Atmanand Prakash Pustak 019 Ank 02

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531215/1

Page #1

Rs. N. B. 431.
श्रीमहिजयानन्दसूरि सद्गुरुज्यो नमः pooooooooश्री ooooooooo
bosooo
आत्मानन्द प्रकाश
oooooooooooooooooooooooo
स्रग्धरावृत्तम् ॥
मग्नान्संसृतिवारिधौ हतसुखान्दृष्टवा जनानां बजान् तानुद्धतुमना दयाद्रेहदयो रुवेंद्रियाश्वाब् जवात । जन्तून्मा जहि ज्ञानतः प्रशमय क्रोधादिशत्रूनिति
'आत्मानन्द 'मादिशदसौजीयाजिनेंद्रः प्रभुः॥१॥ पु. १९. चीर सं. २४४८ भाद्रपद आत्म सं. २६ अंक २ जो प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर.
વિષયાનુર્કમણિકા.
४०१
विषय.
पृष्ट विषय( ૧ વીરસ્ય ભૂષણ" ( ક્ષમા” યાચના. ૩૦ ૬ વર્તમાન જગતને કેવા મનુષ્યા જોઈએ?૫૧ કે
२ भिभि शुशुरातन 3१७ समयने अनुस२तु. ... . २ उनिध........... 3२४मायार्थ श्रीमद बीवियसरि ४ भनाभाव... ......४४ ने यती......... ५५ प स्वावलमन ......... विधान हैवत. ......
થાષિક મૂલ્ય રૂ. ૧) ટપાલ ખર્ચ આના ૪, આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લટલુભાઇએ છાપ્યું-ભાષનગ૨.
છે

Page #2

અમારા માનવતા ગ્રાહકો પ્રત્યે બે ગાલ.
ભેટની બુકના વીપી. નું કામ પૂર્ણ થયું છે. દર વર્ષ મુલ્મ આ વર્ષે પણ ભેટની બુકનું વી. પી. સ્વીકારી લવાજમ વસુલ આપનાર આ માસિકની કદર કરનાર ગ્રાહકોના અમો ઉપકાર માનીએ છીએ; પરંતુ કેટલાક પ્રમાદિ ગ્રાહકો બાર અકા સુધી ગ્રાહક રહી, અમાએ અગાઉ માસિકધારા સુચના આપ્યા છતાં વી. પી. માકલવા તેએાએ ના નહી લખવાથી અમેાએ ભેટની બુક વીક પીઠ કરી મોકલી, છતાં પાછી વાળી નાહક જ્ઞાન ખાતાને નુકસાન કરેલ છે. જોકે તેવા ગ્રાહકોની ઘણી અટ૫ સપખ્યાં છે તાપણ પાછી. વાળનાર ગ્રાહક મહાશયે તેમ કરવા જરૂર નહોતી; તોપણ તેઓને કરી ભેટની બુક મંગાવી લવાજમા મોકલી આપવા હાલમાં પત્રદ્વારા જણાવ્યું છે, જેથી તેઓ લવાજમ મકલી ભેટની બુક મંગાવી લેશે. આવી કાગળ, છપાઈ વગેરેન સખ્ત માંધવારી છતાં માસિકનું કાંઈ પણ લવાજમાં નહીં વધાર્યો છતાં, નિયમિત દર વર્ષે અને વળી આટલા કામની માટી ભેટની બુક માત્ર સસ્તી કિંમતે વાંચનના બહોળા લાભ આપવાના હેતુથીજ જૈન સમાજને અમે આપીયે છીયે, ) તે સન ગ્રાહકેાની ધ્યાન બહાર નહીં હોવાથીજ, તેમજ અનેક ઉત્તમ લેખ વાંચન માટે આપી અમે સમાજ સેવાને બજાવીએ છીએ તેને લઇને, દરમાસે ગ્રાહકોની સંખ્યા વધતી જાય છે, જેથી જેમની પાસે આ વર્ષનું કે આગલા વર્ષનું લવાજમ લેણુ છેતેઓએ લવાજમ મોકલી જ્ઞાન ખાતાના વામાંથી મુક્ત થવા અમારી નમ્ર સુચના છે. સસ્તી અને ઓછી કિંમતે વાંચનના બહાળા ફેલાવા કરવાની ઉદાર ભાવના સભાએ જે રાખી છે; તે અમારા માનવ તા ગ્રાહકો લક્ષમાં લઈ આવા ઉત્તમ લેખેના લાભ બીજા આપણા બંધુએ કેમ વધારે છે, તે માટે દરેક સુન ગ્રાહકોએ એક એક બે ગ્રાહક કરવા પ્રયત્ન કરશે એવી આશા રાખીએ છીએ.
મુનિ મહારાજાઓને નમ્ર વિનંતિ. શ્રી ઉપાસક દશાંગસૂત્ર છે કે થોડા વખત ઉપર છપાઈ પ્રસિદ્ધ થયેલ હતું', તે સૂત્ર અમુક અમુક મનિ મહારાજાને તે વખતે અમદાવાદ બીરાજતા પંન્યાસજી મહારાજશ્રી દાનવિજયજી મહારાજ મારફત ભેટ આપવામાં આવેલ છે, હવે તેની કેટલીક કાપીએ અત્રે આવેલ છે. તા જે મુનિરાજશ્રીને બીલકુલ ભેટ ઉક્ત પંન્યાસજી મહારાજ મારફત ન મળી હોય તેઓશ્રીએ અમાને શ્રાવકના નામ સાથે લખી જણાવવું જેથી સીલીકમાં હશે ત્યાંસુધી પોસ્ટ પુરતા પૈસાનુ વી. પીત કરી મોકલાવીશુ.
આ સભાના સુજ્ઞ લાઈફ તથા વાર્ષિક સભાસદોને નમ્ર સુચના.
ગયા અઢારમા વર્ષના શ્રીમાનંદ પ્રકાશ માસિકની ભેટની બુક છપાઈ ગયેલ છે. તેનું અઢારમુ વર્ષ પૂર્ણ થઈ ઓગણીશમું શરૂ થયેલ છે. જેથી જે વાર્ષિક સભાસદ મહા રાય પાસે આ વર્ષનું કે આગળના વર્ષનું સભાસદ તરીકે લવાજમ લેણું છે, તેટલા પુરતી ફી તથા ભેટની બુકના પાસ્ટ ખચ સાથે ૨કમ ચડાવી ફી વસુલ કરવા બહાર ગામના સભાસોને વી. પી. થી ! ભેટની મુકો મોકલવામાં આવશે જેથી તે સ્વીકારી લેવું. આ શહેરના સભાસદોને હાથોહાથ પહોંચડાવામાં આવશે, જેથી તેમની પાસે સભાસદ તરીકેના લેણી ફીલવાજમ વગેરે કારકુનની પહેાંચ લઈ આપવી અને ભેટની બુક લેવા મહેરબાની કરવી. લાઈફ મેમ્બર મહાશયને પડ્યું પેસ્ટ પુરતા પૈસાનું વી. પી. કરી તે ભેટની બુક માવામાં આવશે,

Page #3

Qઉછે.
అలాంక
& કહ્યું છે. પૂ. ર૧
A cઠ્ઠ 8 3ી કાશ છે.
રૂ
"== =0 –
0 G z0+ == तत्त्ववेदिष्वात्मनोऽन्तर्भावमभिलषता सकलकालं सर्वेण स्वविकल्पजल्पाचरणानां सार्थकत्वं यत्नतः परिचिन्तनीयम् , तद्वेदिनां च पुरतःकीर्तनीयम् , ते हि निरर्थकेवप्यात्मविकल्पजल्पव्यापारेषु सार्थकत्वबुद्धिं कुर्वा
णमनुकम्पया वारयेयुः ।
--
--
--
.....
...
....
..
પુત ૨૭] વીર સંવત ૨૪૮ માદ્રપ. ગરમ સંવત ૨૬ [ અંક ૨ નો.
------- "
w" -
-
--
-
-
--
-
- ----
- -
-
-
-
---
---
-
-
-
-
--*
વીરસ્ય ભૂષણ “મા” વાવના. શ્રી વીર શાસન રસિક સુહૃદય ધર્મ બધુએ પ્રતિ–
અષ્ટાબ્લિકા ઉત્સવ કર્યો પર્યુષણમાં પ્રેમથી, શાસ્ત્રોક્ત જે ફરમાન ત૬ અનુસાર વર્તન નેમથી, એહવું છતાં વિપરિત ભાવે કૃત્ય જે કીધાં અમે, વીરસ્ય ભૂષણ” જે “ત્તમ” એ યાચિએ અર્પો તમે.
“મિથ્યાપિ ટુર” અર્પવા જેની પરસ્પર ધાય છે, પશ્ચાત દેખી વર્તના સહદ અતિ અકળાય છે; વાચા પ્રમાણે વર્તના મૈત્રી કરી સત્કર્મથી, સ્વીકારશો ! આ અર્જ આત્માનંદની નિજ ધર્મથી.

Page #4

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. मिच्छामि दुक्कडं.
હરિગીત. અપરાધ કીધા હોય જે મન, વાણીને વળી કાયથી, કદિ હોય પ્રેર્યા દુકૃતિ માંહે જનેને હાયથી; જાણ્યે અજાણ્યે જીને દુભવ્યા વળી ગર્વમાં, મિચ્છામિ દુશ હે અમારું સાંવત્સરી સુપર્વમાં. નિજ ધર્મ ધારક સાધુઓ સદ્ભાવવાળી સાડીઓ, સિા બંધુ શ્રાવક જે વળી સદ્ગુણ બેહેને શ્રાવિકા;
શ્રી સંઘને અમે ખામીએ ત્રિવિધ ત્રિવિધ સર્વમાં, મિચ્છામિ દુહ છે અમારું સાંવત્સરી સુપર્વમાં હાથે કદિ જે આચરી પ્રરૂપણા ઉત્સવની, લેખો અશુદ્ધ લખ્યા કદિ પ્રમાદને આધીન બની; કુમતિ ધરીને હેય રાખ્યું ચિત્ત જે દુર્યાનમાં. મિચ્છામિ દુશ હે અમારું સાંવત્સરી સુપર્વમાં.
गुरुगुण कीर्तन.
|| સપ્ત (આવો આ યશોદાના કંથ અમ ઘર આવો રે–એ ચાલ.)
(૧) ચાલો ચાલો ભવિ! સહુ આજ વંદન કરવા રે, કરવા પાવન નિજ દેહ ભવ જળ તરવા રે; છે ગુરૂ ગીરૂ આ ગુણવંત શાન્ત સુધીરા રે, શ્રી વન્તિરિય મહારાજ જ્ઞાન ગંભીરા રે.
જેણે મેળવ્યું પદ મનહર પ્રવર્તક કેરૂં રે, વળી કેળવ્યું ધરી ઉત્સાહ સમ ન અનેરૂં રે; જે જેને પ્રજાના ભાગ્ય થકી અહીં આવ્યા રે, ભવિ કજ વિકસિત એ ચંદ્ર દિલમાં ભાવ્યા રે.

