Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgama ke Aloka meM - dhyAna kA svarUpa ( rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura meM dinAMka 22 mArca 09 se 24 mArca 09 taka Ayojita saMgoSThI meM prastuta Alekha) lekhaka : DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca.DI. prakAzaka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-15 (rAja.) phona : 2707458, E-mail : ptstjaipur@yahoo.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 hajAra 3 hajAra 2hajAra hindI: prathama do saMskaraNa (26 janavarI 2009 se adyatana) tRtIya saMskaraNa (7 apraila 2009, mahAvIra jayaMtI) marAThI: prathama saMskaraNa (7 apraila 2009, mahAvIra jayaMtI) gujarAtI: prathama do saMskaraNa (15 pharavarI 2009 se abataka) vItarAga-vijJAna (hindI/marAThI) ke aprela mAha ke sampAdakIya rUpa meM yoga : 2hajAra : : 12 hajAra 26 hajAra prakAzakIya (tRtIya saMskaraNa) tattvavettA DaoN. hukamacandajI bhArilla kI navInatama kRti "dhyAna kA svarUpa: jinAgama ke Aloka meM" kA 7 hajAra pratiyoM ke do saMskaraNa mAtra do mAha meM samApta ho gye| ataH aba yaha tRtIya saMskaraNa prakAzita karate hue hameM apAra harSa ho rahA hai| jisaprakAra maMtra saMkSipta hotA hai, parantu usakA prabhAva asImita hotA hai; usIprakAra isa laghukAya kRti meM vaha sabakucha A gayA hai; jo dhyAna ke saMdarbha meM Aja kI AvazyakatA hai| gAgara meM sAgara samAhita ho gayA hai| mukti kA mUla kAraNa AtmadhyAna hI hai| yaha eka sarvamAnya tathya hai| isalie pratyeka AtmArthI ko dhyAna kA svarUpa samajhanA atyanta Avazyaka hai| jinamaMdiroM meM arahaMta bhagavAna ke jitane bhI biMba virAjamAna haiM; ve sabhI dhyAnamudrA meM hI haiN| isase yahI pratiphalita hotA hai ki dhyAnAvasthA hI dharma pariNata avasthA hai| dhyAnAvasthA meM koI kisI se kisI bhI prakAra kI bAta nahIM karatA- isase bhI yahI siddha hotA hai ki dhyAnAvasthA hI sarvotkRSTa avasthA hai| jinavANI meM dhyAna ke cAra bheda kahe gaye haiM, unakA viSaya bhI anekAneka prAcIna graMthoM meM AcAryoM ne ati vistAra ke sAtha likhA hai| usa vistAra meM se isa kAla meM atyadhika upayogI aura ati Avazyaka viSaya ko DaoN. bhArilla ne isa kRti meM sameTane kA saphala prayAsa kiyA hai| isa kRti se dhyAna kA mahattva to samajha meM AyegA hI, sAtha hI sAtha dhyAna ke lie tattvajJAna kA adhyayana anivArya hai - yaha bhI spaSTa hogaa| rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura ke bhI hama AbhArI haiN| yadi unakA dhyAna ke svarUpa para vyAkhyAna karane ke lie DaoN. bhArilla ko AmaMtraNa nahIM milatA to isa kRti ke banane kI saMbhAvanA na ke barAbara thii| ___ isa kRti ko sundararUpa meM TAipa saiTiMga karanevAle zrI dineza zAstrI bar3AmalaharA, sAhitya prakAzana ke prabhArI zrI akhilajI baMsala evaM alpamUlya meM jana-jana taka pahu~cAne kI bhAvanA rakhanevAle dAtAroM ke bhI hama AbhArI haiN| unakI nAmAvalI yathAsthAna aMkita hai| sabhI pAThaka isa kRti kA lAbha leMge hI, isa vizvAsa ke sAtha virAma letA huuN| - bra. yazapAla jaina, ema.e. prakAzanamaMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura mUlya : 4 rupae prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. DaoN. zarada jaina evaM parivAra, zivAjI nagara, bhopAla 1111.00 2. zrImatI guNamAlA surezakumArajI jaina, kucar3auda 501.00 3. zrImatI evaM zrI sundaralAlajI vhaurA, bAMsavAr3A 501.00 4. zrI vimalakumArajI raThor3iyA, lakar3avAsa 251.00 5. zrImatI jainA devI jaina, eTA 6. zrImatI trizalA jaina, eTA 201.00 7. zrImatI sajanabAI jaina, jAvarA mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura kula : 2886.00
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA svarUpa jinAgama ke Aloka meM - dhyAna kA svarUpa yaha eka sthApita satya hai ki Ajataka jo bhI jIva AtmA se paramAtmA bane haiM, rAgI se vItarAgI bane haiM, alpajJa se sarvajJa bane haiM, sAMsArika sukha-dukhoM se mukta hokara anaMta sukhI hue haiM; ve sabhI dhyAna kI avasthA meM hI hue haiM, AtmadhyAna kI avasthA meM hI hue haiN| ataH mukti ke mArga meM AtmadhyAna kI upayogitA asaMdigdha hai| jisa dhyAna se yaha AtmA paramAtmA banatA hai; usa dhyAna kI carcA sampUrNa jaina samAja dvArA eka svara se mAnya AcArya umAsvAmI kRta prAcInatama grantharAja mahAzAstra tattvArthasUtra aparanAma mokSazAstra meM isaprakAra kI gaI hai - "uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntarmuhUrtAt - uttama saMhananavAle ke antarmuhUrta taka ekAgra hokara cintA kA nirodha dhyAna hai|" ukta sUtra tattvArthasUtra ke nauveM adhyAya kA 27vA~ sUtra hai aura isake bAda 44veM sUtra taka lagAtAra 18 sUtroM meM vistAra se dhyAna kI carcA hai| mahAzAstra tattvArthasUtra para vigata do hajAra varSoM meM vibhinna bhASAoM meM anekAneka TIkAyeM likhI gaI haiM, jinameM saMskRta bhASA meM AcArya pUjyapAda devanandI kRta sarvArthasiddhi, AcArya akalaMkadeva kRta tattvArtharAjavArtika aura AcArya vidyAnaMdI kRta zlokavArtika Adi pramukha haiN| kahate haiM ki AcArya samantabhadra ne isa mahAna grantha para gaMdhahasti mahAbhASya nAmaka eka mahAbhASya bhI likhA thA; jo Aja anupalabdha hai| ukta sabhI TIkA graMthoM meM ukta sUtroM para yadyapi paryApta prakAza DAlA gayA hai; tathApi antara mAtra saMkSepa va vistAra kA hI hai, viSayavastu lagabhaga samAna hI hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA svarUpa ukta sampUrNa viSayavastu ke AloDhana ke uparAnta jo tathya ubhara kara sAmane Ate haiM; yahA~ unake saMdarbha meM isa viSaya para anuzIlana apekSita hai| ukta sUtra meM jisa dhyAna ko paribhASita kiyA gayA hai; vaha uttama saMhananavAloM ke hI hotA hai| yadyapi vajrarSabhanArAca, vajranArAca aura nArAca - ina tIna saMhananoM ko uttama saMhanana mAnA gayA hai; tathApi jisa dhyAna se aSTa karmoM kA vinAza hotA hai, moha-rAga-dveSa kA pUrNata: abhAva hokara pUrNa vItarAgatA pragaTa hotI hai, sarvajJatA prApta hotI hai; vaha dhyAna to zukladhyAna hai aura vaha prathama saMhanana vajrarSabhanArAca saMhananavAloM ke hI hotA hai, cauthe kAla meM hI hotA hai; abhI isa paMcamakAla meM hotA hI nahIM hai| usa dhyAna ke AraMbha ke do pAye to upazamazreNI yA kSapakazreNI meM hote haiM aura zeSa do pAye kramaza: terahaveM guNasthAna ke anta meM aura caudahaveM guNasthAna meM hote haiN| pRthaktvavitarka nAmaka pahalA zukladhyAna AThaveM guNasthAna meM AraMbha hokara kSapaka zreNIvAloM ke dazaveM guNasthAna taka aura upazama zreNIvAloM yArahaveM guNasthAna taka hotA hai| isake nimitta se mohanIya karma kA kSaya yA upazama hotA hai arthAt moha-rAga-dveSa kA abhAva hotA hai aura ekatvavitarka nAmaka dUsarA zukladhyAna bArahaveM guNasthAna meM hotA hai; usake nimitta se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kA kSaya hotA hai| isaprakAra cAra ghAtiyA karmoM kA abhAva AraMbha ke do zukla dhyAnoM se hotA hai aura aghAtiyA karmoM kA abhAva sUkSmakriyApratipAti nAmaka tIsare zukladhyAna aura vyuparatakriyAnivarti nAmaka cauthe zukladhyAna se hotA hai| isaprakAra yaha sunizcita huA ki arahaMta aura siddhadazA kI prApti kA hetubhUta zukladhyAna to isa kAla meM saMbhava hI nahIM hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki kyA Apa yaha kahanA cAhate haiM ki mukti prApti kA hetubhUta dhyAna isa kAla meM hotA hI nahIM hai ? yadi yaha bAta satya jinAgama ke Aloka meM hai to phira isakA Azaya to yaha huA ki paMcama kAla meM muktimArga AraMbha hI nahIM hotA / nahIM, aisI bAta nahIM hai; kyoMki muktimArga to cauthe guNasthAna se hI AraMbha ho jAtA hai| are bhAI ! akelA zukladhyAna hI dhyAna nahIM hai| dhyAna cAra prakAra ke hote haiM- ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna / ' ina cAroM dhyAnoM meM pratyeka dhyAna ke cAra-cAra bheda haiN| isaprakAra kula milAkara dhyAna solaha prakAra ke ho jAte haiN| ukta cAra dhyAnoM meM ArtadhyAna aura raudradhyAna to saMsAra ke kAraNa haiM aura anta ke do dhyAna arthAt dharmadhyAna aura zukladhyAna mukti ke kAraNa haiN| isaprakAra yaha sunizcita hotA hai ki isa paMcamakAla kA hetubhUta dharmadhyAna hotA hai| dhyAna ke saMdarbha meM ukta cAroM dhyAna aura unake cAra-cAra bhedoM kA sAmAnyajJAna honA atyanta Avazyaka hai; kyoMki Aja dhyAna kI carcA to bahuta hotI hai; para usake svarUpa ko bahuta kama loga jAnate haiM / dhyAna - dhyAna saba koI kahe, dhyAna na jAne koya / dhyAna paMtha jAne vinA, dhyAna kahA~ se hoya // 1. dukha-pIr3ArUpa cintavana ArtadhyAna hai| aniSTasaMyogaja, iSTaviyogaja, vedanAjanya aura nidAnaja ke bheda se ArtadhyAna cAra prakAra kA hotA hai| 1. aniSTa padArthoM ke saMyoga hone para, unheM dUra karane ke lie honevAlA prabala cintavana aniSTasaMyogaja nAmaka ArtadhyAna hai / 2. iSTa padArthoM ke viyoga hone para, unheM prApta karane ke lie honevAlA prabala cintavana iSTaviyogaja nAmaka ArttadhyAna hai| 1. tattvArthasUtra, adhyAya 9, sUtra 28 2. vahI, adhyAya 9, sUtra 29
