत्र सुखी भवन्तुलोकाः
સર્વ જગતનું કલ્યાણ થાઓ. પ્રાણુઓના સમૂહ પરનું હિત કરવામાં આસક્ત થાઓ. દેને નાશ થાઓ અને સર્વત્ર દુનિયામાં લોકે સુખી થાઓ એજ જૈનધર્મનું રહસ્ય છે. જૈનધર્મ સર્વ જગતનું કલ્યાણ ઇચ્છે છે. ભલે પ્રાણું ગમે તે સ્થિતિમાં હોય તે પણ તેનું કલ્યાણ થાઓ એમ જનધર્મ ઈચ્છે છે. ઉપરોપ -
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ )
वानाम् જીવાને પરસ્પર એક બીજાના ઉપકાર છે એમ તત્ત્વાથ સૂત્રમાંજ જણાવ્યું છે. પરવાના હિતમાં દરેક જીવાની પ્રવ્રુત્તિ થાઓ. પાપીઓને તારનાર ધર્મ છે. અપવિત્ર જીવાને ધર્મ પવિત્ર કરી શકે છે. ધર્મ સર્વ જીવેાને તારનાર છે. કોઈનાથી ધર્મ અપવિત્ર થતા નથી એમ નિશ્ચય નયતઃ અવમેધવું. જગતમાં દુર્ગુણ્ણાને નાશ થાઓ અને સદ્ગુ• ણેાની વૃદ્ધિ થાઓ. મૈત્રી, પ્રમાદ, માધ્યસ્થ્ય અને કરૂણા ભાવનાને જગતમાં પ્રચાર થાએ. ગમે તેવા પાપી જીવાપર દ્વેષ ન થા. સર્વત્ર ગુણાનુરાગની દષ્ટિ ખીલા અને રાગદ્વેષના નાશપૂર્વક પૂર્ણાનન્દ પદની પ્રાપ્તિ થાઓ.
इतिश्री तपागच्छसागर संवेगीक्रियोद्धारक श्री मिसागरजी महाराज तच्छिष्यपरमपूज्यक्रियापात्रश्री रविसागरजी महाराज तच्छिष्य शान्तमूर्तिभद्रक क्रियापात्र श्री सुखसागरजी महाराज तच्छिष्य योगनिष्ठमुनि बुद्धिसागरविरचित जैनोनी प्राचीन अने अर्वाचीनसंशक पुस्तकं समाप्तम्
સ. ૧૯૬૯. આશાવવિદ ૫ સેામવાર. ઝવેરીવાડા—અમદાવાદ,
રત્યેનું ૐ શાન્તિઃ શાન્તિઃ શાન્તિઃ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) જૈન બંધુઓને ખુશખબર.
સર્વ જૈન ભાઈઓને વિનંતી કરવામાં આવે છે કે ગુજરાતનું પાટનગર અને જૈનપુરીના નામથી પ્રસિદ્ધ એવા રાજનગર ઉર્ફે અમદાવાદમાં જૈન ભાઈઓને સર્વ રીતે અનુકુળ થઈ પડે એવું એક પણ જૈન ધર્મનાં પુસ્તકો વેચવાનું ખાતું નહોતું જેથી જૈન ધર્મનાં પુસ્તક ખરીદનાર બંધુઓને જુદી જુદી દુકાને ભટકવું પડતું, તે છતાં પણ ઘણીવાર જોઈતાં પુસ્તકે નહિ મળવાથી નિરાશ થવું પડતું. આથી અમે અમારા તથા અમારા જૈન બંધુઓના લાભાર્થે જૈન ધર્મનાં તથા તમામ જાતનાં પુસ્તકો વેચવાનું ખાતું અમદાવાદ રતનપોળમાં ખોલ્યું છે.
નીચેનાં ઉત્તમ પુસ્તક અવશ્ય ખરીદે. ભજન પદ સંગ્રહ ભા. ૧, ૨, ૩, ૪, ૭ (મુનિશ્રી બુદ્ધિસાગરજીના બનાવેલા) દરેકના. ભજન સંગ્રહ ભા. ૫. (લે. શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી.) ૦–૬–૦ , ભા. ૬ ઠે.
૦-૧૨–૦ અધ્યાત્મ ભજન સંગ્રહ.
૦–૬–૦ અધ્યાત્મ વ્યાખ્યાનમાળા.
–૪–૦ પરમાત્મ દર્શન
૦–૧૨–૦ પરમાત્મ જ્યોતિ.
૦–૧૨–૦ આત્મ પ્રદીપ.
૦–૮–૦ ઐતિહાસિક જૈન રાસમાળા.
૧-૦-૦ વચનામૃત.
૦-૧૪-૦ યોગદિપક.
૦-૧૪-૦
૦
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૪:);
ગુરૂએધ. ગહુંલી સંગ્રહ. તિર્થ યાત્રાનું વિમાન.