Page #5

ગુરૂગુણ કીન.
( ૩ )
સ્યાદ્વાદ શૈલી ગૂઢાલના નિક્ષેપા ન્યાય પ્રમાણ
અનુસાર રહસ્ય
મુદ
પંચાંગો
સહ અનુવાદ
( ૪ ) વિજ્યાન દ તણી પદ સેવા
સૂરિશ્વર
કરી ચરણુ ઉપાસક ખાસ પ્રભાવિક પ્રશમ પ્રક સ ભીની સૂરત એન્ડ્રુ ( ૫ ) સંદેશ શ્રી વીર જીનંદના સંભળાવે રે, માધ્યસ્થ કાઢ્ય પ્રમાદ મૈત્રી ભાવે રે;
આચાર વિચાર
આતમ
વત્ પ્રાણી માત્ર
છે સુજ્ઞ શિષ્ય આરાધે ધ્યેય
કરે ભક્તિ હૃદય શ્રી આતમાન દ
વિક્રમા૬ ૧૯૭૭ ભાદ્રપદ પર્યુષણા પત્ર
તત્વ સુણાવે ૨, ખેાલી બતાવે રે;
ભગની સાથે રે, કાપે રે.
સય
સંયુક્ત કલ્પ પ્રમાણે વિ જન જાણે
આતમ
અની ગુણુ લેવા રે; સગી સંયમ રંગી રે.
( ૬ )
દીલમાં ધરશે રે,
વરશે રે;
સત શાસ્ત્ર તણે! એ સાર સુખ સંપત્તિ પામી અનેક શિવ પદ્મ તે માટે જૈની જગ માંહી ધર્મ ફેલાવા રે, શાસન રસ સ્વાદે સર્વજન જગ ભાવા રે.
.
3.
७
પરિવાર સાહે સાથે રે, સ્વરૂપ शु३ કર માથે રે; ધરી નેહુ ચતુર સુભાવે રે, સમાજ ગુરૂ ગુણ ગાવે રે.
}
વેલચંદ ધનજી.
૩૧

Page #6

ર
શ્રી આત્માનંદ્ર પ્રકારા
*જિનધર્મ.
( ગાંધી વીરચંદ રાધવજીખી. એ. બેરીસ્ટરે અમેરિકાની ધર્મ પરિષમાં જૈનધર્મનુ આપેલ વ્યાખ્યાન )
અંક ૧ લા,
આ ભાષણમાળાના છેલ્લા ભાષણના વિષય મેં રેનિઝમ ( જિનધર્મ ) પસંદ કર્યા છે, તેમાં મારાથી એ વિષયના સ ંબંધમાં જેટલુ એલાવુ જોઇએ અને એ વિષય પર જે અગત્યની મામતે જણાવવી જોઇએ, તેના ટુંકાણમાં સમાવેશ કરીશ. કાઇપણ ફિલ્મ્સી ( તત્વવિદ્યા ) યા ધર્મના તેની સર્વ ખાજુએથી (સ નયપૂર્વક) અભ્યાસ થવેા જોઇએ; તેમજ કોઇ પણ ધર્મ યા પ્રીસુપ્રીના ખરો આશય હાથ કરી લેવાને, આ નીચેની ચાર ખાખતા વિષે શું કહે છે તે અવશ્ય જાણવુ જોઇએ.
કેઇ પણ ધર્મ યા ફિન્સુરી વિશ્વની ઉત્પત્તિ વિષે શું કહે છે? પરમેશ્વર વિષે તેના શા વિચાર છે? આત્મા અને તેની હવે પછીની હાલત, અને આત્મજીવનના કાનુના ક્યા ક્યા છે તે તેણે કહેવુ જોઇએ.
આ સઘળા પ્રશ્નનેાના ઉત્તરા કાઇ પણ ધર્મ યા ન્નુિીનુ હાર્દ શું છે તે આપણને સામટી રીતે જણાવી આપશે. અમારા દેશમાં ધર્મ એ ફિલ્મ્સનાથી ભિન્ન નથી, તેમજ ધર્મ અને ગાંધી વીરચંદ રાઘવજી બી. એ. ફિલ્મી શાસ્રીય વિદ્યાથી કંઇ ભેદ રાખતી નથી. અમે એમ પણ કહેતા નથી કે શાસ્ત્રીય ધર્મ કે ધાર્મિક શાસ્ત્ર. અમે એમ જણાવીયે છીએ કે, અન્ને એકજ રૂપ છે. અમે અગ્રેજીમાં રિલિ જીયન શબ્દ છે, તેવા શબ્દના ઉપયાગ કરતા નથી, કારણકે અંગ્રેજીમાં રિલિજીયન શબ્દની વ્યુત્પત્ય “ફરીથી અંધાવું” ( માઇન્ડીંગ બેંક ) એવા થાય છે અને તેથી મનુષ્યને પરતત્રપણાના વિચાર પર ખેચી નય છે. એટલું જ નહીં પરંતુ આપણને તે એમ જણાવે છે કે તે પર તંત્રપણામાંજ મનુષ્યનાં અને ઇતર પ્રાણીનાં સુખ અને આનંદના સમાવેશ થયેલે છે; અર્થાત્ અન ંત એવા ઇશ્વર પર શાંત એવા જીવે પરત ત્રરહેવુ –એજ તેને શ્રેયસ્કર છે. જિનધી એ આ બાબતમાં કઇ જૂદાજ વિચાર જાહેર કરે છે. તેઓ એમ કહે છે કે આનંદ પરતંત્રતામાં નથી, પણુ સ્વત ંત્રતા માંજ છે. સાંસારિક જીવનમાં પરત જ્તા છે અને સાંસા
હતા.
સન ૧૯૯૨ માં જ્યારે અમેરકામાં દુનિયાના તમામ ધર્મની પરિષદ્ મળી હતી તે વખતે જૈનધર્મના પ્રતિનિધિ તરીકે તેમજ સમાજ તરફથી તેમને મેકલામાં આવ્યા જેમાં અન્ય સ્થળે તેમણે અનેક ભાષા જૈનધર્મી ઉપર આપ્યા છે જેમાનુ પ્રથમ આ 2 Finite. 3. Liberty.
1 Infinite.
4 bondage.

Page #7

જિનધર્મ.
33
રિક જીવન પણ ધર્મને એક ભાગ હોવાથી આપણે અંગ્રેજી રિલિજીયન શબ્દમાં જે અર્થ છે તેવો આશય કદાચ જણાવીએ; પરંતુ તે જીવન કે જે જીવન આ સામ્પત જીવનના કરતાં ઘણું ઉચ્ચ જીવન છે, અને બંધન યા દુઃખદ પાપકર્મોથી જેમાં આપણે પોતે તદ્ગ મુક્ત છીએ, અર્થાત્ સ્વતંત્ર છીએ. આત્મા પોતાની ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ સ્થિતિમાં કે જે સ્થિતિમાંજ આઆમાજ પોતે જ પરમાત્મા છે, ત્યારે તે મુક્ત અથવા સ્વતંત્ર છે. અમારા જિનધર્મનું આ રહસ્ય છે માટે તેમાં પ્રથમ વિચાર
આ વિશ્વ શું છે? આ આવે છે. આ વિશ્વની આદિ છે કે આદિ નથી? તે નિત્ય કે ક્ષણિક છે? આ બાબતમાં અલબત ઘણું મત-ભેદ છે, પરંતુ આ વ્યાખ્યાનમાં તે વિષે કંઈ પણ બેલીશ નહીં. હું તે માત્ર જૈન ફિલસીને શું વિચાર છે, તેજ આપની પાસે રજુ કરીશ. અમે એમ કહેવા માગીએ છીએ કે આપણે કોઈપણ “વિચાર” ના “મત્ત' ને સઘળી બાજુએ તપાસ્યા વિના અભ્યાસ કરી શકીએ જ નહીં. આ વિચાર અમે ઘણી ઘણું આકૃતિ વા ચિન્હથી પ્રદર્શિત કરીએ છીએ. અને તેમ કરતાં અમે આ વિચાર હાથી અને સાત આંધળાની વાતથી જાહેર કર્યો છે. આ સાત આંધળાને હાથી શું છે, તે જાણવાનું હતું અને તેમ કરવાને તે જનાવરના જૂદા જૂદા ભાગને અડકીને તે હાથીનો આકાર સૌએ જાફ અને તેથી તેઓ બધા પોતપોતાના વિચાર માટે હઠવાદી કે આંધળા થયા. માટે જો તમારે
સત્ય જાણવું હોય તે જેમ હાથી કેવું પ્રાણી છે તે જાણવાને તેને બધી બાજુએથી તપાસ જોઈએ. તેમજ તમારે એ સત્યને માટે કરવું ઘટે છે, એટલા માટે અમે કહિએ છીએ કે –
જગત એક રીતિએ તપાડતાં અનાદિ છે, ને બીજી રીતિએ જોતાં અનાદિ નથી.
આખા વિશ્વને સામટ લઈએ, તે તે આખુ વિશ્વ અનાદિ છે; તે સઘળી વસ્તુઓનો સમૂહ છે. તે સમૂહ પ્રતિક્ષણે પિતામાં એને એજ રજકણે ધરી રહ્યો છે. એટલા માટે સમૂહ તરીકે તે અનાદિ છે; પરંતુ તે સમૂહના કેટલા ભાગ છે અને તેમાં કેટલાં બધાં રજકણો છે, ને આ સઘળાની જુદે જુદે સમયે જૂદી જૂદી હાલત આવે છે. તેના દરેક ભાગ હમેશા એકજ હાલતમાં રહેતા નથી. તેમાં ફેરફાર થયા કરે છે. પ્રત્યેક આકારને નાશ થાય છે અને નવીન આકાર હસ્તીમાં આવે છે. એટલા માટે જે વિશ્વને આપણે આ અપેક્ષાએ--આ રીતિએ જોઈએ તે તે અનાદિ નથી.

Page #8

૩૪
માં આત્માનંદ પ્રકાશ.
એ વિચાર આ ફિલસણીમાં નથી–એવા વિચારને માટે તેમાં ક્યાં પણ જગા નથી કે “સૃષ્ટિ કંઈ ન હતું તેમાંથી થઈ.” આ વિચાર ખરૂં પૂછે તે કોઈપણ સત્યવિચારશીલ પ્રજાએ કબલ રાખ્યો નથી. જે લોકે સૃષ્ટિની ઉત્પતિ માનનારા છે, તેઓ પણ આ વિચારથી નહીં પણ બીજીજ અપેક્ષાએ- બીજી જ રીતિકે માને છે. કંઈ ન હતું–શૂન્ય હતું તે તેમાંથી સૃષ્ટિ આવી કેમ ? પરંતુ કઈ વસ્તુ-કઈ પદાર્થ છે, તેમાંથીજ એ બહાર પ્રગટ થઈ છે, ને સરજાય છે, એમ આપણે કહિયે છીએ. તેમાં એમ સમજવાનું રહે છે કે, માત્ર કેઈ હાલત સમજાય છે. આ પુસ્તક કઈ અર્થમાં સરજાય છે. કારણ કે બધા રજકણે જૂદી જૂદી હાલતમાં હતાં, ત્યાંથી બધાં ભેળાં કરવામાં આવ્યાં છે. આ પુસ્તકને આકાર સરજેલો છે. આ પુસ્તકની આદિ હતી અને આ પુસ્તકને અંત આવશે. એજ રીતે કોઈપણ જડ પદાર્થની આકૃતિ વિષે સમજવું. પછી તે જડ આકૃતિ કેટલાક ક્ષણસુધી ટકી. રહે, કે સેંકડે વર્ષ સુધી ટકી રહે, પરંતુ જ્યાં આદિ આવી, ત્યાં અંત આવવાનેજ, આપણે કહિએ છીએ કે આપણી આસપાસ કેટલીક(Forces) બળવત્ની શક્તિ, પ્રવર્તી રહી છે. અને એ શકિતઓમાંજ રક્ષણ અને નાશ એ બેઉ સ્વભાવ છે. આ સઘળી બળવત્તી શક્તિઓ વા બળ આપણામાં અને આપણી આસપાસ પ્રતિક્ષણ પિતાનું કામ બજાવ્યા કરે છે. એ સઘળાં બળોના સમૂહને જેને ઈશ્વર કહે છે.
નામના પ્રણવથી પણ એજ બ્રહ્મ ઓળખાય છે. આ શબ્દને પ્રથમ ઉચ્ચાર ઉત્પત્તિને વિચાર દર્શાવે છે. બીજે સ્થિતિને-અને ત્રીજે નાશને. આ સઘળી વિશ્વની શક્તિ ( Forces) છે અને સામટી રીતે જોતાં તેઓ બધી કેટલીક ચેકસ નિયમોને આધીન છે. જે આ નિયમે ચોક્કસ છે પછી શા માટે લેકે તેને પગે પડે છે ? શા માટે આ શક્તિસમૂહને તે દેવ કે ઈશ્વર છે એમ ધારે છે ? આ વિચારના આરંભમાં ભૂરું કરવાની શક્તિનો વિચાર હંમેંશા તેની સાથે જોડાય રહે છે. જ્યારે હિંદુસ્તાનમાં પ્રથમ રેલવેને પ્રવેશ થયો? ત્યારે અજ્ઞાન લેકે તે શું છે એમ સમજ્યા નહીં. જેઓએ પિતાની આખી જીંદગીમાં એવું જેએલું નહીં કે ગાડી ગાડાઓ કદાચ ઘોડા કે બળદ વિના ચાલે માટે તેઓએ ધાર્યું કે ઈજિનમાં કેઈ દેન હો કે દેવી હે પણ છે ખરૂં તેમાંના કેટલાક તો ગાડીને પગે પણ પડતા અને હજી પણ હિંદુસ્તાનના કેઈ ભાગમાં પહાડી લેક અથવા નીચ વર્ણના લોકમાં આ વિચાર ચાલે છે માટે એ બનવા જોગ છે કે આપણી આર. ભની (અજ્ઞાન કે જંગલી) સ્થિતિમાં આપણે કોઈ એવા પુરૂષને ધર્યો હશે અને ત્યાર બાદ તે વિચારમાં વૃદ્ધિ થતાં થતાં આપણે આપણા વિચારોને આપણે ચિત્રાકૃતિના સ્વરૂપ આપતાં હઈશું અને તેમ કરી બીજાઓને વિશેષ સ્પષ્ટ રીતે સમજાય તેમ કરતા હઈશું; ઘણું પ્રાચીન કાળમાં વરસાદ નહીં હતું પણ વરસાદને પણ દેવ તે ગડગડાટ નહોતે ગડગડાટને દેવ હતું અને આ પ્રમાણે આ કુદરતી