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA svarUpa 3. vedanA arthAt rogajanita pIr3A hone para, use dUra karane ke lie honevAlA saMkleza pariNAmarUpa prabala cintavana vedanAjanya ArtadhyAna hai| 4. bhaviSyakAla saMbaMdhI viSayoM kI prApti kI kAmanA meM citta kA tallIna honA nidAnaja ArtadhyAna hai| ukta ArtadhyAna apanI-apanI bhUmikAnusAra pahale guNasthAna se chaThaveM guNasthAna taka hote haiN| dhyAna rahe chaTaveM guNasthAna meM nidAna nAmaka ArtadhyAna nahIM hotA, zeSa tIna ArtadhyAna hote haiN|' 2. nirdayatA/krUratA meM honevAle AnandarUpa pariNAmoM kA nAma raudradhyAna hai| hiMsAnandI, mRSAnandI, cauryAnaMdI aura parigrahAnaMdI ke bheda se yaha raudradhyAna bhI cAra prakAra kA hotA hai| 1. hiMsaka kAryoM aura bhAvoM meM Anandita honA, usIprakAra ke bhAvoM meM tallIna rahanA hiMsAnaMdI raudradhyAna hai| 2. asatya bolane aura bolane ke bhAvoM meM Anandita hokara tallIna rahanA mRSAnandI raudradhyAna hai| 3. corI karane aura corI saMbaMdhI bhAvoM meM Anandita hokara tallIna rahanA cauryAnandI raudradhyAna hai| 4.parigraha jor3anA, jor3ane va rakSA karane ke bhAvoM meM Anandita hokara tallIna rahanA parigrahAnaMdI raudradhyAna hai| yaha raudradhyAna apanI-apanI bhUmikAnusAra pahale guNasthAna se pA~caveM guNasthAna taka hotA hai| isaprakAra yaha sunizcita hai ki ajJAnI aura jJAnI - donoM prakAra ke gRhasthoM-zrAvakoM ko ye donoM dhyAna hote haiM aura apanI-apanI bhUmikAnusAra lagabhaga nirantara hote rahate haiN| jinAgama ke Aloka meM ukta donoM dhyAnoM meM ArtadhyAna dukharUpa hai, dukhI honerUpa hai aura raudradhyAna AnandarUpa hai, hiMsAdi pApoM aura rAgAdi bhAvoM meM AnandarUpa pariNamita honerUpa hai| karmodaya se prApta honevAle iSTAniSTa saMyoga bhI parigrahanAmaka pApa hI haiN| anukUla saMyogoM meM AnaMdita honA bhI parigrahAnandI raudradhyAna hai| ukta donoM dhyAnoM meM ajJAniyoM ke ArtadhyAna ko tiryaMcagati kA aura raudradhyAna ko narakagati kA kAraNa mAnA gayA hai| ___socane kI bAta yaha hai ki jaba hama dhyAna ke saMbaMdha meM bAta karate haiM yA socate haiM yA usakI AvazyakatA batAte haiM, dhyAna karane kI preraNA dete haiM, upayogitA samajhAte haiM, Ajakala honevAle tatsaMbaMdhI kriyAkalApoM meM jur3ane kI bAta karate haiM, dhyAna kA abhyAsa karane kI bAta karate haiM; taba kyA hamAre dhyAna meM yaha bAta spaSTa hotI hai ki ye ArtadhyAna aura raudradhyAna bhI dhyAna haiM tathA ye dhyAna tiryaMca aura narakagati ke baMdha ke kAraNa haiN| isIprakAra jaba hama aise saMyogoM meM ghire hote haiN| jinheM hama nahIM cAhate haiM, jo hameM aniSTa lagate haiM, unheM dUra karane ke yA unase bacane ke bAre meM soca rahe hote haiM; bhale hI hama unheM na mAreM, para mara jAveM to acchA hai - aisA soca rahe hote haiM, kisI bImArI se kaSTa meM hote haiM aura usake bAre meM hI socate rahate haiM yA phira maiMne yaha acchA kArya kiyA hai, isake phala meM mujhe dhanAdi kI prApti ho, putrAdi kI prApti ho, svarga kI prApti ho - aisA soca rahe hote haiM, taba kyA hama yaha jAnate haiM ki aisA karake hama aisA mahApApa kara rahe haiN| jisake phala meM hameM tiryaMcagati meM jAnA hogA; kyoMki ye saba ArtadhyAna ke hI rUpa haiN| kyA Apa yaha bhI jAnate haiM ki tiryaMca akele gAya-bhaiMsa aura kuttebillI kA hI nAma nahIM hai, tiryaMcagati meM sabhI prakAra ke kIr3e-makor3e, pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati bhI zAmila hai| adhika kyA kaheM nigoda bhI tiryaMcagati meM hI hai| 1. tattvArthasUtra, adhyAya 9, sUtra 31 se 34
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgama ke Aloka meM dhyAna kA svarUpa kisI vyakti yA vastu ke viyoga meM dukhI honA yA phira kisI vasta, vyakti yA sthiti ke saMyoga meM saMkalpa-vikalpa karanA, dukhI honA, zArIrika vedanA se vyAkula honA aura bhaviSya meM anukUla saMyogoM kI vAMchA karanA aise pApa haiM, dhyAna haiM; jo hameM nigoda meM bhI pahu~cA sakate haiN| ___ isIprakAra jaba hama kisI ke vinAza yA vipatti ko dekhakara Anandita hote haiM, jhUTha bolakara Anandita hote haiM, inkamaTeksa-selsaTeksa Adi kI corI karake Anandita hote haiM, parigraha ko jor3akara Anandita hote haiM; taba bhI kyA hama yaha soca pAte haiM ki hamArI yaha vRtti-pravRtti raudradhyAna hai; jo narakagati kA kAraNa hai| bhale hI hamane kisI ko na mArA ho, mAranevAlA AMtakavAdI bhI kyoM na ho, para usakI mauta ke samAcAra sunakara Anandita honA hiMsAnandI raudradhyAna hai| isIprakAra hamane jhUTha na bolA ho, corI nahIM kI ho, paisA bhI nyAyapUrvaka hI kyoM na kamAyA ho; taba bhI yadi hama ukta kAryoM ko dekhakara, jAnakara, ukta saMyogoM ko pAkara Anandita hote haiM to hamAre ve AnandarUpa pariNAma kramaza: mRSAnandI, cauryAnandI aura parigrahAnandI raudradhyAna haiM; jo hameM sIdhe naraka meM le jA sakate haiN| ___ hama ghara ke ekAnta meM baiThe-baiThe TI.vI. dekha rahe haiN| usameM khalanAyaka kI piTAI dekhakara khila-khilAkara haMsa par3ate haiM; kisI jhUTha para haMsa par3ate haiM, corI dekhakara yA zeyaroM ke bhAva caDhate dekhakara pramudita ho uThate haiM; taba kyA Apako aisA lagatA hai ki hama koI pApa kara rahe haiM ? Apa to yahI socate haiM ki hama ekadama zAnta baiThe haiM, kisI kA bhalA-burA kucha bhI nahIM kara rahe haiM; kintu Apako patA honA cAhiye ki Apa raudradhyAna kara rahe haiM; jo Apako naraka meM le jA sakatA hai| kucha loga kahate haiM ki hamArA dila to bahuta kamajora hai, jaba koI bhAvuka dRzya AtA hai to hamArI AMkhoM meM AMsU A jAte haiN| hiMsAdi ke dRzya to hamase dekhe bhI nahIM jaate| ve aisA mAnate haiM ki hama to bahuta dharmAtmA haiM, para bhAIsAhaba ! ApakA yaha ronA-dhonA ArtadhyAna hai, jo Apako na kevala pazugati meM le jA sakatA hai, nigoda kA kAraNa bhI bana sakatA hai| yadyapi jinAgama kA adhyayana-adhyApana svAdhyAya nAmaka tapa hai; AjJAvicaya, apAyavicaya vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya nAmaka dharmadhyAna hai; tathApi hama jaba purANa paDha rahe hote haiM, prathamAnuyoga kA svAdhyAya kara rahe hote haiM, taba jinheM hama iSTa samajhate haiM, unheM honevAlI pratikUlatAoM meM dukhI honA bhI ArtadhyAna hI to hai| ____ isIprakAra jo hameM ThIka nahIM lagate, unake vadha-baMdhana meM pramudita honA bhI to hiMsAnadI raudradhyAna hI hai| rAvaNa yA duryodhana ke vadha meM Anandita honA bhI to raudradhyAna kA hI eka rUpa hai| jo prathamAnuyoga ke zAstra vairAgya ke nimitta haiM; hama apane ajJAna se unheM paDhakara bhI Arta-raudradhyAnarUpa pariNamita hote haiN| Apa kaha sakate haiM ki isaprakAra to deva-zAstra-guru ke viyoga meM dukhI honA bhI ArtadhyAna meM AyegA? __yaha to Apa jAnate hI haiM ki ye iSTaviyogaja aura aniSTasaMyogaja jaise ArtadhyAna chaTaveM guNasthAna taka nagna digambara bhAvaliMgI munirAjoM ko bhI hote haiN| unake to tIrthaMkaroM ke viyoga, apane guruoM ke viyoga, ziSyoM ke viyoga meM honevAle duHkhI pariNAma hI ArtadhyAnarUpa hoMge; kyoMki anya koI to unheM iSTa hotA hI nahIM