શ્રાવક ધર્મસ્વરૂપ ભા. ૧. ૨. દરેકના.
અધ્યાત્મ શાંતિ.
આનધન પદ ભાવાર્થ સંગ્રહ.
...
પ્રકરણમાળા.
પંચપ્રતિક્રમણ સુત્રાર્થ (ઉ. રા. વાળુ) દૈવશી રાઇ પ્રતિક્રમણ અર્થે સાથે. ચૈત્યવંદન ચાવીશી.
22
નવસ્મરણ મૂળપાઠે
સ્તવન સંગ્રહ–સાનેરી પાકું પુંછું.
,,
در
'
ચિંતામણી.
જીનેશ્વર સ્તવન ચતુર્વિશતિકા (૧-૨),, પ્રશ્ન'ધ ચિંતામણી (જૈની રાજાએને ઇતિહાસ). જૈન સઝાયમાળા ભા. ૧. ૨. ૩. દરેકના. ભા. ૪ થા.
..
4
૦-૪-૦
૦-૩-૨
દેવવંદનમાળા.
આનંદધન ચાવીશી (અર્થ, ભાવાર્થ, પરમાર્થ સાથે).
O
૦—૧ -0
01310
૨
O
ર
---
-
O
''
ચાવીસી વીસી સ’ગ્રહ.
યોગશાસ્ત્ર ભાષાંતર.
૧~~~
વિવિધ પુજા સંગ્રહ ભા. ૧-૨-૩-૪ ભેગા. ચંદરાજાના રાસ માટા, અર્થ સાથે એકલી ઢાળેા.
૨-૮- °
૧-૦-૦
""
.
શ્રીપાલ રાજાના રાસ મેાટા, અર્થ તથા ચિત્રા સાથે. ૨—૦—૦
૧-૮-૦
૦-૧૨-૦
—-.
-0
O
૧–૧–૦
-
010
૧-૪૦
-0
ર
-.
013-0
-O
1010
૧-૦-૦
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) ઉત્તમોત્તમ રસીક, બેધકમનનીય જૈન નોવેલે, મલયાસુંદરી.
૦–૧૦–૦ રાજકુમારી સુદર્શન યાને સમળી વિહાર
૦–૮–૦ શ્રી મહાવીર સ્વામી ચરિત્ર.
૦–૮–૦ શ્રીપાલ નેવેલ
૦––૦ સમરાદિત્ય કેવળી ભા. ૧ ૨ જે દરેકના ૧–૦–૦ વિદ્યાચંદ્ર ને સુમતિ.
૧–૦–૦ શ્રી નેમિનાથ ચરિત્ર. શ્રી શાંતિનાથ ચરિત્ર. * વિદ્યાસાગર ભા. ૧ લે. (લે. ચુ. વ. શાહ) –૪–૦ , ભા. ૨ જે. એ
આ શિવાય દરેક જાતનાં પુસ્તકો છુટક તથા જથાબંધ અમારે ત્યાંથી વ્યાજબી કિમતે મલશે. કામ પાડી ખાત્રી કરવા ભલામણ છે.
દરેક જાતનો સ્ટેશનરી સામાન જેવો કે કાગળ, પેન્સીલ, હેલ્ડર, સ્ટીલ, કાર્ડ, કવર, નેટપેપર, ફેન્સી ડાયરીઓ તથા દરેક જાતના પંચાંગે અમારે ત્યાંથી કિફાયતે મળશે.
બહાર ગામથી મંગાવનારે પિતાનું શીરનામું પિસ્ટના નામ સાથે ચોખા અક્ષરથી લખી મોકલવું.
અમારે ત્યાં નહિં મળતાં પુસ્તકે વ્યાજબી કમીશન લઈ મંદ ગાવી આપીએ છીએ. લખે -ઈશ્વરલાલ હરજીવનદાસ શાહ..
બુકસેલર એન્ડ જનરલ મરચર,
રતનપોલ–અમદાવાદ,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૬ ) તૈયાર છે. ૮૦૦ પાનાના મહાન ગ્રંથ!! તૈયાર છે ! ! ! આનન્દ ઘનપદ ભાવાર્થ સંગ્રહ,
વેચાણ માટે બહુજ થોડી નકલા છે અને ગ્રાહકાની માગણી એકસરખી ચાલુજ છે; માટે આજેજ ખરીદેા.