Page #9

જિનધર્મ.
૩ દેખાને પુરૂષત્વ પ્રાપ્ત થતું અને તે શક્તિઓને ( forces) કે જીવના પુરૂષ તરીકે માનવામાં આવતા જેમ કેટલાએક ગૃહમાં સજીવ વ્યક્તિ હોય છે તેમજ આ શક્તિ સજીવ હોઈ શકે.
પરંતુ આ શક્તિઓ (forces) પોતે કાંઈ જીવો નથી એમ છતાં પ્રારંભમાં આ વિચાર હોવો જોઈએ; એમ બતાવી આપે છે. આ શક્તિઓના (forces) સરજનાર રક્ષણ કરનાર અને નાશ કરનાર, એવા પણ વર્ગ કરવામાં આવેલા જણાય છે અને આજ ત્રણ શક્તિને ત્યાર બાદ કઈ એક મહત્ શક્તિના ભાગ સમજીને તેને હિંદુઓએ બ્રા નામ આપ્યું હોય એમ ભાસે છે. ખરું જોતાં અહીં જે સર્જન કે સૃષ્ટિ એ શબ્દ આપ્યો છે તે આ અર્થમાં Emanation અર્થાત કેઈ એક પદાર્થમાંથી નીકળેલું તે અથવા તેજ પદાર્થનો વિસ્તાર રક્ષણ શબ્દ એવા અર્થમાં વપરાયો છે કે જેનો અર્થ જે જે આકારવાળું છે તેને બચાવનાર અને નાશ કે સંહાર એવા અર્થમાં છે કે તે આકૃતિ કે આકાર તેને ક્ષય કરનાર,
ઇંદ્રિયેથી જડ પદાર્થને ખ્યાલ કંઈક જણાય છે અને આમાં શક્તિ કહેવામાં આવે છે તે પણ જડ શક્તિ જ હોવી જોઈએ જેમ આકર્ષણ નેહાકર્ષણ (મગ્નેટીઝમ) વિદ્યુત, ગુરૂત્વાકર્ષણ પરંતુ આ શક્તિને ઇશ્વરતરિકે ગણવી એ વિચારતે ઘણેજ જડવાદવાળે છે અને એટલાજ માટે ઈશ્વર અથવા ઈશ્વર જે કે પુરૂષ એ વિચારને જેને પોતામાંથી હાંકી કહાડે છે છે છતાં તેઓ બેલાશક આ શક્તિઓ ( energies ) ની હસ્તી કબુલ રાખે છે અને કહે છે કે આ શક્તિ સર્વત્ર માલુમ પડે છે પરંતુ તેઓ કેટલાક ચેકસ નિયમને આધીન છે અને તેમાં કઈ બીજા પુરૂષથી (કે ઈશ્વરથી) વચમાં આવી શકાવ એવું નથી એટલું જ નહીં પરંતુ તે કંઈ અસર પણ કરી શકે નહી; આ શક્તિ બુદ્ધિ પુર્વક આપણું ભલાં ભુંડાને પણ કાંઈ અસર કરી શકે નહીંઅને તેને કહેવું કે તેઓ આપણને અસર કરે છે એ માત્ર તે શક્તિઓના કાનુનેને જેમને તેઓ આધીન છે તે વિષેનું તેમનું અજ્ઞાન જ જણાવે છે; આ શક્તિને ( energiesઅમે સામટી રીતે દ્રવ્ય ( substance) કહિયે છીયે જડ પદાર્થમાંજ અસંખ્ય ગુણો અને સ્વભાવે હાય છે અને તેઓ જુદે જુદે કાળે જૂદી જૂદી રીતે પોતેજ પ્રગટ થાય છે.
આપણે આપણું વિશેષ જ્ઞાન પ્રગટ્યાં સિવાય કંઈ જાણુ શતા નથી કે જડ પ્રકૃતિમાં કઈ કઈ શક્તિ ગુસપણે છે તેથી કોઈપણ નવી વસ્તુ બહાર આવે કે આપણે દિલ્ગમૂઢ થઈ જઈએ છીએ જે કંઈ આપણને અજાયબીમાં નાંખી દે એવું હેય તે કઈ દેવ તરફથી કંઇક આવેલું ગણીએ છીએ પરંતુ જ્યાં આપણે શાસ્ત્રીય
1 ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ એ ત્રણે સહિત તે દ્રવ્ય.

Page #10

૩૬
શ્રી આત્માન પ્રકાશ.
સિદ્ધાંતે સમજીએ છીએ કે સઘળી નવાઈ ખસી જાય છે. અને તે એવી તે સાદી બાબત જણાય છે કે જાણે દરરોજ સૂર્યનું અસ્ત થવું અને ઉદય પામવું સમજતાં હોઈએ; હજાર વર્ષ પહેલાં કુદરતના જૂદા જૂદા દેખાવે, જુદા જુદા દેશમાં જુદા જુદા દેવો અને દેવીઓમાં કામે છે એમ સમજતાં હતાં પરંતુ જ્યારે આપણે શાસ્ત્રીય વિદ્યા એટલે સામાન્ય સમજીએ છીએ, ત્યારે આ દેખાવે માત્ર સાદા બનાવો. તે કઈ એક મોટામાં મોટા દેવી શક્તિવાળા પુરૂષે છે એવા વિચાર પલાયન કરવા માંડે છે.
ત્યારે જેનને ઈશ્વર તે શું? આમ તમે પૂછશો તેના જવાબમાં હું એટલું કહી ગમે તે ઉપરથી તમને એટલું તે સમજાયું હશે કે ઈશ્વર શું નથી ? પરંતુ હવે હું તમને કહીશ કે ઈશ્વર શું છે? આટલું તો આપણે જાણતા થયા કે જડ ( Matter) ના કરતાં અર્થાત્ પ્રકૃતિ કરતાં કંઈક બીજું છે. આપણે જાણીએ છીએ કે આપણું શરીર ઘણું ખાસિયત અને શક્તિ જણાવે છે. એ સાધારણ જડ પદાર્થમાં મળી આવતી નથી અને તે બીજું કંઈક જે એ ખાસિયત અને શક્તિને જણાવી રહ્યું છે, તે મરણ કાળે શરીરમાંથી વિદાય થાય છે. આપણે જાણતા નથી કે તે કયાં જાય છે. આપણે એટલું સારી પેઠે જાણીએ છીએ કે, જ્યારે તે શરીરમાં હોય છે ત્યારે શરીરની શક્તિઓ, શરીરમાં ન હોય ત્યારે જે દેખાય છે તેના કરતાં જૂદા પ્રકારની છે. જ્યારે તે કઈ શરીરમાં હોય છે, ત્યારેજ શરીર કુદરતની કેટલીક શક્તિ સાથે સમતામાં આણ શકાય છે. તે બીજું કંઈક છે તેને અમેં ઉંચામાં ઉગ્યુ તત્ત્વ ગણિએ છીએ. અને સર્વ સજીવ પ્રાણુઓમાં તેજ તત્ત્વ છે એમ માનિયે છીએ. આ તત્ત્વ જે આપણું પ્રત્યેકનામાં સામાન્ય છે, તેને અમે દેવતત્વ કહીએ છીએ. આપણામાંથી કેઈમાં તે તત્ત્વ, જેવું જગતના તારક મહાપુરૂષોમાં પૂર્ણ વિકાસભાવને પામે છે, તેવા વિકાસભાવને પામ્યું નથી અને એટલા માટે તે મહાપુરૂષને અમે દૈવી પુરૂષ કહિયે છીએ. એટલે કે સર્વ જીવોમાં લોકના અનુષંગે રહેલાં દેવીતત્વને અવલોકતાં જે સામો વિચાર આવે છે તે ઈશ્વર છે. જડ જગતમાં તેમજ આધ્યાત્મિક જગત્માં ઘણાં સામ (energies) શકિતઓ છે, અને તે શક્તિઓને એકત્ર કરી કુદરત કહિયે છીએ. અને તેમાંથી જડ સામર્થ્ય કે શકિતઓ જૂદી પાડીને એકત્ર કરિયે છીએ પરંતુ અધ્યાત્મિક શક્તિઓને અમે એકત્ર એકંદર પરમાત્મા કે ઇશ્વર એવું નામ આપીએ છીએ. ૧ ગૂઢ કે ગુપ્ત દેવતત્વ પ્રચ્છન્ન કે છા, સર્વ જીવમાં છે. દેવતત્વ એવા ભાવમાં અહીં કહેવાય છે. આ શ્લોક તે આ નીચે લખેલે શ્લોક હશે એમ અનુમાન થાય છે.
मोक्षमार्गस्य नेतारं भेत्तारं कर्मभूभृतां । ज्ञातारं विश्वतत्वानां वन्दे तद्गणलब्धये ॥ १ ॥
મારવાતિ પામી.

Page #11

જિનધર્મ. આમ અમે જડ અને જડ શક્તિઓમાંથી ચિતન્ય શકિતઓ જૂદી પાડિએ છીએ. ચિતન્ય શકિતઓ કે આધ્યાત્મિક ( cuergies )શકિતઓને જ અમે ભજીએ છીએ અને જેન લેકમાં કહે છે કે ” હું તે અત્મિક બળ યા વીર્યને નમું છું કે જે અમને મોક્ષના માર્ગ પ્રત્યે દોરવાનું મુખ્ય કારણ છે, જે પરમતત્વ છે, જે સર્વજ્ઞ છે. તેને તેટલા માટે નમું છું કે મારે તે બળ કે વીર્ય જેવા થવું છે” તેટલા માટે જેને પ્રાર્થનાની રીતિ જણાવેલી હોય ત્યાં એ આશય ન સમજવું કે તે વ્યકિન પાસેથી કે તે આધ્યાત્મિક સ્વાભાવિક ગુણે પાસેથી કંઇ મેળવવું છે. પરંતુ તેના જેવું જ થયું છે, એવું કંઈ નથી કે તે દેના વ્યક્તિ કેઈ ચમત્કારવડે આપણને પિતા જેવા કરી દેશે. પરંતુ જે ભાવના આપણાં ચક્ષુ સામે રજુ કરવામાં આવે છે, તે ભાવના પ્રમાણે યથાર્થ વર્તન કરવાથી આપણામાં ફેરફાર કરવાને સમર્થ થઈએ છીએ. અને તેથી આપણે પોતે પુન: જન્મ થયે હોય તેવા થઈ રહીએ છીએ, અને તેથી કેઇ એવા જીવ થઈએ છીએ કે જે દેવતત્વનું સ્વરૂપ છે, તેજ આપણું થઈ રહે છે. પરમાત્મા વિષે કે ઈશ્વર વિષે આ અમારે વિચાર છે. એટલા માટે જ અમે પરમાત્માને ભજીએ છીએ. એવી ઈચ્છાથી નહીં કે અમને તે કંઇ આપશે. એવી મરજી નહીં કે અમને તે ખુશી કરશે એવી ઈચ્છાથી નહીં કે એમ કરવાથી અમને કંઈ અંગત લાભ થશે. આ સ્વાથી પણાને જરાપણ વિચાર નથી. એ તો માત્ર એવું છે કે જાણે ઉચ્ચ ગુણને માટે ઉચ્ચ ગુણ કે સદગુણે વર્તવું, અને તેમાં બીજો કોઈપણ આંતર હેતુ રાખો નહીં.
હવે આપણે આમાલબધી વિચારપર આવીશું. કોઈ પણ પદાર્થ સમ્બન્ધી સાધારણ વિચાર એવો છે કે કઈ પદાર્થ હસ્તીમાં છે એવું જે હોય તો તેને કંઈ આકૃતિ હોવી જોઈએ અને તે ઈદ્રિથી જણાવે પણ જોઈએ. એટલે કે આપણે સાધારણ અનુભવ એવે છે. પરંતુ ખરેખરું જોતાં એ તે માત્ર આપણા જીવના ઈદ્રિયગાચરના ભાગનો જ અનુભવ છે, એને તે તો માત્ર મનુષ્ય વ્યક્તિનો હલકામાં હલકો ભાગ છે. અને તે અનુભવથી જ આપણે માત્ર અનુમાન બાંધિયે છીએ અને ધારિયે છીએ કે આ અનુભવ સર્વ પદાર્થને લાગવો જોઈએ. આ વિશ્વમાં એવા પદાર્થો છે કે, તે ઈદ્રિવ વડે જણાય જ નહીં, કેટલાંક એવાં લાગણી દ્રવ્યો છે. અને કેટલીક એવી વ્યક્તિ છે કે તે તે માત્ર જ્ઞાનવડે, કે આત્માવજ જાણું શકાય. આવી વસ્તુ કે દ્રવ્ય દેખી શકાય નહીં કે નહીં સાંભળી શકાય, નહીં ચાખી શકાય, નહીં સુંઘી શકાય, એટલું જ નહીં પણ, સ્પશોયપણ નહીં
એવા પદાર્થને રહેવાને કંઈ સ્થાનની અપેક્ષા નથી, કે કંઈ સ્પર્શ થઈ શકે ૧ એ ભાવના પ્રમાણે મિા કરવાથી, ચરિત્ર ચાલવાથી–માત્ર ભાવનાથી જ નહીં.