hai| prazna - kyA unakA yaha ArtadhyAna bhI tiryaMcagati kA kAraNa hogA ? uttara - nahIM, kadApi nhiiN| yaha to hama pahale likha cuke haiM ki ajJAniyoM ke Arta-raudradhyAna kramaza: tiryaMca va narakagati ke kAraNa haiM; jJAniyoM ke nhiiN| yaha to jinAgama meM spaSTa hI hai ki samyagdRSTi jJAnI jIva naraka va tiryaMca gati meM nahIM jaate| ratnakaraNDazrAvakAcAra meM svAmI samantabhadrAcArya likhate haiM -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 dhyAna kA svarUpa samyagdarzanazuddhA: nArakatiryaGkanapuMsakastrItvAni / duSkulavikRtAlpAyuH daridratAM ca vrajanti nApyavratikAH / / ' jo jIva samyagdarzana se zuddha haiM, ve yadi vrata rahita hoM, taba bhI naraka aura tiryaMcagati meM nahIM jAte, strI va napuMsaka nahIM hote, duSkula meM paidA nahIM hote, vikRta zarIravAle nahIM hote, alpAyu nahIM hote aura daridrI bhI nahIM hote| prazna- Apane kahA ki ajJAniyoM ke Arta- raudradhyAna saMsAra ke kAraNa haiM, tiryaMca va narakagati ke kAraNa haiM aura ajJAniyoM ke dharmadhyAna va zukladhyAna hote nahIM haiN| ukta kathanAnusAra to sabhI ajJAniyoM ko tiryaMca aura narakagati meM hI jAnA cAhie; para hamane to zAstroM meM paDhA hai ki ajJAnI dravyaliMgI muni navaveM graiveyaka taka jAte haiN| uttara - are bhAI ! nau graiveyaka bhI to saMsAra meM hI haiN| Arta aura raudradhyAnavAle sabhI ajJAnI naraka va tiryaMca gati meM hI jAte haiM - yaha bAta nahIM hai; kyoMki phira to unakA caturgati paribhramaNa bhI saMbhava nahIM hogaa| abhavya bhI to cAroM gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai| jisa samaya Arta- raudradhyAna tiryaMca aura naraka Ayukarma ke baMdha ke yogya tIvratA meM hote haiM; usI samaya tiryaMca va naraka Ayu kA baMdha hotA hai| isI apekSA se unheM tiryaMca va narakagati kA kAraNa kahA gayA hai| duHkharUpa ArtadhyAna aura AnandarUpa raudradhyAna ke saMdarbha meM Apa kaha sakate haiM ki gajaba ho gayA haMse to pApa aura royeM to pApa, Akhira hama kareM to kareM kyA ? are bhAI! dharma to vItarAga bhAva kA nAma hai, sahaja jJAtA dRSTA bhAva kA nAma hai; isa jagata meM sahaja bhAva se jo kucha bhI dekhane-jAnane meM Ave; use sahaja vItarAga bhAva se jAna leM; dekha leM - yahI Atmadharma hai, sukha-zAnti prApta karane kA to ekamAtra yahI upAya hai| 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, chanda 35 jinAgama ke Aloka meM 13 ina bAtoM para to kisI kA dhyAna hai nahIM, ho bhI kaise ? kyoMki ye ArtadhyAna aura raudradhyAna bhI dhyAna haiM eka to isa bAta kA patA hI nahIM hai, dUsare yadi zAstroM meM paDha bhI liyA hai, vidvAnoM se suna bhI liyA hai to bhI andara se aisA AbhAsa (phIla) hI nahIM huA ki ye bhI dhyAna haiN| jaba bhI dhyAna karane kI bAta calatI hai to padmAsana se baiTha jAyeM, rIDha kI haDDI ko sIdhI rakheM, AtI-jAtI sAMsoM ko dekheM- aisI bAteM hI hotI haiN| para bhAI ! ye to saba jar3a zarIra kI kriyAyeM haiM; inase AtmA ke dhyAna kA kyA saMbaMdha ho sakatA hai ? jaba dhyAna se lAbha kI bAta AyegI to yahI kahA jAyegA ki isase raktacApa ThIka ho jAtA hai, madhumeha meM lAbha hotA hai, nAr3I saMsthAna bhI svastha ho jAtA hai Adi na jAne kitane lAbha ginAye jAyeMge; kahA jAyegA karake to dekhiye chaha mAha meM ApakA kAyApalaTa ho jAyegA, Apa ghor3e jaise daur3ane lgeNge| jainadharma meM jisa dhyAna ke gIta gAye gaye haiM, usakA phala kAyA se mukta honA hai yA kAyApalaTa karanA ? are bhAI ! mRtyu hone para kAyA to badala hI jAtI hai, asalI kAyApalaTa to ho hI jAtA hai| ghor3e se daur3akara kyA AdamI se ghor3A bananA hai ? jisa dharma meM yaha kahA gayA ho ki - jIvo'nya pudgalazcAnya ityasau tattvasaMgrahaH / yadanyaducyate kiJcitso'su tasyaiva vistaraH / / ( dohA ) deha judA Atama judA yahI tattva kA sAra / bAkI jo kucha aura hai yAhI kA vistAra / / kyA usa dharma meM, dharmadhyAna meM deha ko hI saMbhAlate rahanA, usakI cintA meM hI magna rahanA; dharma ho sakatA hai ? 1. AcArya pUjyapAda: iSTopadeza, chanda 50
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA svarUpa chahaDhAlA meM sApha-sApha likhA hai - deha-jIva ko eka gine bahirAtama tattvamudhA hai| zarIra aura AtmA ko eka mAnanA bahirAtmapana (mithyAtva) hai| zarIra aura AtmA ko eka mAnanevAle tattva ke saMdarbha meM mUrkha haiM, mithyAdRSTi haiN| jo dhyAna videhI hone ke lie thA, Aja vaha deha ko ThIka kara rahA hai, deha kI saMbhAla kara rahA hai; jisa dhyAna meM deha-devala meM virAjamAna, para deha se bhinna bhagavAna AtmA kA dhyAna karanA abhISTa thA, Aja usI dhyAna meM deha kA dhyAna rakhane kA pATha paDhAyA jA rahA hai| 3. dharma sahita dhyAna ko dharmadhyAna kahate haiN| dharma mAne vastu kA svabhAva aura dhyAna mAne ekAgratA, vastusvabhAva kI ora ekAgratA hI dharmadhyAna hai| yaha dharmadhyAna bhI cAra prakAra kA hai AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya / 1. AjJAvicaya - Agama kI AjJA ke anusAra zraddhApUrvaka gahana vicAra karanA AjJAvicaya nAmaka dharmadhyAna hai| bahuta se viSaya aise haiM; jinheM sIdhe jAnanA saMbhava nahIM hai| jaise jamIkaMda meM anaMta jIva haiM - isa bAta kA nirNaya jinAgama ke AdhAra se hI ho sakatA hai; kyoMki ve jIva itane sUkSma hai ki unheM indriyapratyakSa se jAnanA saMbhava nahIM hai| 2. apAyavicaya - mithyAdarzana-jJAna-cAritra saMsAra ke kAraNa hone se muktimArga ke apAya (virodhI) haiM, ajJAnI jIva isa apAya se kaise baceM - isa bAta kA prabala cintana apAyavicaya nAmaka dharmadhyAna hai| isa dharmadhyAna kA dUsarA nAma upAyavicaya bhI hai; kyoMki isameM mukti prApta karane ke upAya kA bhI gaMbhIra cintana hotA hai, mukti ke upAyarUpa samyagdarzana-jJAna-cAritra kA vicAra hotA hai| ukta ke saMdarbha meM kiyA gayA gahana tattvavicAra hI apAyavicaya yA upAyavicaya nAmaka dharmadhyAna hai| 3. vipAkavicaya - karmoM ke vipAka ke saMdarbha meM vicAra karanA vipAkavicaya nAmaka dharmadhyAna hai| kauna se karma kA vipAka yA udaya kaba jinAgama ke Aloka meM hotA hai, usakA kyA phala hai Adi sampUrNa karmaviSayaka gaharA cintana isa vipAkavicaya nAmaka dharmadhyAna meM AtA hai| 4. saMsthAnavicaya - jinAgama meM pratipAdita loka kA kyA AkAra hai ? Urdhvaloka, adholoka aura madhyaloka kI racanA Adi jainadharma saMbaMdhI bhUgola kA vicAra saMsthAnavicaya nAmaka dharmadhyAna hai| jinAgama ke AdhAra para prApta jAnakArI ke anusAra ukta sabhIprakAra ke cintana vikalpAtmaka hone se vyavahAra dharmadhyAna hai| nizcaya dharmadhyAna to dezanAlabdhipUrvaka jAne hue nija bhagavAna AtmA kA avalokana karanA, jAnanA aura usI meM upayoga ko ekAgra karanA hai| vizeSa vicAra karane kI bAta yaha hai ki zukladhyAna paMcamakAla meM kisI ko bhI tathA gRhasthoM ko cauthe kAla meM bhI nahIM hotA aura ArtadhyAna varaudradhyAna karane yogya nahIM haiN| aba bacA mAtra dharmadhyAna, jo isa paMcamakAla meM jJAnI samyagdRSTi gRhasthoM ke bhI saMbhava hai; mithyAdRSTiyoM ko dharmadhyAna nahIM hotaa| Aja jaba bhI dhyAna kI carcA calatI hai, taba ukta AjJAvicaya Adi cAra prakAra ke dharmadhyAnoM kI to bAta hI nahIM hotI tathA yaha dharmadhyAna samyagdRSTiyoM ko hI hotA hai - isa bAta para bhI dhyAna nahIM diyA jaataa| ukta cAroM prakAra ke dharmadhyAnoM kI viSayavastu kI ora dhyAna deM to eka bAta spaSTa hotI hai ki jinAgama ke adhyayana binA dharmadhyAna saMbhava hI nahIM hai| kyoMki jinAjJA jAne binA AjJAvicaya dharmadhyAna kaise hogA? samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa muktimArga ko samajhe binA apAyavicaya dharmadhyAna saMbhava nahIM hai| isIprakAra jisameM karmasiddhAnta aura triloka kI racanA kA nirUpaNa hai, usa karaNAnayoga ke granthoM ke abhyAsa binA vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya dharmadhyAna kaise hoMge? kyA dhyAna kA abhyAsa karAnevAle jinAgama kI ukta viSayavastu se paricita haiM? yadi haiM to bhI kyA ve dhyAnArthiyoM ko ukta viSayoM kA adhyayana karAte haiM ? nahIM to phira yaha kaisA dharmadhyAna hai ?