જો તમે ઐહિક તેમજ પારલૈાકિક સુખની ઇચ્છા રાખતા હે, અને તમારે મહાત્મા આનન્દ્વનજીનાં બનાવેલાં અધ્યાત્મજ્ઞાનના ઉમદા પદોનું ગુપ્ત રહસ્ય સમજવું હોય તેા ઉપરના ગ્રન્થ વાંચેા. કારણકે—
આ ગ્રન્થમાં શ્રીમદ્ આનધનજીના અધ્યાત્મિક, વૈરાગ્યાદિક ઉત્તમ રહસ્યવાળાં ૧૦૮ પટ્ટા કે જેના ભાવાર્થ સમજવા અનેક મ નુષ્યાની તીવ્ર જીજ્ઞાસા હતી તે પા ઉપર યાગનિષ્ઠ મુનિમહારાજ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજીએ વિસ્તારથી વિવેચન કરી જીજ્ઞાસા પૂર્ણ કરી છે. તે સાથે શ્રીમદ્ભુ ચરિત્ર પણ ઘણીજ ઉત્તમ રીતે વીસ્તારથી દાખલ કરેલું છે.
મહાત્મા આનન્દઘનજીનાં પદે અને શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી વિવેચનકાર એટલે ગ્રન્થની ઉત્તમતા માટે તેા કહેવુંજ શું ? અર્થાત્ આ ગ્રન્થની જેટલી પ્રશંસા કરીએ તેટલી ઓછી છે.
વળી લખાણની ઉત્તમતા સાથે ઉંચા ગ્લેઝ કાગળ, નિર્ણયસા ગર પ્રેસની સુંદર છાપ, મનહર, આકર્ષક, બાઇન્ડીંગ પાકી તથા દળદાર્ કદ વિગેરે બહારનું ઉત્તમ કામ પણ ગ્રન્થ જોતાંની સાથે ખરીદ કરવાને માટે મનને લલચાવે તેવું છે. આટલી બધી ઉત્તમતા છતાં પણ જ્ઞાનના અર્થે કિંમત માત્ર રૂ. ૨-૦-૦ રાખવામાં આવી છે.
}
પ્ર. રતનપાળ અમદાવાદ.
ઇશ્વરલાલ હરજીવનદાસ શાહ. બુકસેલર એન્ડ જનરલ મર્ચન્ટ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રી અધ્યાત્મ જ્ઞાનપ્રસારક મંડળ. છેઆ મંડળની સ્થાપના નીચેના શુભ નિમથી કરવામાં આવી છે. તેના અધિષ્ઠાતા વિદ્વાન યોગનિષ્ઠ મુનિમહારાજ શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરજી છે કે જેઓની વિદ્વતા, લેખનકળા, કાવ્યશૈલી અને શાસન પ્રતિ અપ્રતિમ સેવાથી અત્યારે જૈન કામમાં તેમજ સાક્ષર વિર્ગમાં કોઈ ભાગ્યેજ અજાણ હશે. તેઓશ્રીની કૃતિનાં પુસ્તક સંભાવિત સંગ્રહસ્થાની સહાયતા મેળવી છપાવવાં અને તે જૈન કામના લાભાર્થે તદન નજીવી કીંમત રાખી છુટથી તેનો ફેલાવો કરવો અને અધ્યાત્મ જ્ઞાનમાર્ગને જેમ બને તેમ વિસ્તૃત કરવા, તેમજ જૈન ધર્મનાં તો, મંતવ્યો, આચારવિચારો, ઐતિહાસિક ખ્યાન વિગેરેથી જૈન કેમને વાકેફ કરવી, અને કોઈ પણ ધર્મને બાધ આવે નહિ એવી સાદી અને સરલ રીતે દરેક ધર્મનું નિષ્પક્ષપાત બુદ્ધિથી સત્ય રીતે વિવરણ કરી જન ધર્મની ઉચ્ચતા સિદ્ધ કરવી તેમજ જૈન વિદ્વાનોને તેમજ પૂજ્યવરોને અગ્ર લાવવા એજ ઉચ્ચ ઉદ્દેશ આ મુંડેળના છે. આજ સુધીમાં આ મંડળે ઉક્ત પૂજ્યશ્રીની કૃતિનાં આ સાથે 28 ગ્રન્થ પ્રસિદ્ધ કર્યા છે, અને જેમ જેમ સદ્ગૃહસ્થોની સહાય મળશે તેમ પ્રસિદ્ધ કર્યા જશે એજ તેને અંતિમ ઉદ્દેશ છે. આ ઉપરથી સર્વે બંધુઓ જોઈ શક્યા હશે કે આ કેવા ઉત્તમ પ્રકારની આ મંડળ સેવા બજાવી રહ્યું છે. તેના કાર્યવાહી લલ્લુભાઈ કરમચંદ દલાલ વગેરે સગૃહસ્થ શ્રાવકો છે કે જેઓ વખતે જરૂર પડે પુસ્તક છપાવવા નિમિત્તે પોતાના પદરના પૈસા ખરચી મંડળને મદદરૂપ થાય છે. છેવટ વિજ્ઞપ્તિ છે કે દરેક જૈન બંધુઓ આ પરમાર્થ પરાયણ ખાતાને પુસ્તક છપાવવા નિમિત્ત સાહાટ્ય થશો. ઉપાસક,