Page #12

૪૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. એવું પણ હોવાની જરૂર નથી, તથાપિ જેકે તેને આકાર ન હોય તે પણ તેહસ્તીમાં હોઈ શકે. તે વસ્તુ કંઈ આકારમાં હોય, પરંતુ જે આકારને શબ્દરૂપ વગેરે હાય તેવા આકારવાળી જાતિ કે હસ્તીમાં હોવાની તેને જરૂર નથી.
એવી તે એક પણ વસ્તુ ન હોય કે જેનામાં જડનાં પણ લક્ષણ હોય અને ચેતનનાં પણ લક્ષણ હોય. કેમકે જડવસ્તુના લક્ષણ ચેતનવાળી વસ્તુ કરતાં બિલકુલ ઉલટાંજ હોય છે. બાકી કંઈ એકના પેટામાં બીજી હેય તેથી કરીને કંઈ એક તે બીજી થઈ જતી નથી. જ્યારે આત્માનાં લક્ષણ બિલકુલ જૂદીજ તરેહનાં છે તો પછી તે જડની અંદર કેમ રહી શકે. આપણુ જાતિ અનુભવથી આપણે જાણિયે છીએ કે આપણને આપણી આસપાસની જે વસ્તુઓ આપણું જેવાં લક્ષણવાળી નથી. તેની વચ્ચે રહેવાની ફરજ પડે કે જાણે છે કે તેમની આસપાસની વસ્તુઓ સાથે તેમને કંઈ સંબંધ નથી ત્યારે એવી આસપાસની વસ્તુઓની વચ્ચે રહેવાની ફરજ પડવાને કંઈક કારણ જોઈએ. પણ તે કારણ તો બુદ્ધિની અંદરજ હોવું જોઈએ. એ કંઇ જડ વસ્તુમાં હાય નહીં. એ વાત ખરી છે એવું આપણ જાણિયે છીએ. કારણ કે બુદ્ધિ કંઈ સાવ જડ વસ્તુમાંથી પેદા થતી નથી. કોઈપણ જડ વસ્તુ પિતામાં બુદ્ધિ છે એવો પુરા હજી સુધી આપી શકી નથી. જ્યારે તેની અંદર સત્વ હોય હોય, ત્યારે તે પોતામાં બુદ્ધિ છે એમ કહી શકે, પણ જ્યારે સત્વ ન હોય ત્યારે બુદ્ધિ ન હોય.
એતો આપણને ખાત્રી છે કે બુદ્ધિ ઉપર જડવસ્તુની અસર થાય છે પણ કાંઈ જડવસ્તુની અંદરથી બુદ્ધિ નીકળતી નથી. જ્યારે માણસ પૂર્ણ ભાનમાં હોય અને પછી કંઈ કેફી ચીજ પીએ, તે તેથી કરીને તેની બુદ્ધિ કંઈ કામ કરી શક્તી નથી. આ જડવસ્તુની અસર ચેતન વસ્તુ (આત્મા) ઉપર શા માટે થાય છે! જીવ પોતે એમ ધારે કે આ દેહ તે હું જ છું અને જડ દેહને જે કંઈ થાય તે પોતાને થાય છે એમ જ સમજે છે. અહીં ક્રિશ્ચિયનશાસ્ત્રવેત્તા અથવા રસાયન શાસ્ત્રી અને જૈન તત્વજ્ઞાની એક મત થાય છે, જ્યાં સુધી આત્મા એમ વિચારશે કે દેહ તે હું, ત્યાં સુધી દેહને જે કંઈ થશે તે પિતાને થયું એમ સમજશે. પણ એક ક્ષણવાર આત્મા વિચાર કરે કે હું અને દેહ તે જૂદાં છીએ. દેહ તે બિલકુલ પર છે, તે પછી દુઃખનું તે નામજ હસ્તીમાં રહેશે નહીં. આપણું ધ્યાન જે કંઈ બીજી તરફ દેરાઈ ગયું હોય તે આપણી સમક્ષ જે થાય છે, તે આપણે જાણતાં નથી. આ વાત દર્શાવે છે કે પોતે શરીર કરતાં કંઇક ઉંચા દરજાને છે, તે પણ સાધારણ રીતે શરીરની અસર આત્મા ઉપર થાય છે અને તેથી કરીને આત્મિક અને શારીરિક કાયદાને આપણે અભ્યાસ કરવો જોઈએ કે જેથી આ નાની

Page #13

જનધર્મ.
વસ્તુઓ કરતાં આપણે ઉંચા ચડી શકીએ અને આપણું મોક્ષમાર્ગ તરફ આગળ વધીએ કે જે મેક્ષ મેળવવાની આકાંક્ષા આત્માની છે.
અલબત જડવતુમાં પણ શક્તિ છે, પણ તે આત્મા કરતાં ઘણું જ ઓછી અને હલકા પ્રકારની છે. જે જડમાં કંઈ શક્તિ ન હોય તે તે આત્મા ઉપર તેની અસર થઈ શકે નહીં. કારણ કે જ્યારે કંઈ શક્તિ છે જ નહીં તે પછી કેણ અસર કરી શકે? શરીરની શક્તિ જે આપણે અનુભવીએ છીએ તે તેની અંદર આત્મા છે તેને લીધે છે. જડવસ્તુની અંદર શકિત છે તેના દાખલા આગળ કહેવાઈ ગયા તે પ્રમાણે સંગીતત્વ, લોહચુંબક વિગેરેનું સમજવું; અને આ વસ્તુઓ આત્મા વિના પણ પિતાની મેળે કામ કરી શકે છે. જે પૃથ્વીની આસપામ ચંદ્ર ફરતો હોય તો એમ સમજવું કે ચંદ્રમા અને પૃથ્વીમાં સ્વાભાવિક કંઈક શકિત છે.
આટલું બધું કહેવાનો સાર માત્ર એટલે કે જે આ જડ વસ્તુઓની શક્તિ આત્મા ઉપર અસર કરે છે તેનું કારણ એટલું કે આત્મા પિતે તેને તાબે થવાને તૈયાર અને ખુશી થાય છે. જે તેજ એવો મત ધારણ કરે કે મારા ઉપર તે કેઈની અસર થવી જ જોઈએજ નહીં, તે પછી તેના ઉપર અસર નજ થાય. આ પ્રમાણે જ્યારે આત્માને સ્વભાવ છે, તે હવે તેનું મૂળ શું તે તપાસિયે, કેમકે દરેક વસ્તુનો બને પાસાં તપાસવાં જોઈએ વસ્તુ અને તેનું સ્વરૂપ જે આપણે આત્માની સ્થિતિ અથવા હાલત વિષે વિચાર કરીએ તે તેની ઉત્તિ પણ છે. મનુષ્યદેહમાં આત્માની સ્થિતિ એમ લઈએ તે જન્મ વખત, એ સ્થિતિની શરૂઆત અને મરણ વખતે તેને નાશ. પણ તે ઉત્તિ અને નાશ તે પિલી સ્થિતિને. પણ વસ્તુ પો ને નહીં. આત્માને દ્રવ્ય તરીકે લઈએ તો હમેશાં નિત્ય છે અને તેની સ્થિતિ માટે કહીએ તે દરેક સ્થિતિની ઉત્તિ અને નાશ છે. હવે આ આત્માની સ્થિતિની ઊપત્તિ એ વાત દેખાડે છે કે આ ઉત્તિ પહેલાં આત્માની બીજી સ્થિતિ હતી. કેઈક સ્થિતિમાં વસ્તુ હોય તે જ કઈક બીજી સ્થિતિમાં હઈ શકે. નહીં તો હયાતીમાં આવી શકે જ નહીં. સ્થિતિ હમેશાં જોઈએ તે કાયમ નહીં રહે, પણ વસ્તુની કેઈક સ્થિતિ તે દરેક વખતે હોયજ. તેથી કરીને જે આપણું હાલના આત્માની સ્થિતિની ઉત્તિ છે, તો તે પહેલાં કઈક સ્થિતિ હોવી જોઈએ, અને આ સ્થિતિના નાશ પછી કંઇક બીજી સ્થિતિ ધારણ કરવી જોઈએ તેથી કરીને ભવિષ્યની સ્થિતિ તે આ હાલની ચાલતી સ્થિતિનું જ પરિણામ છે, એમ સમજવું. અને જેમ ભવિષ્યની તે હાલની સ્થિતિનું પરિણામ, તેમ હાલની તે પૂર્વનીનું પરિણામ. કારણ કે વર્તમાન તે અતીતને અનાગત જ
૧ તેના પર્યાય.

Page #14

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
છે. ત્યારે ભવિષ્યની સ્થિતિની બાબતમાં પશુ તેમ છે, પૂર્વની કૃતિઓએ ( કર્માએ ) વર્તમાન સ્થિતિ નિર્માણુ કરી છે. અને જ્યારે તેમ છે તે વર્તમાનનાં કૃત્ય ભવિષ્યની સ્થિતિ નિર્માણ કરવાનાંજ. આ બધી વાત આપણને પુનર્જન્મના સિદ્ધાંત ( I'rincipl. ) ઉપર લાવે છે. પુનર્જન્મને માટે અંગ્રેજીમાં રીબ, રીઇનકારનેશન, ટ્રાન્સમાઇગ્રેશન અને મેટેક્સિકોસીસ એવા શબ્દો છે.
પ્રથમ “રીઇનકારનેશન” લેા, કે જેના સાધારણુ અર્થ કરીથી “માંસ થવું તે.” અને ખરેખરી રીતે તે જે જડ છે તે જડ જ છે, અને જે સ્પિરિટ અથવા ચેતન છે, તે ચેતન જ અથવા આત્મા જ છે. ક ંઇ ચેતન માસ બનતુ નથી. જે રીઇનકાર નેશન-ફી દેહ ધારણ કરવા-એટલે માંસ થવું એમ હાય તો રીઇનકારનેશન થઇ શકે નહીં. પણ જો તેના અર્થ એમ કરવામાં આવે કે “હું કા વખતને માટે માંસની અંદર જીંદગી” તે રીઇનકારનેશન છે. રીઇનકારનેશનના એવા પણ અર્થ છે કે ક્રીશ્રીને કોઇક ને કોઇક સ્થિતિમાં જન્મવું.
મેટમ્સિકેાસીસના અથ ગ્રીક ભાષામાં ફક્ત ફેરફાર” થાય છે. પ્રાણિયા તે, શરીર અને આત્મા, એ બધું ભેગુ તે મનુષ્યપણામાં ફેરવાઇ જાય છે, અને તે બધુ કંઇક ત્રીજીજ વસ્તુમાં ફેરવાઇ જાય છે અને એ પ્રમાણે આગળ “મેટેક્સિકોસીસ” ના અર્થ છે. સાલ ( આત્મા ) નું ટ્રાન્સિમાઇગ્રેશન ( જન્માંતર ) એ વિચાર ખાસ કરીને ક્રિશ્ચિયામાં છે. મનુષ્ય-આત્માએ પ્રાણીના શરીરમાં જવુ એ જાણે કે જરૂરનું જ છે પણ તે ખરા વિચાર તો ફક્ત એક વસ્તુમાંથી બીજી વસ્તુમાં જવુ અથવા એક શરીરમાંથી બીજા શરીરમાં જવુ, પણ કાંઇ કજીયાત રીતે એમ નહીં કે મનુષ્ય દેહમાંથીજ પ્રાણી દેહમાંજ જવુ, પણ ફક્ત જવું અથવા મુસાફી કરવી. આ વાત સાકારના વિચાર સૂચવે છે, કેમકે જ્યાંસુધી સાકાર ન હોય ત્યાંસુધી--જ્યાં સુધી કેઇ જગા રહેવાને જોઇએ નહીં ત્યાંસુધી એક ઠેકાણેથી ખીજે ઠેકાણે ગમન થઇ શકે નહીં. તેથી કરીને અમારી પ્રીàાસીમાં ( તત્ત્વજ્ઞાનમાં ) અમારે તે પુનર્જન્મ ( રીખ ) ના વિચાર માન્ય અથવા કબુલ છે. એટલે કે આત્મા કાઇ બીજા શરીરમાં જનમ્યા, અને જન્મ એ કઇ જે હાલતમાં મનુષ્યદેહમાં જન્મ થાય છે તેજ હાલત દરેક ઠેકાણે હોય એમ દેખાડતા નથી. કેટલીક એવી સ્થિતિએ હાય છે કે જેમાં માસે જન્મ લે છે. બીજને પાકતાં કેટલાક મહિના થાય છે અને ત્યારપછી તેને જન્મ થયેા કહેવાય છે. કોઇપણ મનુષ્યે કઈ કર્યું અને તેને લીધે
આ થયુ એમ છે. વળી કોઇ મનુષ્યશક્તિ તેને બીજા ગ્રહમાં લઇ જાય છે. અને એ પ્રમાણે આપણે કહીએ છીએ કે જન્મની તે ખીજી સ્થિતિ છે. વળી ગર્ભ ધારણ કરવાની પણ કંઇ જરૂર નથી. કાણુ શરીરમાંજ એટલી બધી શક્તિઓ છે કે તે પેાતે ખીજાં શરીર પેાતાના ભેગાં લઇ શકે છે. મનુષ્યદેહમાં સુક્ષ્મ શરીર અને ખીજા પ્રાણીના દેહના સૂક્ષ્મ શરીરના આકાર અને કદ વાર ંવાર ફેરવાયા કરે છે.