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA svarUpa 17 yadi nizcaya dharmadhyAna kI bAta kareM to nizcaya dharmadhyAna meM jisa bhagavAna AtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai; usa bhagavAna AtmA ke svarUpa ko jAnanA Avazyaka hai| AcArya kundakundakRta samayasAra meM zarIrAdi parapadArthoM se bhinna, apane meM utpanna honevAle rAgAdi vikArIbhAvoM se anya, vikArI-avikArI samasta paryAyoM se pAra aura guNabheda se bhI bhinna jisa AtmA kI carcA hai; nizcaya dharmadhyAna aura zukladhyAna kA dhyeya to vaha bhagavAna AtmA hai| dhyAna karane kI preraNA dene ke pahile kyA usa bhagavAna AtmA kA svarUpa samajhanA-samajhAnA Avazyaka nahIM hai? jisa dhyAna se kevalajJAna kI prApti hotI hai, jo sAkSAt dharmasvarUpa hai; usa dhyAna ko samajhane-samajhAne ke liye dhyAna, dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kA phala jAnanA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| dhyAtA to cauthe guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka ke jIva haiN| dhyeya ukta jJAnAnandasvabhAvI trikAlI dhruva bhagavAna AtmA hai| dhyAna ukta trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM upayoga kA sthira honA hai aura dhyAna kA phala atIndriyAnanda kI prApti hai, moha-rAga-dveSa se mukta honA hai| Aja honevAle dhyAna meM ye saba bAteM dUra-dUra taka bhI dikhAI nahIM detii| ukta cAra bAtoM meM sabase pahale sarvAdhika mahattvapUrNa bAta dhyAtA aura dhyeya ko samajhanA hai| yaha Upara kahA hI jA cukA hai ki dhyAtA samyagdRSTi jIva hI hote haiN| varNAdi aura rAgAdi se bhinna jisa nijarUpa bhagavAna AtmA meM AtmAnubhUtipUrvaka apanApana sthApita hone kA nAma samyagdarzana hai; vahI nijarUpa bhagavAna AtmA dhyAna kA dhyeya hotA hai| ata: yaha sunizcita hI hai ki samyagdarzana kI prApti aura dhyAna karane ke lie ukta zraddheya va dhyeya AtmA ko jAnanA atyanta Avazyaka hai| isakA bhAva yaha hai ki ukta bhagavAna AtmA na kevala zraddheya aura dhyeya hI hai; apitu paramajJeya bhI vahI hai; kyoMki samyagdarzana-jJAna jinAgama ke Aloka meM cAritrarUpa mokSamArga kI prApti ukta bhagavAna AtmA ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna (cAritra) se hI saMbhava hai| ata: kakSAyeM yA zivira to usa bhagavAna AtmA ko sahI rUpa meM samajhane-samajhAne ke lie lagAnA Avazyaka hai; na ki dhyAna sikhAne ke lie, dhyAna kA abhyAsa karAne ke lie| samyagdarzana ke binA dhyAna kaise hogA aura dhyeya kA samyak nirNaya hue binA dhyAna kisakA hogA? ____ dhyAna karane kA abhyAsa karane kI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki dhyAna to hama nirantara karate hI haiN| patnI pati kA aura pati patnI kA dhyAna rakhate hI haiN| DaoNkTara marIjoM kA, dukAnadAra grAhakoM kA, yahA~ taka ki majadUra apane kAma kA dhyAna rakhate hI haiN| yadi DrAivara gAr3I calAte samaya dhyAna na rakhe to kyA hogA - isakI kalpanA kI jA sakatI hai| ____ are, bhAI ! dhyAna ke binA to eka kapa cAya bhI nahIM bana sktii| yadi dhyAna nahIM rakhA jAyegA to cUle para caDhA dUdha ubala sakatA hai, tave para par3I roTI jala sakatI hai| kahA~ taka kaheM dhyAna ke binA to isa jagata meM koI bhI kAma nahIM hotaa| yahI kAraNa hai sabhI loga apane-apane kAma kA dhyAna rakhate hI haiN| ataH sabhI ko dhyAna rakhane kA, dhyAna karane kA abhyAsa to hai hii| AvazyakatA dhyAna ke abhyAsa karane kI nahIM, dhyeya ko badalane kI hai, nija AtmarUpa dhyeya ko samajhane kI hai| dhyeya kA nirNaya hone para, usameM apanApana A jAne para, usakI tIvratama ruci jAgrata ho jAne para, use pAne kI tar3apa utpanna ho jAne para; usakA dhyAna to sahaja hI hotA hai, usa para se dhyAna haTatA hI nahIM hai| isIlie to kahA gayA hai ki dhyAna yatnasAdhya nahIM, sahajasAdhya hai| eka mahAvidyAlaya meM chAtra aura chAtrAe~ sAtha-sAtha adhyayana karate the| eka chAtra aura eka chAtrA meM paraspara sneha ho gyaa| samAna logoM kA satat sammilana eka-dUsare ko AkarSita karatA hI hai| paricaya ko prema meM badalate dera nahIM lgtii| huA bhI aisA hii| una donoM ne jIvana meM pati
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 dhyAna kA svarUpa patnI ke rUpa meM sAtha-sAtha rahane kA saMkalpa kara liyA, kasameM khA lI ki zAdI kareMge to Apasa meM hI kareMge; anythaa...| kasameM to khA lIM, para apane isa saMkalpa ko apane-apane mA~-bApa ko batAne kA sAhasa na juTA sake aura dina-rAta yoM hI bItane lge| yadyapi isa bAta kI carcA unhoMne kisI se bhI nahIM kI; tathApi 'caMcala naina chupeM na chupAye' kI nIti ke anusAra bAta chupI na raha sakI; unake mA~-bApa taka bhI yaha bAta pahu~ca hI gii| mA~-bApa samajhadAra the| ve yaha acchI taraha jAnate the ki yadi hamane kucha kiyA to hone jAne vAlA to kucha hai nahIM; hA~, hama khalanAyaka avazya bana jAyeMge / na kevala isalie, apitu jor3A bhI to zreSTha thA; ata: unake citta ko bhI yaha bAta sahaja svIkRta ho gii| lar3ake ke pitA ne lar3ake ko bulAkara kahA- "suno, jarA dhyAna se suno; hamane tumhArI zAdI karane kA nirNaya liyA hai| hama cAhate haiM ki isI varSa tumhArI zAdI ho jaave|" pitA se zAdI ke prastAva kI bAta sunakara bhI putra apane hRdaya kI bAta na kaha sakA aura kahane lagA "abhI maiMne zAdI ke bAre meM socA nahIM hai| abhI to paDhAI pUrI karanI hai, usake bAda kAma para bhI to laganA hai| usake bAda..... / " vaha apanI bAta pUrI hI na kara pAyA ki pitA ne kahA- "hamane amuka vyakti kI amuka lar3akI se tumhArI zAdI karane kI bAta socI hai|" jise vaha jI-jAna se cAhatA thA, pitA ke mukha se usI kA nAma sunakara vaha hakkA-bakkA raha gayA; usake mukha se kucha bhI na nikalA / pitA ne apanI bAta ko Age baDhAte hue kahA- "maiM cAhatA thA tuma bhI use dekha lo, mila lo; mujhe vizvAsa hai, tumheM vaha pasanda AyegI / " abhI-abhI usane zAdI karane se inkAra kiyA thA yaha bAta na jAne kahA~ calI gaI aura vaha atyanta vinamratA se kahane lagA - jinAgama ke Aloka meM 19 "jaba Apane dekha liyA hai to mujhe kyA dekhanA ? ApakI anubhavI dRSTi ke sAmane maiM samajhatA bhI kyA hU~ ? Apa jo kucha bhI kareMge, vaha ThIka hI hogA / " 97 vaha apanI bAta pUrI bhI na kara pAyA thA ki pitAjI kahane lageM - "ye to ThIka hai, para eka nigAha tuma bhI DAla lete to ThIka rahatA / ...' "nahIM, nahIM; mujhe kucha bhI nahIM dekhanA hai" jaba putra ne yaha kahA to pitAjI kahane lage - "suno, abhI do-cAra dina meM hI sagAI pakkI kara deNge|" "ThIka hai|" "ThIka hai nahIM; pUrI bAta suno| sagAI to abhI kara deMge, para zAdI cAra mAha bAda maI-jUna meM hI ho paayegii|" "ThIka hai, jaba Apa ThIka smjheN|" "para, hamArI eka zarta hai ki jabataka zAdI na ho, tabataka tuma donoM eka-dUsare ke ghara ke cakkara nahIM lgaavoge|" "ThIka hai| " "aura bhI suno, ciTThI-patrI bhI nahIM clegii|" """" ThIka hai, ThIka hai; koI bAta nahIM / " "eka bAta aura bhI hai ki tabataka tuma eka-dUsare ke bAre meM socoge bhI nahIM; eka-dUsare ko dhyAna meM bhI nahIM lAoge; kyoMki yadi tumhArA citta eka-dUsare meM ulajha kara raha gayA to paDhAI-likhAI caupaTa ho jaayegii|" vyagra hote huye lar3akA bolA- "jo bhI ho, para ApakI yaha bAta nahIM mAnI jA sktii| " "kyoM ?" "kyoMki yaha bAta hamAre hAtha meM nahIM hai| jisase apanApana ho jAtA hai, sneha ho jAtA hai, vAtsalya ho jAtA hai, jisake prati ruci jAgrata ho