Page #15

જિનધિમ.
જ્યારે આપણે કોઈ પણ જાતિમાં જીવીને તે જાતિથી વિરુદ્ધ જાતિનાં કર્મો કર્યા હોય તે એ જરૂરનું છે કે તેના કર્મને અનુસારે બીજો જન્મ થવો જોઈએ અને મનુષ્ય જાતિમાં આવવું હોય તે, તેને મનુષ્ય જાતિને મનુષ્યને એગ્ય કર્મ કરવા જ જોઈએ અને તેમ છતાં જ્યારે તે જૂદી જ જાતનાં કર્મો ઉપાર્જન કરે છે, ત્યારે તે જૂદાજ ગ્રહોમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને જૂદા જૂદા દેખાવ ધારણ કરે છે, ત્યાં નરમાદાને સંબંધ થવો જોઈએ એમ જરૂરનું નથી. જીવનની એટલી બધી જાતની સ્થિતિ છે કે ફક્ત મનુષ્ય જીંદગીની સ્થિતિને જ અભ્યાસ દરેક છંદગીની સ્થિતિને લાગુ પાડી શકાય નહીં. આપણે તો ફક્ત મનુષ્ય અને બીજાં કેટલાંક પ્રાણીની સ્થિતિને અભ્યાસ કર્યો છે, પણ તે તે માત્ર આપણે હાલ જે સાયન્સ આટલે દરજજે ચડેલું હોવાને લીધે જેટલો અભ્યાસ કરી શકીએ તેને એક સૂમ ભાગ છે. કેટલીક સ્થિતિનો અભ્યાસ કરવાને આપણે અશક્ત છીએ કારણકે જગતમાં અસંખ્ય સ્થિતિઓ છે માટે એક સ્થિતિના કાયદા બધી સ્થિતિને લાગુ પડી શકાય નહી.
અમારો અભ્યાસ આદષ્ટિને છે કેમકે અમારો મત એ છે કે આત્મા બધું બરાબર સમજવાને સમર્થ છે. આવી સ્થિતિમાં જે જ્ઞાન મળે તે સારું મળે કેમકે શાસ્ત્ર ( સાયન્સ ) શ્રી રીતે જે મુશ્કેલીઓ આવે તે આમાં આવતી નથી શાસ્ત્ર વેત્તાઓ ( સાયનિટસુલ કરે છે પણ ધારે છે કે તેઓ ભૂલ કરતા નથી કેટલીક બાબતો કે જે ખરી ન હોય તેમાંથી જે સાર કાઢેલ સાર ખરો ન હોય તેમાંથી જ્ઞાન મેલવે. અમારું કહેવું એમ નથી કે નજરે એલી વસ્તુ સંબંધી જ્ઞાન મેળવ્યું હોય તેમાં હમેશાં ભૂલ હોય પણ કઈ કઈ વખતે હેય ખરી અને કદી ખરૂં હોય તે પણ આપણે તેના ઉપર આધાર રાખી શકીએ નહીં. ખરું જ્ઞાન તો એ કહેવાય કે જે–આત્માએ બહારની કોઈપણ ચીજની મદદ લીધા વિના મેળવ્યું હાય. જ્ઞાન મેક્ષના જીવનું અથવા જેમને મોક્ષ બહુજ નજીક છે તેવા જીવનું જ્ઞાન અથવા માનસીક નૈતિક અને આત્મિક પવિત્રતા જેની પુર્ણ થઇ હોય અને એજ વખતે ઘણાં ખરાં પુર્વના કર્મો ખપાવ્યાં હોય તેવા જીનું જ્ઞાન ખરૂં જ્ઞાન કહેવાય
જ્યારે આ સ્થિતિએ આત્મા પહોંચે છે ત્યારે તે બધું જાણે દેખે છે એટલે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી થાય છે. સર્વદશી પણું તે પિતેજ દેખડાવી આપે છે કે આત્મા પોતે પિતાને પણ જૂએ છે. જે દશામાં આત્મા સર્વજ્ઞ અને અનંત સુખમય હોય તે દશા આત્માની ઉંચામાં ઉંચી સમજવી. કારણકે સંસ્કૃતમાં આપણે આ ત્રણ ચીજે જોઈએ છીએ. અક્ષય, અક્ષય, અક્ષય. આ સ્થિતિવાળા આત્માનું આપણે વર્ણન કરી શકીએ નહીં કારણકે વર્ણન કરનારા આપણને તે અપુર્ણ મન

Page #16

મી આત્માનંદ પ્રકાશ
છે અને તે આત્મા તો અનંત દશાવાળાનું સંપૂર્ણ રીતે કેવી રીતે વર્ણન કરી શકે માટે તે એવી સ્થિતિવાળા આત્માનું આપણે જે વર્ણન કરીયે તેમાં જેકે ઘણું હોય તાપણું તે પુર્ણ ન હોય આટણે બહુ વાતો મૂકી દીધેલી હાય આપણું પિતાના મનમાં જેટલા વિચાર હોય તેટલા આપણે બરાબર વર્ણવી શક્તા નથી તે આત્મા કે જેનું વીર્ય અને જ્ઞાન અનંત છે તે તેનું વર્ણન કેવી રીતે કરી શકીએ ? આત્મા અને જગની સ્થિતિનો જૈનોએ આટલા પઈટથી અભ્યાસ કર્યો છે અને તેથી કરીને બહુ સરસ તો ખેંચી શક્યા છે આ તત્વ સંબંધી વિચાર કરીએ ત્યારે આ દેશ (અમેરિકા) અને બીજા દેશ તથા બીજા ધર્મો વચ્ચે તફાવત એ છે કે બીજાઓ જે કાંઈ સમજે તે ઉપર કહેલાં પોઈન્ટ ધ્યાનમાં રાખીને સમજે બાઈબલ કહે છે કે “તારે કોઈને મારવો નહીં.” (Negative. ) અને જૈન તેમજ બીજા દર્શને કહે છે કે સર્વ પ્રાણી ઉપર પ્રેમ અને દયા રાખવી ( Afrirnative ) એ બધાનો અર્થ એ જ કે આપણે કઈ પણ જીવને મારવો નહીં. આપણે દરેક વસ્તુનાં ગુણ લક્ષણ અને કામ આ બધું ધ્યાનમાં લેવું જોઈએ જગતમાં જે વસ્તુની સ્થિતિ આપણે જાણી સકીએ તે વસ્તુને અમૂક ભાગ ફક્ત જાણવાથી આપણે એ વસ્તુના કાયદા ન જાણી શકીએ કે જે આખા જગતને લાગુ પડે; જે જગનો સ્વભાવ તમારે બરાબર ખરી રીતે વર્ણવો હોય તે જગની જૂદી જૂદી વસ્તુઓના સ્વભાવને અભ્યાસ કરો અને જો તેમ થાય તે પછી બધા ભાગોને તે કાયદા લાગુ પાડી શકશે; આપણે મનમાં એમ સમજીએ કે આપણા ભાડૂત ભેંય તળીયે રહે છે અને તેથી આપણે તેમના કરતા ઉંચા છીએ પણ તેથી એમ ન સમજવું કે આપણે ઉંચા છીએ માટે તેમને કચડી નાંખવાનો આપણને હક છે તેઓને પણ કઈ રખતે પહેલે બીજે કે ત્રીજી અને વખતે છેલે માળે પણ રહેવા હક સંપાદન થાય. જે ઉસ્થિતિમાં હોય, તેમને હલકી સ્થિતિવાળાને કચડી નાંખવાનો હક નથી, જે કોઈ એમ કહે કે તેને પોતાને તેમ કરવાને હક છે અથવા બીજા જીવાને મારી નાખ્યા વિના પિતાનામાં પૂરતું બળ આવતું નથી, તે અમારૂં તત્વજ્ઞાન એકદમ કહેશે કે ગમે તેવી ઉંચી સ્થિતિમાં પણ કોઈ જીવને મારે તે પાપ છે અને તે કરનારે એક હલકી ગતિ પિતાને માટે પસંદ કરી લીધી છે! ધંધો કરવા માંડીશુ તે આપણે એવો ધંધો કરવા માંડશું કે જેમાં નફો હોય અને જેમાં નુકશાન ન હોય અને કરજ ન હોય. ઉચ્ચ સ્થિતિ છે તે કહેવાય કે જેમાં કરજ કે લેશીયાત ન હોય માટે લેણીયાત વિનાની અને પૂરેપૂરી મુક્ત સ્થિતિ તેજ ઉચ્ચ સ્થિતિ. મુક્તિસ્થિતિ અથવા જેને આપણે મોક્ષ કહીએ છીએ તે સ્થિતિ તેવી જાણવી. કર્મસંબંધી વિચાર ગુંચવણ ભરેલું છે. તે સંબંધી કંઈક મેં મારા આગલા ભાષણમાં કહેલું છે.

Page #17

જિન ધર્મ.
૪૩
જેમ આપણે પશ્ચિમ્સ પ્રોગ્રેસની રૂપક વાર્તામાં કહ્યું છે તેમ કર્મ વિચારમાં એવું કંઈ નથી કે જે નસીબ અથવા ક્રિશ્ચિયન વિચારને મળતું હોય. અને એમાં એ પણ વિચાર નથી કે મનુષ્યજીવ બીજા કોઈના બંધનમાં આવી પડ્યો છે, તેમ એવો પણ વિચાર નથી કે પિતાની બહારની કઈ શક્તિને તે પરાધીન થઈ ગયે છે. પરંતુ એક આશયની અંદર તેનો અર્થ નસીબ પણ થઈ શકે છે. જો કે આપણે કેટલુંક કરવાને સ્વતંત્ર હોઈએ તેજ, દેવ કરવાને સ્વતંત્ર હોતા નથી. અને આપને આપણું કર્મનાં પરિણામ ભોગવ્યા વિના ચાલતું નથી. કેટલાંક પરિણામે જબરદસ્ત હોય છે, અને કેટલાંક સાધારણ હોય છે. કેટલાંક જોગવતાં ઘણે વખત જોઈએ છીએ અને કેટલાંક ભોગવતાં ટુંકે. કેટલાંક પરિણામ આવી જાતનાં હોય છે કે જેને ક્ષય લાબે વખતે થાય છે અને કેટલાંકનો ટુકે વખતે એટલે કે જાણે પાણીથી ધોઈ નાંખીએ કે ખરી પડેઅથવા ક્ષય થઈ જાય. એ કર્મ અથવા જે કર્મો પક્કા ઇરાદાથી ન કર્યા હોય તેની અસર પાણીથી ધોઈ નાખવાથી ખરી પડે તેવીજ થાય છે. ત્યારે કેટલાંક કામ કરેલા હોય છે, તેની જે અસર થએલી હોય, તેની સામે બીજા કર્મો કરિયે તે પણ તે દૂર થાય, એટલા માટે કર્મવિચાર તે નસીબને વિચાર છે એમ નથી; પણ આપણે કહિયે છીએ કે આપણું મરજી વિના આપણે બધા એક જેલમાં જતા નથી અથવા આપણે કંઈ પણ યત્ન કર્યા વિના તે સ્થિતિએ પહોંચતા નથી. પરંતુ આપણી હાલની વર્તમાનસ્થિતિ, એ અતિતકાળનાં આપણાં કામ, શબ્દ અને વિચારનું જ પરિણામ છે. અમૂક એક માણસ મરી ગએલો છે અને તેથી કરીને બધા છો તે સંપૂર્ણ સ્થિતિએ પહોંચશે એવું જે કહેવું, અથવા તે માણસને માનવાથી બધા તરી જશે, એમ જે કહેવું તે ફેટાલીઝમની થીઅરી ( પ્રારબ્ધવાદનો નિયમ ) કહેવાય. કેમકે જે માણસે પવિત્રતા અને સદ્ગુણમાં વર્તયા પણ અમુક ભાવના (થીઅરી) અંગિકાર કરી નથી માટે તે સ્થિતિએ પહોંચી શકે નહીં અને જેમણે તે (થીઅરી અંગિકાર કરી છે તે તેજ કારણને લીધે ( નહીં કે બીજા કારણને લીધે ) તે સંપૂર્ણ સ્થિતિને પ્રાપ્ત થશે એવું જ કહેવું તે નશીબવાદ. જગતારકનામાં જે શ્રદ્ધા તેને તે અર્થ એ કે તે ઈશ્વરી શક્તિ અથવા તત્વ કે જે આપણું પિતામાં પણ છે તેનું અનુકરણ કરવું. અને જ્યારે તે શકિત પૂર્ણ રીતે ખીલે એટલે કે સારા વિચારરૂપી યજ્ઞકુંડમાં હલકાને હોમે ત્યારે આપણે પણ ક્રાઈસ્ટ (પરમાત્મા) થઈએ. અમે પણ સ્વસ્તિને (કેસને) ધર્મચિન્હ સમજીએ છીએ. દરેક જીવને હલકી સ્થિતિમાંથી નીકળીને ઉંચી સ્થિતિમાં જવું હોય છે પણ ત્યાં સુધી તે સ્થિતિએ તેમનાથી જઈ શકાતું નથી, જ્યાં સુધી કે તેઓ ત્રણ રત્ન એટલે દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર મેળવે નહીં.