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 20 dhyAna kA svarUpa jAtI hai; usakA dhyAna Aye binA nahIM rhtaa| prayatna karane para bhI yaha saMbhava nahIM hai ki usakA dhyAna hI na aaveN|" ukta kathA kA sAra mAtra itanA hI hai ki jisakA paricaya ho, jisase apanApana ho, jisase rAga ho gayA ho, sneha ho gayA ho, jo apanA sarvasva lagane lage; usake prati to sarvasva samarpaNa ho hI jAtA hai, ho hI jAnA cAhie; usakA dhyAna karane ke lie prayatna nahIM karanA pdd'taa| usake lie kisI preraNA kI AvazyakatA nahIM par3atI, usakA prazikSaNa bhI nahIM lenA par3atA, sabakucha sahaja hI hotA hai| are bhAI! eka bAra nija bhagavAna AtmA ko jAniye to sahI, pahicAniye to sahI, usameM apanApana to sthApita kIjie, usakI ruci to jagAiye; phira dekhiye ki usakA dhyAna hotA hai ki nahIM? isalie maiM kahatA hU~ ki dhyAna kI kakSAyeM lagAne kI AvazyakatA nahIM hai, usakA dhyAna karane kI preraNA dene kI bhI jarUrata nahIM hai| AvazyakatA mAtra apane AtmA ko sahI rUpa meM jAnane kI hai, pahicAnane kI hai| ata: kakSAyeM aura zivira AtmA ko samajhane-samajhAne ke liye hI lagAye jAne caahie| dharmadhyAna eka sahaja prakriyA hai; jo samyagdarzana aura samyagjJAna hone para sahaja bhAva se pratiphalita hotI hai| sAmAyika dhyAna kA hI eka rUpa hai; jo digambara paramparA meM pracalita bhI hai| sAdhu-santoM ke sAtha vratIzrAvaka bhI pratidina sAmAyika karate hI haiN| dUsarI pratimA meM honevAle bAraha vratoM meM sAmAyika nAma kA eka vrata hai| tIsarI pratimA kA to nAma hI sAmAyika pratimA hai| isaprakAra hamAre yahA~ sAmAyika ke rUpa meM dhyAna ko samucita sthAna prApta hai hii|| __ vyavahAra dharmadhyAna cintanAtmaka hotA hai, vikalpAtmaka hotA hai aura nizcaya dharmadhyAna cintana ke nirodharUpa nirvikalpaka hotA hai| vastutaH bAta yaha hai ki cintana dhyAna kA prAraMbhikarUpa hai| ruci dhyAna kI niyAmaka hone se cintana kI bhI niyAmaka hotI hai| jisakI jise ruci hotI hai, pahale usake bAre meM vikalpAtmaka cintana calatA hai; phira ruci jinAgama ke Aloka meM kI tIvratA meM vikalpAtmaka cintana nirvikalpaka dhyAna meM parivartita ho jAtA hai| yaha eka sahaja prakriyA hai| anuprekSA (cintana) aura dhyAna meM antara spaSTa karate huye AcArya akalaMkadeva likhate haiM : "syAdetadanuprekSA'pi dharmadhyAne'ntarbhavatIti prathagAsAmupadezo'narthaka iti; tanna, kiM kAraNam? jJAnapravRtti vikalpatvAt / anityAdiviSayacintanaM yadA jJAnaM tadAnuprekSAvyapadezo bhavati, yadA tatraikAgraciMtAnirodhastadA dharmadhyAnam / ' anuprekSAoM kA dharmadhyAna meM antarbhAva ho jAne se, unakA pRthak kathana karanA ucita nahIM hai - yadi koI aisA kahe to usakA kathana ThIka nahIM hai; kyoMki anuprekSAe~ jJAnapravRttivikalparUpa haiN| anityAdi viSayoM kA cintana jaba jJAnarUpa hotA hai, taba vaha anaprekSA kahalAtA hai aura jaba anityAdi viSayoM meM citta ekAgra hotA hai, taba dharmadhyAna nAma pAtA hai|" __yadi hama ukta kathana para gaMbhIratA se vicAra kareM to eka bAta atyanta spaSTa hai ki nirvikalpaka dharmadhyAna hone ke pahale honevAlI jJAnapravRttivikalparUpa anuprekSA meM zarIrAdi saMyogoM kI anityatA, azaraNatA, asAratA, bhinnatA aura azucitA Adi kA cintana hotA hai aura jaba vikalparUpa cintana kA nirodha hokara usI viSayavastu meM citta nirvikalparUpa se ekAgra ho jAtA hai to vaha dharmadhyAna nAma pAtA hai| tAtparya yaha hai ki dharmadhyAna ke pahale aura dharmadhyAna meM bhI dehAdi se virakti ke lie usakI anityatA, azaraNatA, asAratA aura azucitA Adi kA cintana to ho sakatA hai; para zarIrAdi ke poSaNa kA vikalpa, cintana, dhyAna to mahA anartha hai, dharmadhyAna ke viruddha pravRtti hai| dhyAna ke nAma para Aja yahI sabakucha ho rahA hai| dhyAna ke nAma para AtmakalyANa aura AtmajJAna va AtmadhyAna meM laganevAlI buddhi, zakti, 1. rAjavArtika, adhyAya 9, sUtra 36, vArtika 13
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgama ke Aloka meM dhyAna kA svarUpa sAdhana, samaya - sabhI kucha asalI dharma ke, dhyAna ke, dharmadhyAna ke virodha meM laga rahe haiN| kyA yaha eka vicAraNIya sthiti nahIM hai ? bRhadravyasaMgraha nAmaka graMtha meM dhyAna ke svarUpa ko spaSTa karate hue likhA hai - mA ciTThaha mA jaMpaha mA cintaha kiM vijeNa hoi thiro| appA appammi rao iNameva paraM have jjhANaM / / ' (harigIta) bolo nahIM soco nahIM ara ceSTA bhI mata kro| utkRSTatama yaha dhyAna hai nija AtamA meM rata rho|| he bhavyajIvo ! kucha bhI ceSTA mata karo, kucha bhI mata bolo, kucha bhI cintavana mata karo; jisase AtmA nijAtmA meM tallInarUpa se sthira ho jAve; kyoMki yahI paramadhyAna hai| isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki dhyAna karane ke lie kucha bhI karanA abhISTa nahIM hai; na mana se, na vacana se aura na kAya se; parantu Aja jo dhyAna sikhAyA jAtA hai, usameM karanA-karanA hI hotA hai| mana meM aisA soco, vANI se aisA uccAraNa karo aura kAyA se bhI kucha na kucha karane ko hI kahA jAtA hai| yahA~ koI kaha sakatA hai ki mana-vacana-kAya se kucha nahIM karane ke lie bhI to mana-vacana-kAya kI kriyA ko rokanA hogA, rokane kA kAma to karanA hI hogaa| yaha bhI to karanA hI huA na ? hama bhI to yahI kahate haiM ki zarIra sthira rakho, use hilane-Dulane na do, mauna se raho aura mana ko sthira kro| isameM kyA galata ho gayA ? are bhAI ! yadi mana-vacana-kAya kI saMbhAla karate raheMge to phira AtmA kA dhyAna kaise hogA ? dhyAna to mana-vacana-kAya ko saMbhAlane meM hI lagA rhegaa| abhI taka zarIrAdi hilAne-DulAne kA kAma karatA thA, aba zarIra hile nahIM - yaha karanA hogaa| abhI taka bolane meM upayoga 1. bRhadravyasaMgraha, gAthA 56 rahatA thA, aba nahIM bolane meM rhegaa| abataka kacha na kucha socatA rahatA thA, aba socanA banda karane kI socegaa| AtmA ko mana-vacana-kAya kI kriyA se chuTTI to milI hI nahIM; vaha AtmA ko kaba jAnegA, usake dhyAna kA dhyeya AtmA kaba banegA ? ___ hama to yaha kahate haiM ki mana-vacana-kAya kA kucha bhI mata karo, vANI ke saMbaMdha meM bhI kucha na karo, yahA~ taka ki kAya va vacana ke bAre meM soco bhI mata; jJAna ko kahIM bhI mata uljhaao| yadi aisA huA to jJAna AtmA meM sahaja hI laga jAvegA; use jAnegA, jAnatA rahegA, lagAtAra jAnatA rahegA - isI kA nAma to dhyAna hai| isa gAthA kI saMskRta TIkA meM brahmadeva jo kucha bhI likhate haiM; usakA bhAvAnuvAda isaprakAra hai - "he vivekI puruSo ! tIna yogoM ke nirodha se yaha AtmA apane meM sthira hotA hai; isalie nitya niraMjana aura niSkriya aise nija zuddhAtmA kI anubhUti ko rokanevAle zubhAzubha ceSTArUpa kAyavyApAra, zubhAzubha aMtarbahirjalparUpa vacanavyApAra aura zubhAzubha vikalpajAlarUpa cittavyApAra ko kiMcit bhI mata kro| ____ jo AtmA sahajazuddhajJAnadarzanasvabhAvI paramAtmatattva ke samyak zraddhAna-jJAna-AcaraNarUpa abhedaratnatrayAtmaka paramasamAdhi se utpanna, sarva pradezoM meM AnaMda utpanna karanevAle sukha ke AsvAdarUpa pariNatisahita nijAtmA meM rata-pariNata-tallIna-taccitta-tanmaya hotA hai; usa AtmA kA vaha sukhasvarUpa meM tanmayapanA hI nizcaya se parama arthAt utkRSTa dhyAna hai| usa paramadhyAna meM sthita jIvoM ko jisa vItarAga paramAnandarUpa sukha kA pratibhAsa hotA hai, vahI nizcayamokSamArgasvarUpa hai| vaha anya kisa-kisa paryAyavAcI nAmoM se kahA jAtA hai, vahI kahate haiM - vahI zuddhAtmasvarUpa hai, vahI paramAtmasvarUpa hai, vahI ekadezapragaTatArUpa vivakSitaekadezazuddhanizcayanaya se svazuddhAtmA ke saMvedana se utpanna sukhAmRtarUpI jala ke sarovara meM rAgAdimala rahita hone ke kAraNa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA svarUpa paramahaMsasvarUpa hai| isa ekadeza vyaktirUpa zuddhanaya ke vyAkhyAna ko paramAtma dhyAnabhAvanA kI nAmamAlA meM yathAsaMbhava sarvatra jor3anA / 24 vahI parabrahmasvarUpa hai, vahI paramaviSNusvarUpa hai; vahI paramazivasvarUpa hai, vahI paramabuddhasvarUpa hai, vahI paramajinasvarUpa hai, vahI paramasvAtmopalabdhilakSaNa siddhasvarUpa hai, vahI niraMjanasvarUpa hai, vahI nirmalasvarUpa hai, vahI svasaMvedanajJAna hai, vahI paramatattvajJAna hai, vahI zuddhAtmadarzana hai, vahI paramAvasthAsvarUpa hai, vahI paramAtmA kA darzana hai, vahI paramAtmA kA jJAna hai, vahI paramAvasthAsvarUpa paramAtmA kA sparzana hai, vahI dhyeyabhUtazuddhapAriNAmikabhAvarUpa hai, vahI dhyAnabhAvanAsvarUpa hai, vahI zuddhacAritra hai, vahI paramapavitra hai, vahI aMtaH tattva hai, vahI paramatattva hai, vahI zuddhAtmadravya hai, vahI paramajyoti hai, vahI zuddha AtmA kI anubhUti hai, vahI AtmA kI pratIti hai, vahI AtmA kI saMvitti hai, vahI svarUpa kI upalabdhi hai, vahI nityapadArtha kI prApti hai, vahI paramasamAdhi hai, vahI paramAnanda hai, vahI nityAnanda hai, vahI sahajAnanda hai, vahI sadAnanda hai, vahI zuddhAtmapadArtha ke adhyayana rUpa hai, vahI paramasvAdhyAya hai, vahI nizcaya mokSa kA upAya hai, vahI ekAgracintAnirodha hai, vahI paramabodha hai, vahI zuddhopayoga hai, vahI paramayoga hai, vahI bhUtArtha hai, vahI paramArtha hai, vahI nizcaya paMcAcAra hai, vahI samayasAra hai, vahI adhyAtmasAra hai, vahI samatA Adi nizcayaSaDAvazyaka svarUpa hai, vahI abhedaratnatrayasvarUpa hai, vahIM vItarAga sAmAyika haiM, vahI parama zaraNa uttama maMgala hai, vahI kevalajJAna kI utpatti kA kAraNa hai, vahI samasta karmoM ke kSaya kA kAraNa hai, vahI nizcaya caturvidha ArAdhanA hai, vahI paramAtmA kI bhAvanA hai, vahI zuddhAtmA kI bhAvanA se utpanna sukha kI anubhUti paramakalA hai, vahI divyakalA hai, vahI parama advaita hai, vahI parama amRtarUpa paramadharmadhyAna hai, vahI zukladhyAna hai, vahI rAgAdivikalparahita dhyAna hai, vahI niSkala dhyAna hai, vahI paramasvAsthya hai, vahI paramavItarAgapanA hai, vahI paramasAmya hai, vahI paramaekatva hai, vahI paramabhedajJAna hai, vahI paramasamarasIbhAva hai; ityAdi samasta rAgAdi vikalpa-upAdhi se rahita jinAgama ke Aloka meM parama AhlAdarUpa eka sukha jisakA lakSaNa hai, aise dhyAnarUpa nizcayamokSamArga ke vAcaka anya bhI paryAyavAcI nAma paramAtmatattva ke jJAniyoM dvArA jAnaneyogya haiN| " 25 jainadarzana meM jisa dhyAna ke gIta gAye haiM, vaha to yahI nizcayadharmadhyAna hai, jise jinAgama meM ukta nAmoM se pukArA jAtA hai| ukta svarUpAcaraNa yA zuddhopayogarUpa dhyAna kI carcA chahaDhAlA nAmaka grantha meM paNDita daulatarAmajI isaprakAra karate haiM( harigItikA ) jina parama painI subudhi chainI, DAri antara bhediyA / varaNAdi aru rAgAdi taiM, nija bhAva ko nyArA kiyA / / nija mAhiM nija ke hetu, nija kara Apako Apai gahyau / guNa-guNI jJAtA jJAna-jJeya, ma~jhAra kachu bheda na rahyau / / jaha~ dhyAna- dhyAtA - dhyeya ko, na vikalpa vaca-bheda na jahA~ / cidbhAva karma cideza kartA, cetanA kiriyA tahA~ / / tInoM abhinna akhinna zudha, upayoga kI nizcala dasA / pragaTI jahA~ dRga-jJAna-vrata, ye tInadhA ekai lasA / / paramANa - naya - nikSepa ko, na udyota anubhava meM dikhai / dRga-jJAna-sukha balamaya sadA, nahiM Ana bhAva ju mo viSai / / maiM sAdhya-sAdhaka maiM abAdhaka, karma aru tasu phalani taiM / citpiNDa caNDa akhaNDa suguNakaraNDa, cyuti puni kalani taiM / / yoM cintya nija meM thira bhaye, tina akatha jo Ananda lahyau / so indra nAga narendra vA, ahamindra ke nAhIM kahau / / taba hI zukla dhyAnAgni kari, cau ghAti vidhi kAnana dahyau / saba lakhyau kevalajJAna kari, bhaviloka koM zivamaga kahau / / ukta cAra chandoM meM svAnubhUti, svarUpAcaraNa yA zuddhopayogarUpa dhyAna kI sampUrNa prakriyA ko ati saMkSepa meM prastuta kara diyA gayA hai| 1. bRhadravyasaMgraha gAthA 56 kI brahmadeva kRta saMskRta TIkA kA bhAvAnuvAda 2. chahaDhAlA, chaThavIM DhAla, chanda 8-11
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA svarUpa sabase pahale to jina-adhyAtma ke adhyayana se varNAdi parapadArthoM aura rAgAdi vikArIbhAvoM se bhinna nija bhagavAna AtmA ko bhalIbhAMti jAne, pahicAne; taduparAnta buddhirUpI atyanta tIkSNa chainI se, prajJAchainI se varNAdi aura rAgAdi se bhinna nijabhAvarUpa bhagavAna AtmA ko bhinna kare, bhinna jAne, bhinna anubhava kare / tAtparya yaha hai ki ina varNAdi aura rAgAdi se bhinna apane AtmA meM apanApana kare, apane AtmA ko nijarUpa anubhava kre| yaha anubhava karane kA kArya, svayaM ko grahaNa karane kA kArya; apane meM hI hogA, apane lie hI hogA aura apane dvArA hI hogaa| jaba aisA hogA, taba guNa-guNI aura jJAtA-jJAna-jJeya meM koI antara hI nahIM raha jaavegaa| dhyAna, dhyAtA aura dhyeya kA vikalpa bhI samApta ho jAyegA, vacanabheda bhI na rahegA; taba caitanyabhAva hI kArya hogA, cideza AtmA hI kartA hogA aura jJAna-darzana cetanA hI kriyA hogii| kartA, karma, kriyA kA bheda bhI nahIM rhegaa| tInoM abhinna ho jAyeMge, usameM koI kheda na rahegA, khinnatA na rahegI - zuddhopayogarUpa nizcala dazA pragaTa hogI aura darzanajJAna-cAritra - ye tIna hokara bhI ekarUpa meM hI zobhAyamAna hoNge| jaba samayasAra meM yaha prazna upasthita kiyA gayA ki prajJAchainI se apane AtmA ko vibhakta karane kI ApakI AjJA to hameM svIkAra hai; para ukta nija bhagavAna AtmA ko grahaNa kaise kareM, grahaNa karane kA sAdhana kyA hai, kyA usake lie kucha karanA nahIM par3egA, anya koI sAdhana nahIM juTAnA par3egA ? taba uttara diyA gayA ki - kaha so ghippadi appA paNNAe sodudhippade appaa| jaha paNNAi vibhatto taha paNNAeva ghettvvo||' (harigIta ) jisa bhAMti prajJA chainI se para se vibhakta kiyA ise| usa bhAMti prajJA chainI se hI are grahaNa karo ise / / 1. samayasAra gAthA 296 jinAgama ke Aloka meM 27 are, bhAI ! jisa prajJAchainI se isa bhagavAna AtmA ko para se bhinna jAnA hai; usI prajJAchainI se hI apane AtmA kA grahaNa hogA, anubhava hogA, dhyAna hogA; anya kisI sAdhana kI koI apekSA nahIM hai| isIprakAra jisa vidhi se para se bhinnatA kI gaI hai; usI vidhi se bhagavAna AtmA kA grahaNa hogA, anya koI vidhi khojane kI AvazyakatA nahIM hai, anya koI prakriyA apanAne kI AvazyakatA nahIM hai| are, bhAI ! asalI dharma to yahI hai, asalI dhyAna to yahI hai; asalI dharmadhyAna to yahI hai| prazna - Apa kahate haiM ki dhyAna kI kakSAyeM calAne kI AvazyakatA nahIM hai ? dhyAna ke zivira lagAne kI bhI AvazyakatA nahIM hai| yadi dhyAna kI kakSAyeM nahIM calAyeMge, dhyAna ke zivira nahIM lagAyeMge to phira loga dhyAna karanA sIkheMge kaise? uttara - kakSAyeM jJAna kI lagatI haiM, dhyAna kI nahIM; zivira bhI jJAna ke calAye jAne cAhie, dhyAna ke nhiiN| paThana-pAThana kI vyavasthA to munisaMghoM meM bhI hotI rahI hai aura zrAvakoM ke lie to hotI hI hai, honI bhI cAhie; parantu dhyAna ke saMdarbha meM aisI koI paramparA nahIM hai| __ bhagavAna mahAvIra se Ajataka kabhI kahIM koI dhyAna karane kI vidhi sikhAne kI bAta paDhane-sunane meM nahIM aaii| svayaM meM sthira hue samyagjJAna kA nAma dhyAna hai| AtmA ke jJAna hone ke uparAnta dhyAna ke lie alaga kucha sIkhane kI AvazyakatA nahIM rhtii| dhyAna to ekadama vyaktigata cIja hai, usake lie to ekadama zAntaekAnta sthAna cAhie aura ziviroM ke lie to bhIr3abhAr3a hI caahie| dhyAna karane ke lie to hamAre sabhI tIrthaMkara, gaNadharadeva aura sAdhugaNa nirjana, nirjantu ekAnta vanakhaNDa khojate rahe haiM; parvata kI coTiyoM ko cunate rahe haiN| yahI kAraNa hai ki hamAre lagabhaga sabhI siddhakSetra, sAdhanAkSetra 1. AcArya amitagati : yogasAra prAbhRta, chanda 470