Page #18

૪૪
શ્રી આત્માન દ પ્રકાશ સમ્યક્દર્શનનો અર્થ એ નથી કે આપણે મરણ થયા પછી બીજી સ્થિતિમાં જન્મ લે પડે, પરંતુ એવું સમ્મદર્શન પ્રાપ્ત થયા પછી સમ્યક ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય તે પછી કોઈપણ નીચી ગતિમાં ગયા વિના પોતાના સ્વભાવથી જ ઉચી ગતિએ ચડ્યા કરશે. આ વાત મેં રૂપક કે અલંકાર વિના ચોખા શબ્દોમાં કહી છે, પરંતુ
જ્યારે અજ્ઞાન લોકોની પાસે આ બધા સત્ય તત્વ કહેવા હોય ત્યારે કંઈક અલકાર કે દાખલા આપવાની જરૂર પડે છે અને ત્યારપછી તેનો ખરો અર્થ સમજાવામાં આવે છે.
મનોભાવ. ”
હરિગીત વૃત. આયુ યુવા મમ લક્ષ્મી, ચપળ પળ જાણવા, અસ્થીર છે ઉન્મત ખરી, મહાવ બનતા માનવી; નીતી દયા પરમાર્થને, વૈભવ તરંગ ભૂલતા, મદમાં છકેલા મુગ્ધ ! સમજે કાંઈ અસારતા.
આરેગ્યતા સુખ સંપતી, સુપની પુત્ર બાંધવો, બહુમાન યશ કીર્તિ અને સુસંપ સ્વજન કુટુંબને; વિલાસના વાણ તણ, સદાચારથી સુભાગ્યને, સત્કર્મથી ચે ભેગવી, પૂર્વે કરેલા પુન્ય એ.
કલ્યાણચંદ કેશવલાલ-વડેદરા.

Page #19

સ્વાલ બને.
સ્વાવલંબન.
વિઠ્ઠલદાસ મૂ. શાહ “પરાધીન રૂમે સુખ નહિ, કરિ વિચાર દેખે મન માંહિ.”
પહેલુંજ લખવામાં આવ્યું છે કે મનુષ્ય-જીવન વાસ્તવિક રીતે એક મહાન સંગ્રામ છે. ગયા ત્રણ લેખમાં એ સંગ્રામમાં સફલતા પ્રાપ્ત કરવા માટે કેટલાક ઉપાયોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. હવે આ લેખમાં ચેથા ઉપાયનું અર્થાત્ સ્વાવલંબનનું વર્ણન, કરવામાં આવશે.
સ્વાવલંબનને જ આત્મ-નિર્ભયતા, સ્વાતંત્ર્ય પ્રિયતા, સ્વયં સહાય, અને આત્માવલંબન પણ કહેવામાં આવે છે. તેને અર્થ એ છે કે આપણું પિતાના આધાર પર રહીને સંસાર–ચાત્રા પૂરી કરવી, અથવા પોતાના પગ ઉપર ઉભા રહેવું. સફલતાના જેટલા અંગે છે તે સર્વમાં એને દરજજે ઘણેજ ઉંચે છે. તે એક એવી શક્તિ છે કે જે દ્વારા મનુષ્ય અનેક વિધ બાધાઓ હોવા છતાં પણ પિતાને ઉદ્દેશ પૂર્ણ કરવાને યત્ન કરી શકે છે. આળસુ અને પરોપજીવી લેકેને માટે તે એં વિષથી પણ અધિક કડવું છે. જેને સંસારમાં રહેવું છે, જેઓને સંસારમાં પિતાનું અસ્તિત્વ સ્થિર રાખવું છે અને જેઓને સુખને કિંચિત્ પણ અનુભવ કરે છે તેઓને માટે સ્વાવલંબન એક અત્યંત મહત્વપૂર્ણ અને પ્રિય વિષય છે. મનુષ્ય જાતિને ઈતિહાસ એ વાતની સાક્ષી પુરે છે કે સ્વાવલંબન વગર કેઈ સમાજ, દેશ યાને રાષ્ટ્ર પરાધીનતાની બેડીમાંથી કદિ પણ મુક્ત થઈ શક્તો નથી.
અંગ્રેજીમાં કહેવત છે કે “God helps those who help themselves” અર્થાત્ જેઓ પિતાની જાતને સહાયતા કર્યા કરે છે તેઓને જ પરમેશ્વર સહાય કરે છે. આ વિષયમાં હર્યુંલીસ અને ગાડીવાનની વાત ઘણે ભાગે સપના જાણવામાં જ હોવી જોઈએ. ઉક્ત કહેવતમાં સ્વાવલંબનનું જે તત્વ રહેલું છે તેની સત્યતા મહારાણા પ્રતાપસિંહનાં જીવનમાં સારી રીતે પ્રકટ થાય છે. મહારાષ્ટ્રને સહાય કરનાર કેણ હતું? માત્ર મુઠ્ઠીભર ભીલ લેકે! તેમને શત્રુ કોણ હતા? મુગલ સમ્રાટ અકબર, જે તે સમયે તે ભારતવર્ષને કર્તા, ધર્તા અને વિધાતા હતે. વળી મહારાણુએ એવા પ્રચંડ પુરૂષની સાથે કોના આધારે શત્રુતા કરી હતી? શું તેમને કેઈની સહાયતા હતી? 'નહિં. તેમણે કેવળ પિતાની સ્વાવલંબન-શક્તિ ઉપર વિશ્વાસ રાખે, તેમણે કેવળ પિતાની શારિરીક, માનસિક અને નૈતિક

Page #20

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આત્મ-શક્તિને ભરોસે સ્વાધીનતા પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. છેવટે તેઓ સફલ મરથ પણ બન્યા. તાત્પર્ય એ છે કે જ્યાં સુધી મનુષ્ય પિતે પિતાની સહાયતા નથી કરતો ત્યાં સુધી કોઈપણ મનુષ્ય તેને સહાય કરી શકતો નથી. સ્વાવલંબન જ મનુષ્યની ઉન્નતિને મુખ્ય ઉપાય છે. પ્રાણિશાસ્ત્રને સિદ્ધાંત છે કે પ્રત્યેક જીવને પિતાની ઉન્નતિ અથવા સુખની પ્રાપ્તિને અર્થે સ્વયંયત્ન કરવો પડે છે અને જીવનાર્થ કલહ કહેવામાં આવે છે. એ પ્રાકૃતિક નિયમ ઉપરથી આપણને એટલું શીખવાનું મળે છે કે પ્રત્યેક મનુષ્ય પિતાની ઉ. નતિઅર્થ સ્વયંયત્નશીલ બનવું જોઈએ. આવી સ્થિતિમાં જે લોકે પોતે પોતાની જાતને સહાયતા કરી શકતા નથી તે લોકોને કુદરત પ્રાકૃતિક નિયમની વિરૂદ્ધ કેવી રીતે સહાયતા કરી શકે? જે વસ્તુ સ્થિતિને વિચાર કરવામાં આવે છે એટલું તે કહેવું પડશે કે અકબર સરખા પાદશાહની સાથે સફલતા પૂર્વક વિરોધ કરતા તે મહારાણા પ્રતાપસિંહને એક અસંભવિત વાત હતી. પરંતુ તે અસંભવિત કાર્ય પણ મહારાણુની સ્વાવલંબિની વૃત્તિ દ્વારા સિદ્ધ થઈ ગયું, અર્થાત જ્યારે તેમણે સ્વયં યત્ન કર્યો ત્યારે પ્રાકૃતિક નિયમાનુસાર તેમને સફળતાની પ્રાપ્તિ થઈ. લેકે વાત વાતમાં એમ કહ્યા કરે છે કે પરમેશ્વર અમારે સહાયક છે, પરંતુ તેના અર્થ તરફ ઘણુંજ થોડા લોકે ધ્યાન આપે છે, પરમેશ્વર આપણે સહાયક છે એ કયારે ? જ્યારે આપણે સ્વયં આપણું સહાયતા કરીએ, જ્યારે આપણે સ્વયં આપણી ઉન્નતિ અર્થ યત્ન કરીએ ત્યારે, અન્યતા નહિ. તાત્પર્ય એ છે કે જે ઈશ્વરને આપણે સહાયક બનાવ હેાય જે ઇવરની સાથે મિત્રતા અને સખ્યભક્તિ કરવી હોય તે આપણે તેની આજ્ઞાનુંસાર તેના પ્રાકૃતિક નિયમાનુસાર વર્તવું જોઈએ, અથતિ આપણે આ પાણી સહાયતા સ્વયં કરવી જોઈએ, આપણેને સ્વાવલંબનના વિષયમાં સંપૂર્ણ નિષ્ઠા હેવી જોઈએ.
ઈતિહાસના અભ્યાસકો જાણે છે કે જ્યારે કોઈ પણ જાતિ સ્વાવલંબનની શક્તિ ગુમાવી બેસે છે કે ત્યારે તે પોતાનાં અસ્તિત્વના નાશને માર્ગ પણ ખુલ્લો કરે છે. વધારે દૂર જવાની આવશ્યકતા નથી. ધ્યાનમાં રાખવું કે અસ્તિત્વ હમેશને માટે ટકાવી રાખવાનું માત્ર એ શકિત દ્વારા સંભવિત છે. તુલસીદાસજીએ કહ્યું છે કે પરાધીનતા સમાન કઈ પણ વસ્તુ દુ: ખદાયક નથી. એટલે સુધી કે પરાધીન મનુષ્યને સ્વપનમાં પણ સુખ પ્રાપ્ત થઈ શકતું, નથી. વાત સાચી છે. આજકાલ પણ “સ્વાધીનતા” નું નામ સાંભળતાં જ લોકોના હૃદય ઉલ્લસિત બને છે. પરંતુ સ્વાધીનતામાં જેટલી મીઠાશ રહેલી છે તેટલી જ કઠિનતા તેની પ્રા

Page #21

સ્વાલંબન.
પ્તિનાં સાધનોમાં છે. જે મનુષ્ય પિતાના પગ ઉપર ઉભે રહી શકતો નથી તે શું સ્વાધીન બનવાને કદિ પણ અધિકારી બની શકે છે? કદિ પણ નહિ. હવે એ જાણવું જોઈએ કે સ્વાવલંબન-શક્તિ પ્રાપ્ત કરવાનાં સાધને ક્યા છે ?એટલું તે સા લેકોના જાણવામાં જ છે કે જે વસ્તુ જેટલા અધિક મહત્વ અને મૂલ્યની હોય છે તેની પ્રાપ્તિ પણ ઘણીજ મુશીબતથી થાય છે. પ્રસ્તુત વિષયનું પણ તેમજ છે. સ્વાવલંબન શીખવાને જે કંઈ ઉચિત માગ હોય છે તે આત્મવિશ્વાસ જ છે. સ્વાવલંબનમાં આત્મવિશ્વાસ, દઢ નિશ્ચય અને હંમેશાં પ્રયત્ન કરતાં રહેવાની ઈચ્છાનો સમાવેશ થાય છે. આત્મવિશ્વાસ વગર પિતાની કાર્ય કારિણે શક્તિ ઉપર દૃઢ વિશ્વાસ રાખી કાર્ય કર્યા વિના આપણે કદાપિ સ્વાવલંબી થઈ શકતા નથી. જે મનુષ્ય સ્વયં પિતાની સહાયતા કરવા ચાહે છે, જે મનુષ્ય સ્વયં પિતાનાજ ઉપર અવલંબીત રહેવા ઈચ્છે છે તેને સૈની પહેલાં પિતાની આંતરિક શક્તિ ઉપર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ હવે જોઈએ. જે મનુષ્યને પિતાના આત્મિક બળ ઉપર વિશ્વાસ નથી હોતે તે પિતાના અવલંબનથી કંઈ પણ કાર્ય કરી શકતા નથી. પ્રત્યેક મનુષ્યમાં એક એવી સ્વાભાવિક શક્તિ રહેલી છે કે જેને ઉપયોગ કરવાથી મનુષ્યને માટે આ સંસારમાં કઈ પણ વસ્તુ અસંભવિત થઈ શકતી નથી. નેપોલીયન જેવા સમર્થ અને પ્રયત્નશીલ મનુષ્યોની ભાષામાં “અસંભવ શબ્દનો કદિપણ ઉપગ કરવામાં આવ્યો નહોતો. આત્મવિશ્વાસને ઉચિત ઉપયોગ કરવાથી જ મનુષ્ય દેવત્વ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
હમેશાં સ્મરણમાં રાખવાનું છે કે અતરિક શક્તિઓને વિકાશ કેવળ આત્મ-વિશ્વાસથીજ થયા કરે છે. જે મનુષ્ય પિતાની આંતરિક શક્તિઓ ઉપર વિશ્વાસ ન કરે, જે તે સ્વયં પ્રયત્ન ન કરે અને જે તે પોતાની ઉન્નતિને અર્થે બીજા લોકોના પ્રયત્ન ઉપર અવલંબિત રહે તો તેનો આત્મવિશ્વાસ નષ્ટપ્રાય. થઈ જશે. ખરૂં કહીએ તે તેનું મનુષ્યત્વજ ચાલ્યું જશે. જ્યાં જ્યાં પોતાની ઉન્નતિ અને સુખને અર્થે બીજા લેકે ઉપર અવલંબિત રહેનાર લોકોની સંખ્યા અધિક હોય છે. ત્યાં ત્યાંના લેકે સર્વદા અધોગત દશામાં જ રહે છે. તે સદા પરાધીન બની રહે છે. એ રીતે પરાધીન બનતાં બનતાં મનુષ્ય એવી નિકૃષ્ટ અવસ્થાએ પહોંચી જાય છે કે તે નાનાં કાર્યોમાં પણ બીજાના મુખ તરફ જોઈ રહે છે. પરંતુ જે દેશમાં સ્વાવલંબી પુરૂષોની સંખ્યા અધિક હોય છે, જે દેશના નિવાસીઓ પોતાની આંતરિક શક્તિઓ ઉપર પુરેપુરો વિશ્વાસ રાખે છે તેજ દેશ ઉન્નતિ અને સુખના શિખરે પહોંચી શકે છે. સર્વ સાધારણ લેકે એવા પ્રયત્નશીલ, સ્વાવલંબી અને આત્મવિશ્વાસી મહાત્માઓનું અનુકરણ કરીને આત્મોદ્ધારનાં કાર્યમાં લાગી જાય છે. આત્મ-વિશ્વાસ અને સ્વાવલંબનને અભ્યાસ વિદ્યાર્થી અવસ્થામાંથીજ શરૂ

Page #22

૪૮
શ્રી આત્માન પ્રકાશ.
થવો જોઈએ. તેનું કારણ એ છે કે ઉક્ત બંને ગુણે પરસ્પરાવલંબી છે. તે બન્નેને અ ન્ય સંબંધ છે. જ્યાં સુધી મનુષ્યને આત્મવિશ્વાસ જાગૃત રહે છે, ત્યાં સુધી તે સ્વાવલંબી રહી શકે છે. આત્મવિશ્વાસથી મનુષ્ય પોતે પિતાને સહાયતા કરવા સમર્થ બની જાય છે. એ રીતે સ્વયં સહાય કરતાં કરતાં તેને આત્મવિશ્વાસ દઢીભૂત બની જાય છે. એ બન્નેમાં ન્યુનાધિક્તાની તુલના કરવી નિરર્થક છે. એટલા માટેજ વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં જ એ અને ગુણેને અભ્યાસ એક સાથે જ શરૂ થવા જોઈએ.
આ વિષયમાં એક બીજી વાત ધ્યાન આપવા યોગ્ય છે. તે એ છે કે જ્યારે કેઈને કયાંયથી મફત ટુકડે મળવાની આશા અને વિશ્વાસ રહે છે, ત્યારે તે મનુષ્ય પિતાના હાથ પગ ચલાવવાની અને કેઈ જાતને ઉદ્યોગ ધ કરવાની આવશ્યકતા સમજતો નથી. આ ઉપર આપણે ઉચિત ધ્યાન આપતા નથી. જુઓ સેંકડો સાફવેરાગી મસ્ત બનીને મજાક ઉડાવી રહ્યા છે અને આજકાલના નામ ધારી “દાનવીર' પુરૂષે તેઓને અંત:કરણ પૂર્વક પિસા આપી રહ્યા છે અને જેઓ ખરેખરી રીતે ભિક્ષા અને દાનને પાત્ર હોય છે તેઓ તરફ કેઈનું ધ્યાન પણ ખેંચાતું નથી. આવા લેકે દ્રવ્યને અપવ્યય કરવા દેષિત બને છે એટલું જ નહિ પણ તેઓના ઉપર એક બીજા દેષને આરોપ આવે છે. તે લેકે બીજાઓને પરાવલંબી, આળસુ અને સમાજ-કંટક બનવામાં સહાય કરે છે. કેટલાક નવયુવકે એમ વિચાર્યા કરે છે કે પિતાને કઈ પિતૃક સંપત્તિ ડા દિવસમાં મળવાની છે. એવા લોકો મનમાદકથી સુધા શાત કરવામાં સર્વ કાંઈ નષ્ટ કરી મૂકે છે. તેઓને એ વાતને વિશ્વાસ રહે છે કે અમને બાપદાદા તરફથી “અવલંબનને માટે લાકડી” તે મળવાની છે તેથી અમારે શા માટે વ્યર્થ મહેનત કરવી ? પરંતુ સ્મરણમાં રાખો કે જે અવલંબન પકડી ચાલવાનું શીખે છે તેઓ તેના વગર ઘડી પણ ચાલી શકતા નથી. એક અંગ્રેજ ગ્રંથકાર કહે છે કે “ નવયુવકને આર્થિક સહાયતા (આવશ્યક્તાથી વધારે ) આપવી તે ઘણે ભાગે તેઓને લંગડા અને ર્નિરૂદ્યોગી બનાવવાને એક અત્યંત સરલ ઉપાય છે ” પરંતુ આપણે ત્યાં ઘણું ધનવાન લેકે પોતાના સંતાનની પાછળ હરવખત નેકરે રાખવામાં પિતાનું મોટું મહત્વ અને માન સમજે છે.
પરાધીનતામાં કશું સુખ નથી. કેમકે જે લોકો હમેશાં પરાધીન દશામાં રહે છે તેઓને આત્મવિશ્વાસ (અને ફલતઃ સ્વાવલંબન) નષ્ટપ્રાય: થઈ જાય છે. આ વાતનું એક ઉદાહરણ લઈએ. જલાશની અંદર એક જાતની માછલી હોય છે તેને જલાશયમાંથી બહાર નીકળેલી હોય તેને તમારો જુઓ. તેનામાં એટલી બુદ્ધિ જોવામાં નથી આવતી કે તે કુદીને જળાશયમાં ચાલી જાય તેમજ એ કાર્ય કરવા માટે તે કોઈ પણ પ્રયત્ન

Page #23

સ્વાલંબન.
કરતી નથી. એક હાથભર દુર હોય તો પણ તે જળાશયમાં કુદી જવાને લેશ પણ પ્રયત્ન કરવા ચાહતી નથી. તે એટલું જ ઈચ્છે છે કે પાણીની એક અડધી લહરી આવીને મને ઘસડી જાય તે ઠીક. શું આપણને આ સંસારમાં આવા પ્રકારના હજાર મનુષ્ય દષ્ટિગોચર થતા નથી ? ત્યારે એવા મનુષ્યને કાર્યક્ષેત્રમાં એકલા છોડી દેવામાં આવે છે ત્યારે તેઓ પોતે કંઈ પણ મહેનત કરવાને બદલે એટલું જ ઈચ્છે છે કે અનુકૂળ દેવરૂપી એક અડધ લહરી મને સંસારસાગરની પાર ઉતારી દે તે સારૂં. પરંતુ એમ બનવું અસંભવિત છે. બીજાના વિશ્વાસ ઉપર કેટલા દિવસ સુધી કાર્ય ચાલશે ?
મનુષ્યને જે શક્તિઓ બક્ષવામાં આવી છે તે એટલા માટે નહિ કે તે બીજાના હે સામે તાકી રહે, મનુષ્યને સ્વતંત્ર તેમજ સ્વાવલંબી બનવા માટે તે શક્તિઓ બક્ષવામાં આવી છે. જ્યારે આપણે કે મનુષ્યને એમ કહેતે સાંભળીએ છીએ કે અમુક કાર્યમાં અનેક સંકટ અને બાધાઓ આવે તેમ છે તેથી કરીને તે કાર્ય અમારાથી બની શકશે નહિ. ત્યારે ખરેખર આપણને સખેદ આશ્ચર્ય થવું જોઈએ. એવા લોકે પડ્યા વગર પડી જવાની બીકથી હમેશાં દુ:ખી બની રહે છે. જ્યારે તેઓ ખરેખરી રીતે પડી જશે ત્યારે તેઓની શી દશા થશે તે કપી શકાતું નથી, ખરૂં કહીએ તે વિન, બાધાઓ, સંકટ અને કઠિનતાઓમાંજ માનવ-જીવનની એગ્યતાના વિકાસનાં મૂળ તો છુપાયેલા છે. અંગ્રેજ લોકોમાં સ્વાધીનતા, દઢ નિશ્ચય અને પ્રયત્ન કરવાની શક્તિનો વિકાસ અનેક વર્ષો સુધી સંકટની સામે ટક્કર મારવાને લઇને ઘણેજ વૃદ્ધિગત થયેલા છે. તે લકેએ પિતાની ઉન્નતિને અર્થે પોતેજ પ્રયત્નો કર્યા છે. મહાન સંકટથી ઘેરાયલા છતાં પણ તે લોકોએ સ્વાવલંબન દ્વારા આન્નતિ કરવાને પિતાને ઉદ્દેશ કદિ તપે નથી. એટલે સુધી કે સ્વાધીનતાની રક્ષા કરવા ખાતર તે લેકેએ પ્રજવલિત અગ્નિકુંડમાં બળીને ભસ્મીભૂત થઈ જવાનું પસંદ કરી લીધું, પરંતુ સ્વાવલંબનના માર્ગથી તેઓ કદિ પણ યુત થયા નહિ. તાત્પર્ય એ છે કે સંકટોથી કદાપિ ડરવું ન જોઈએ, તેની સાથે હમેશાં લડવું એજ ઉચિત છે. જે મનુષ્ય દુઃખ અને સંકટની ગોદમાં ઉછરેલા હોય છે તે તેને પોતાની બાલ્યાવસ્થાના મિત્ર સમજીને શાંત હૃદયથી આલિંગન કરી શકે છે, પરંતુ જે હમેશાં આલસ્ય અને પરાધીનતામાં રહે છે તે સંદનું નામ સાંભળતાંજ કંપાયમાન થવા લાગે છે. એટલા માટે વિદ્વાન તેમજ પ્રયત્નશીલ પુરૂષ સંકટને કુદરતની કૃપારૂપ સમજે છે.
ખેદની વાત છે કે આ જમાનાને પ્રવાહ પણ કેટલેક અંશે આપણને પરાવ