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 dhyAna kA svarUpa parvata kI coTiyoM para haiN| Akhira ye tIrthakSetra haiM kyA ? jahA~ baiThakara hamAre tIrthaMkaroM ne, gaNadharoM ne, santoM ne AtmasAdhanA kI, AtmA kA dhyAna kiyA; una sthAnoM ko hI to tIrtha kahate haiM / ukta saMdarbha meM lekhaka kI anya kRti zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara kA svAdhyAya karanA caahie| dhyAna ke sandarbha meM ukta kRti meM samAgata nimnAMkita kathana dRSTavya hai "jaba yaha bAta kahI jAtI hai to eka prazna phira khar3A ho jAtA hai ki hamAre tIrthaMkaroM ne, hamAre santoM ne, AtmasAdhanA ke lie aise nirjana sthAna hI kyoM cune? isalie ki hamArA dharmavItarAgI dharma hai, AtmajJAna aura AtmadhyAna kA dharma hai| AtmadhyAna ke lie ekAnta sthAna hI sarvAdhika upayogI hotA hai| jaisA ekAnta ina parvata kI coTiyoM para upalabdha hotA hai, vaisA anyatra kahIM bhI nhiiN| kucha loga samajhate haiM ki parvata kI coTI para jeTha kI dupaharI meM kaThora tapasyA karane se, zarIra ko sukhAne se karmoM kA nAza hotA hai; para isa bAta meM koI dama nahIM hai; kyoMki deha ko sukhAne se karma nahIM kaTate, karmoM kA nAza to AtmArAdhanA se hotA hai, AtmasAdhanA se hotA hai| AtmArAdhanA aura AtmasAdhanA AtmajJAna aura AtmadhyAna ke atirikta aura kucha bhI nahIM hai| para aura paryAya se bhinna trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA ke jAnane kA nAma hI AtmajJAna hai, samyagjJAna hai; usameM hI apanApana sthApita hone kA nAma samyagdarzana hai aura usameM hI lIna ho jAne, samA jAne kA nAma samyakcAritra hai| yaha samyakcAritra vastutaH to AtmadhyAnarUpa hI hotA hai| isameM zarIra ke sukhAne ko kahIM koI sthAna nahIM hai| yadi yaha bAta hai to phira vahI prazna phira ubhara kara AtA hai ki hamAre tIrthaMkara aura sAdhujanoM ne aisA sthAna aura itanA pratikUla vAtAvaraNa dhyAna ke lie kyoM cunA? hama dekhate haiM ki sammedazikhara ke jisa sthAna se jinAgama ke Aloka meM tIrthaMkaroM ne mukti prApta kI hai; vahA~ kahIM-kahIM to itanA bhI sthAna nahIM hai ki koI dUsarA vyakti khar3A bhI ho sake / coTiyoM ko dekhakara lagatA hai ki sabhI sthAna lagabhaga aise hI rahe hoNge| yaha bAta alaga hai ki Aja hamane apanI suvidhA ke lie unheM kucha isaprakAra parivartita kara diyA hai ki jisase kucha loga vahA~ ekatrita ho jAte haiN| vastutaH bAta yaha hai ki hamAre santa dhyAna ke lie, baiThane ke lie bhI aisA hI sthAna cunate haiM ki jahA~ bagala meM koI dUsarA vyakti baiTha hI na sake; kyoMki bagala meM yadi koI dUsarA baiThegA to vaha bAta kie binA nahIM rahegA aura ve kisI se bAta karanA hI nahIM cAhate haiN| bAtacIta para se jor3atI hai aura para kA samparka dhyAna kI sabase bar3I bAdhA hai| ___ eka to koI vyakti parvata kI itanI U~cAI para jAyegA hI nahIM, jAyegA bhI to jaba use bagala meM baiThane kI jagaha hI na hogI, taba bagala meM baiThegA kaise? isaprakAra parvata kI coTI para unheM sahaja hI ekAnta upalabdha ho jAtA hai| isIprakAra ve teja dhUpa meM bhI kisI vRkSa kI chAyA meM na baiThakara dhyAna ke lie pUrNa nirAvaraNa dhUpa meM hI baiThate haiN| tapatI jeTha kI dupaharI meM yadi kisI saghana vRkSa kI chAyA meM baiTheMge to na sahI koI manuSya, para pazu-pakSI hI agala-bagala meM A baittheNge| unake dvArA bhI AtmadhyAna meM bAdhA ho sakatI hai| isa bAdhA se bacane ke lie hI ve dhUpa meM baiThate haiM, dhUpa se karma jalAne ke lie nhiiN|" Aja hama vAtAnukUlita kakSoM meM baiThakara sAmUhikarUpa se dhyAna karane kI bAta karate haiN| kyA hamAre pUrvapuruSoM ke pAsa vAtAnukUlita kakSa nahIM the? yadi the, to phira ve dhyAna karane kI lie parvatoM kI coTiyoM para kyoM gaye, bhayaMkara garmI aura haDDiyoM ko galA denevAlI sardI meM nagna digambara dazA meM khule AkAza meM dhyAna karane kyoM baiThe ? ___isa para kucha loga kahate haiM ki Apa to vyartha hI AlocanA karate haiN| 1. zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara pRSTha-17-18
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna kA svarUpa vAtAnukUlita kakSa meM sardI-garmI kI bAdhA nahIM rahatI aura makkhImaccharoM kA upadrava bhI nahIM hotA; ataH dhyAna karane meM suvidhA rahatI hai, mana laga jAtA hai| hamAre pUrvajoM ke dhyAna ko makkhI -macchara to kyA aura sAMpa aura zera jaise krUra pazu bhI vikhaNDita nahIM kara sake, unheM dhyAna se vicalita nahIM kara sake aura hama makkhI -macchara se bhI vicalita hone lge| hamAre pUrvaja to sardI-garmI se bhI kabhI vicalita nahIM hue| unake mAthe para to sigar3I taka jalA dI gaI, para ve to aDiga hI rahe, para hameM AtmA kA dhyAna karane ke lie bhI vAtAnukUlita kamare caahie| dhyAna ko sIkhane-sikhAne kI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki jisa vastu meM apanApana A jAtA hai, jisake prati ruci jAgrata ho jAtI hai; usakA dhyAna to sahaja hI hotA hai| yadi hama cAhe bhI ki hameM usakA dhyAna na Ave, taba bhI hama usake dhyAna se nahIM baca skte| prazna - yaha to ThIka hI hai ki dhyeya arthAt dhyAna karane yogya padArtha to ekamAtra trikAlIdhruva nijabhagavAna AtmA hI hai; tathApi prAthamika avasthA meM abhyAsa ke lie to kisI bhI para padArtha para upayoga kendrita kiyA jA sakatA hai? uttara - nahIM. para prAthamika avasthA vAloM ke liye to bRhadravyasaMgraha meM yaha likhA hai - "prAthamikApekSayAsavikalpAvasthAyAM viSayakaSAyavaJcanArtha cittasthirakaraNArthaM paJcaparameSThyiAdi paradravyamapi dhyeyaM bhavati / pazcAdabhyAsavazena sthirIbhUte citte sati zuddhabuddhaikasvabhAvanijazuddhAtmasvarUpameva dhyeyamityuktaM bhavati / prAthamika puruSoM kI apekSA se savikalpa avasthA meM viSaya aura kaSAya dUra karane ke liye aura citta ko sthira karane ke liye paMcaparameSThI Adi paradravya bhI dhyeya hote haiN| tatpazcAt jaba abhyAsa ke vaza se citta sthira ho jAtA hai| taba 1. bRhadravyasaMgraha gAthA 55 kI brahmadeva kRta saMskRta TIkA jinAgama ke Aloka meM zuddha-buddha-eka-svabhAvI nija zuddhAtmA kA svarUpa hI dhyeya hotA hai|" ukta kathana se yaha atyanta spaSTa hai ki paMcaparameSThI aura unake dvArA pratipAdita jinAgama meM pratipAdita vastuvyavasthA bhI dharmadhyAna kA dhyeya (dhyAna deneyogya) ho sakatI hai| AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicayarUpa dharmadhyAnoM kI viSayavastu se yaha bAta siddha hotI hai; parantu zArIrika svAsthya ke lie kiye gaye prayAsoM ko to dharmadhyAna kisI bhI rUpa meM nahIM mAnA jA sktaa| rayaNasAra meM AcArya kundakunda likhate haiM ki - ajjhayaNameva jhANaM, paMceMdiyaNiggahaM kasAyaM pi| tatto paMcamakAle, pavayaNasArabbhAsameva kujjAho / ' zAstroM kA adhyayana hI dhyAna hai; kyoMki usI se paMcendriyoM aura kaSAyoM kA nigraha hotA hai| isalie isa paMcamakAla meM pravacanasAra arthAt jinAgama kA hI abhyAsa karanA caahie| isaprakAra hama dekhate haiM ki paMcamakAla meM arthAt isa yuga meM to vizeSakara gRhasthoM ke lie adhyayana hI mukhya hai| prazna - dhyAna karane ke lie Asana kaunasA honA caahie| uttara - ukta sandarbha meM AcArya jinasena likhate haiM - "dhyAna baiThakara, khar3e rahakara aura leTakara bhI kiyA jA sakatA hai| zarIra kI jo bhI avasthA dhyAna kI virodha karanevAlI na ho; usa avasthA meM apanI suvidhAnusAra dhyAna kiyA jA sakatA hai| yadi kisI vyakti kI sthiti khar3e hone yA baiThane kI na ho to kyA vaha AtmadhyAna se vaMcita ho jAyegA ? nahIM, kadApi nhiiN|" sabhI dhyAnArthI nija bhagavAna AtmA kA svarUpa samajha kara, usameM hI apanApana sthApita kara, usameM hI jama jAveM, rama jAveM aura ananta sukhkhAyAcikAsaptarakAkAra, rahamI saMgala bhAvanA ke sAtha virAma letA huuN| . 2. AcArya jinasena : mahApurANa, parva 21, chanda 75
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaddhAtmA ke Azraya se saccA dharmadhyAna Aja bhI hotA hai| - AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI zuddhAtmA ke Azraya se saccA dharmadhyAna Aja bhI hotA hai| sAkSAt kevalajJAna aura mokSa jisase hotA hai, aisA zukladhyAna Aja nahIM hotA, parantu jisase zuddha samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa hote haiM - aisA nizcaya dharmadhyAna to Aja bhI hotA hai| Aja dharmadhyAna kA bhI jo niSedha karatA hai, vaha mokSamArga kA bhI niSedha karatA hai aura AtmA kI zuddhi kA bhI niSedha karatA hai| bhAI ! apane AtmA meM upayoga ko jodd'| jisaprakAra paraviSayoM ko dhyeya banAkara unameM upayoga ko ekAgra karatA hai; usIprakAra apane AtmA ko antara meM dhyeya banAkara svaviSaya meM upayoga ko ekAgra kara; isaprakAra tujhe dharmadhyAna hogaa| ___isa dharmadhyAna se jo samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa zuddhatA pragaTa hotI hai; vaha dharma hai, vaha mokSamArga hai| he bhAI ! aise mokSamArga ko Aja prAraMbha kara degA to ekAdha bhava meM pUrA ho jaaegaa| yadi Aja usakA niSedha karegA aura viSayoM meM pravartegA to tujhe mokSamArga kahA~ se hogA? ___cauthe kAla meM bhI AtmA meM upayoga kI ekAgratA ke binA mokSamArga nahIM hotA thA, usa kAla meM bhI AtmA meM upayoga kI ekAgratArUpa dharmadhyAna ke dvArA hI mokSamArga hotA thA aura Aja bhI isa dharmadhyAna ke dvArA hI mokSamArga hotA hai| - Atmadharma (gujarAtI) varSa 24 aMka 12, 12 akTUbara 1970 se sAbhAra maiM jJAnAnandasvabhAvI hU~ maiM hU~ apane meM svayaM pUrNa, para kI mujha meM kucha gandha nhiiN| maiM arasa, arUpI, asparzI, para se kucha bhI sambandha nhiiN|| maiM raMga-rAga se bhinna, bheda se, bhI maiM bhinna nirAlA huuN| maiM hU~ akhaNDa, caitanyapiNDa, nija rasa meM ramane vAlA huuN|| maiM hI merA kartA-dhartA, mujha meM para kA kucha kAma nhiiN| maiM mujha meM rahane vAlA hU~, para meM merA vizrAma nhiiN|| maiM zuddha, buddha, aviruddha, eka para-pariNati se aprabhAvI huuN| AtmAnubhUti se prApta tattva, maiM jJAnAnandasvabhAvI huuN|| __ - DaoN. hukamacanda bhArilla ,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra vandanA jo moha mAyA gAva matsara, gadata gardava vIra haiN| jo vipula vightoM bIca meM mI, dhyAna dhAraNa dhIra haiN| jo tANa-tAraNa, bhava-vivAraNa, bhava jaladhi ke tIra haiN| te vaMdanIya niveza, tIrthakara svayaM mahAvIra haiN| jo rAga-dveSa vikAra jita, lIva AtA dhyaatreN| jivake virAT vizAla vili, apala kevalajJAta / / yugapad vizada sakalArtha jhalakeM, dhvanita ho vyAlyAva meN| ve varddhamAna hAta jiva, vivoM hamAre dhyAna meM / / jitakA parama pAvata parita, jalanidhi sanAta apAra hai| jitake guNoM ke kathana goM, gaNadhA va pArauM pAra hai| basa vItarAga-vijJAna hI, jitake kathana kA sAra hai| uta sarvadazI sAtI ko, vaMdanA zata bAra hai / / jitake vimala upadeza meM sabake udaya kI bAta hai| sagabhAva samatAbhAva jitakA, jagata meM vikhyAta hai|| jisase batAyA jagata ko, pratyeka kaNa svAdhIta hai| kartA va dhartA koI hai, aNu-aNu svayaM meM lIta hai| AtA bate paramAtanA, ho zAnti sAre deza meN| hai dezavA sarvodayI, mahAvIra ke sandeza meN| -DaoN. hukamacanda gArilla maiM jJAnAnandasvabhAvI hU~ maiM hU~ apane meM svayaM pUrNa, para kI mujha meM kucha gandha nhiiN| maiM arasa, arUpI, asparzI, para se kucha bhI sambandha nhiiN|| maiM raMga-rAga se bhinna, bheda se, bhI maiM bhinna nirAlA huuN| maiM hU~ akhaNDa, caitanyapiNDa, nija rasa meM ramane vAlA huuN|| maiM hI merA kartA-dhartA, mujha meM para kA kucha kAma nhiiN| maiM mujha meM rahane vAlA hU~, para meM merA vizrAma nhiiN|| maiM zuddha, buddha, aviruddha, eka para-pariNati se aprabhAvI huuN| AtmAnubhUti se prApta tattva, maiM jJAnAnandasvabhAvI huuN|| __ - DaoN. hukamacanda bhArilla ,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. bhArillakemahattvapUrNa prakAzana 1. samayasAra : jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA 2.samayasAra anuzIlana bhAga-1 3.samayasAra anuzIlana bhAga-2 4.samayasAra anuzIlana bhAga-3 5.samayasAra anuzIlana bhAga-4 6.samayasAra anuzIlana bhAga-5 7.samayasAra kA sAra 8. gAthA samayasAra 9. pravacanasAra : jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA 10.pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 11. pravacanasAra anuzIlana bhAga-2 12. pravacanasAra anuzIlana bhAga-3 13. pravacanasAra kA sAra 14. chahaDhAlA kA sAra 15.47 zaktiyA~ aura 47 naya 16. paNDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 17. paramabhAvaprakAzaka nayacakra 18. jinavarasya nayacakram 19. cintana kI gaharAiyA~ 20. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 21. dharma ke dazalakSaNa 22. kramabaddhaparyAya 23. bikhare motI 24. satya kI khoja 25. adhyAtmanavanIta 26. Apa kucha bhI kaho 27. AtmA hI hai zaraNa 28. sukti-sudhA 29. bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 30. dRSTi kA viSaya 31. gAgara meM sAgara 32. paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 33. NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 34. rakSAbandhana aura dIpAvalI 35. AcArya kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama 36. yugapuruSa kAnajIsvAmI 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 110000000000000 0 0 0 0 0 0 0 000000000000000000000000000000000000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0000333 0 0 0 0 37. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 38. maiM kauna hU~ 39. nimittopAdAna 40. ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 41. maiM svayaM bhagavAna hU~ 42. dhyAna kA svarUpa 43. rIti-nIti 44. zAkAhAra 45. bhagavAna RSabhadeva 46. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 47. caitanya camatkAra 48. golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 49. gommaTezvara bAhubalI 50. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra 51. anekAnta aura syAdvAda 52. zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 53. bindu meM sindhu 54. pazcAttApa khaNDakAvya 55. bAraha bhAvanA evaM jineMdra vaMdanA 56. kuMdakuMdazataka padyAnuvAda 57. zuddhAtmazataka padyAnuvAda 58.samayasAra padyAnuvAda 59. yogasAra padyAnuvAda 60.samayasAra kalaza padyAnuvAda 61. pravacanasAra padyAnuvAda 62. dravyasaMgraha padyAnuvAda 63. aSTapAhur3a padyAnuvAda 64. arcanA jebI 65. kuMdakuMdazataka (artha sahita) 66. zuddhAtmazataka (artha sahita) 67. bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 68. bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 69. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 70. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-2 71. vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-3 72. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 73. tattvajJAna pAThamAlA bhAga-2 mSKKK00.0000000000000000000000 0000000000000000000000000000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 000 000000 0 0