Page #24

૫૯
માં આત્માનંદ પ્રકાશ.
લંબી થતાં શીખવી રહ્યો છે. પાણીમાં તરવાનું વાયુપૂર્ણ તુંબડાની સહાયથી શીખવવામાં આવે છે. આપણા વિદ્યાથીએ પાચન ટીકડીનાં સેવન વગર ખાધેલું અન્ન પચાવી શકતા નથી. હરવા ફરવા માટે ક્યાંય બહાર જવું હોય તે ઘોડાગાડી અથવા મેટરગાડીની જરૂર પડે છે. ધન પ્રાપ્તિ માટે ગુલામી સિવાય કાંઈ સૂઝતું નથી. કીર્તિ અને અધિકાર પ્રાપ્તિને માટે “હાજી હા ” સિવાય બીજે કઈ માર્ગજ નથી જડતે. આવી પરિસ્થિતિમાં વિદ્યાર્થીઓને માટે જરૂર છે કે તેઓએ પોતાના સ્વતંત્ર અને શુદ્ધ વિચારે અનુસાર સર્વ કાર્ય કરવાની ટેવ પાડવી જોઈએ. જો તેઓ અત્યારથી જ પરાધીનતાને વશ બની જશે તો પછી ભવિષ્યમાં સ્વાવલંબનની આશા આકાશપુષ્પવત્ છે.
આપણા સમાજમાં એવી અનેક કુરીતિ પ્રચલિત થઈ ગઈ છે કે જે સ્વાવલંબન વગર સુધરી શકે તેમ નથી. વર્તમાન સમયમાં દેશની સ્થિતિ અનુસાર એવી અનેક આવશ્યક્તાઓ છે કે જેને માટે સ્વાવલંબી પુરૂનીજ ઘણીજ જરૂરીયાત છે. આપણા સમાજની કુરીતિઓ સુધારવાનું અને દેશની આવશ્યક્તાઓ પુરી પાડવાનું કાર્ય કઠિનતાભર્યું છે એ સદેહ વગરની વાત છે, પરંતુ એવે સમયેજ સ્વાવલંબી પુરૂષની પરીક્ષા-કસોટી થાય છે. આજકાલ જેઓ વિદ્યાથીઓ છે, તેઓને રોડા દિવસમાં ઉક્ત કઠિન સમશ્યા પુર્ણ કરવાની તક મળશે. તે લોકેજ સફળ થશે કે જેઓ આત્મ-વિશ્વાસના આધાર ઉપર સ્વાવલંબનને કંઇક વિકાસ કરી શકશે. ઉપર કહેવામાં આવ્યું છે કે આત્મ–વિશ્વાસ જ સ્વાવલંબનની કુંચી છે. જે મનુષ્ય સ્વયં પિતાની શક્તિઓ ઉપર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ રાખશે, તેજ સ્વાવલંબી બનીને પિતાનાં ભાગ્યને વિધાતા બની જશે અને પિતાના દેશ તથા સમાજની કંઇ ઉપયોગી સેવા પણ કરી શકશે. એથી ઉલટું, જેઓ પોતાની શક્તિઓ ઉપર વિશ્વાસ નથી રાખતા અને જેઓને પરાવલંબન પ્રિય હોય છે તેઓ દાસત્વની શૃંખલામાંજ મૃતપાય: બની જશે. પાણીના પરપોટા માફક તેઓનું જન્મવું ન જન્મવા બરાબર છે.
--- -ચાલુ
*
*
*
* *,
, --*** *

Page #25

વર્તમાન જગતને કેવા મનુષ્યા જાઇએ છે?
वर्तमान जगतने केवा मनुष्यो जोइए के ?
( હરિગીત )
જે વીર મનુજો વૃંદમાં વ્યક્તિત્વ ના ગુમાવતા, વળગી રહીને નિશ્ચયાને આત્મભીતિ હઠાવતા; ઉદ્દેશ એક અખંડ રાખી વિશ્વપાઠ પઢાવતા, માગે જગત્ એવા મનુષ્યેા જ્યેાતિ જીવન લાવતા.
૧
સસ્કાર સારા સંગ્રહી વૈરાગ્ય કષથી જે કસી, જીવન તણા વૈરાગ્ય ખળમાં જ્ઞાન ગભિતતા વસી; સિહુ સમ ત્યાગી થઇ વળી સિહુ સમ જુએ હસી, માગે જગત્ એવા મનુષ્યા ભાવના હૃદયે વસી,
૨
નથી ઇચ્છતુ એવા મનુષ્યા જગત્ બાજારૂપ છે, પુરૂષાર્થો કિંતુ સજ્જા જે જીવન જાગૃતિ રૂપ છે; લેાકેાપયેાગી જે અને ઉપકારમાં વળી રક્ત છે, માગે જગત્ એવા મનુષ્યે પૂર્ણ નિર્ભર સત્વ છે.
૩
આડંબરો ના રાખતા ગ્રહીં સત્વ સ્થિરતા શે।ભતા, સંકીતાને દૂર કરી ઉત્સાહમાં જે લતા; સાદી સમજશક્તિ વડે ઉપયેાગિતા ઉપજાવતા, માગે જગત્ એવા મનુષ્યેા તીક્ષ્ણ શક્તિ પ્રકાશતા.
૪
સર્વ દેશી વિકાસથી જે શકિતએ સ વ તા, વસ્તુ તણી જે અખાનુ ના કદી અવલેાક્તા, કદી ના ચુકતા ગંભીર ટિ માગે જગત્ એવા મનુષ્યેા વીર હાક
સ્વસ્થાન
દેખતા,
વગાડતા.
૫
સજ્ઞાનત ંતુ જેમના અત્યંત હાય સચેતના, મસ્તક વળી છે કુશળ વિવિધ વિચારના અભ્યાસમાં; વિજ્ઞાનના ઊંડાણમાંમતિ જેમની અનુરક્ત છે, માગે જગત્ એવા મનુષ્યેક ચેાગે સકત છે,
{

Page #26

પર
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
હૃદયા વળી મૃદુ જેમનાં ટ્ઠાતાં કલા સાંઢને, ધિક્કારતા જે મધમતા અવલેાકતા શુભ કાર્ય ને; સંસ્કરણ કેળવણી અને વ્યાયામમાં જે પૂર્ણ છે, માગે જગત્ એવા મનુષ્યે! માત્માશ્રદ્ધા પૂર્ણ છે.
७
ચાલાક હાથે। જેમના આંખા વિષે ઉત્સાહ છે, સસદ્વિવેક વિષે સદા બળ બુદ્ધિમાં નહિ હાસ છે; બળવાન મહાટ્ટુર કુશળ જીવન જેમનાં છે શાંતિમાં, માગે જગત્ એવા મનુષ્યેા ઝીલતા જળ ક્ષાંતિમાં,
ફતેહચંદ ઝવેરભાઈ
સમયને અનુસરતુ.
પવિત્ર પર્યુષણ પર્વ સમાપ્ત થયા છે, અને દરેક સ્થળે જૈન બંધુએ મ્હેનાએ યથાશક્તિ દાન, તપ, શીયળ આદરી ભાવના ભાવી હશે. શ્રી કલ્પસૂત્ર વ્યામ્યાન પૂજ્ય મુનિરાજેની અમૃતમય વાણીથી શ્રવણુ કર્યું`` હશે. અત્રે પણ તેમ મનેલ છે. ભાવનગરમાં આ વર્ષે ચાતુર્માસ રહેલા પૂજ્યપાદ શાંત મૂર્તિ પ્રવજી મહારાજ શ્રીકાન્તિવિજયજી મહારાજની અમૃત તુલ્ય વાણીવડે કલ્પસૂત્ર શ્રવણુ કરેલ છે અને તે મહાત્માના હૃદયમાં રહેલ પૂર્ણ શાંતિના પરમાણુ અત્રેના શ્રી સંધમાં પ્રસરેલ હાવાથી પૂર્ણ શાંતિથી પર્યુંષણ પર્વ વ્યતિત થયા છે. વધારે ખુશી થવા જેવુ એ છે કે, પર્યુષણુના કલ્પસૂત્રના વ્યાખ્યાનની સાથે મહાત્મા શ્રીગાંધીજીના શિષ્ય ભાઇ મણીલાલ કોઠારીનું આ પર્વ દરમ્યાન અત્રે આગમન થવાથી, તેમનુ સ્વદેશી વસ્તુપ્રચાર પરનું વ્યાખ્યાન (ભાષણ) પશુ સ’ઘના ઉપાશ્રયમાં સાથે થયું હતું. જેથી ઘણાએ સ્વદેશી કપડા વાપરવાને પ્રતિજ્ઞા કરી હતી. ત્યારબાદ પૂજ્યપાદ પ્રવર્ત્ત કજી મહારાજશ્રી કાન્તિવિજયજી મહારાજે સ્વદેશી કાપડ માટેનુ ઘણું અસરકારક શાસ્ત્રીય દાખલા દલીલ સાથે ભાષણ આપ્યું હતું. તેઓશ્રીએ જણાવ્યું કે ચેાથા ચ્છારામાં પણ આ દેશમાં તમામ વસ્તુઓ બનતી અને આ દેશની પ્રજા તેજ વાપરતી હતી. કારણકે તે વખતે વિલાયત અમેરિકા કે તેના સંચાનુ બનાવેલું કાપડ આવતું જ નહાતુ. તેમજ રેંટીયા એ આપણા જન્મસિદ્ધ હક્ક છે. તે શ્રી સૂયગડાંગ સૂત્રમાં આવેલ શ્રીઆર્દ્ર કુમારની કથા આ વાતની ખાત્રી આપે છે. પરમાત્માશ્રી મહાવીર '

Page #27

સમયને અનુત્તુ
સ્વામીના વખતમાં શ્રેણીક રાજા રાજ્ય કરતા હતા, તેમના પુત્ર અભયકુમારને મિત્ર અનાર્ય દેશ ( હાલનુ એડન ) ત્યાંના રાજાના દીકરા આ કુમાર હતા. તેને શ્રી જીનપ્રતિમાજી અભયકુમારે ભેટ મેકલી, તે જોઇ ઉડ્ડાાહ કરતાં આર્દ્ર કુમારને જાતિસ્મરણુ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયુ. આગલા ભવ જાણી દીક્ષા લેવાના વિચાર થવાથી પાતાના પિતાને ભુલાવા ખવરાવી ચાલી નીકળ્યા. દીક્ષા લીધી અને ભરતક્ષેત્રમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે આવતાં ભાગાવળી કમ ખાકી રહેલ હાવાથી વચ્ચે રસ્તામાં આગલા ભવની સ્ત્રી ત્યાંના શ્રીમાન શેઠની પુત્રી ક્રીડા કરતી હતી તે પૂર્વ ભવના લેણદેણુના સંબંધે તેને જોતાં સ્ત્રીના આગ્રહથી દીક્ષાથી મુકત થઈ તેને પરણ્યા. તે સ્ત્રીને તેમનાથી એક પુત્ર થયેા, હવે આ કુમારે કેટલાક વર્ષ પછી દીક્ષા લેવાની રજા માગી. તેમની સ્ત્રી તે સંચાગમાં રેંટીયા કાંતતી હતી. જે વખતે તેમના ખાળક પુત્રે કહ્યું કે માતા ! આપણે શ્રીમંત છતાં તમે રેંટીયા કેમ કાંતા છે ? આવી મજુરી કેમ કરે છે ? માતાએ કહ્યુ, હે પુત્ર ! તારા પિતા દીક્ષા લઇ ચાલ્યા જશે તે વખતે હું પતિવ્રતા હેાવાથી શિયળનુ તેનાથી રક્ષણ થશે, પતિવિરહવાળી, પતિવિયેગી સ્ત્રીઓને માટે તેમના પતિવ્રત રક્ષણનું સાધન રેંટીયેા છે. વિગેરે દ્રષ્ટાંતા આપી ઉકત પૂજ્યપાદ પ્રવતા કજી મહાત્માએ સર્વને સચેાટ અસર કરી હતી. ” ઉપલા ભાષણેાથી રેંટીયાની ઉપયોગિતા કેટલી છે તે સ્પષ્ટ જણાઇ આવે છે. વીશ પચીશ વર્ષ પહેલાં આપણા ઘરમાં પણ આપણી, માતુશ્રીએ ડોશીએ વગેરે રેટીયે કાંતતી હતી, પરંતુ જ્યારથી પરદેશી ઉપર આપણે આધાર રાખતા શીખ્યા, પ્રમાદ, માજશાખી, શિથિલ બન્યા ત્યારથી તેવી વસ્તુઓના લાપ થયેા છે. રેંટીયા તે ગરીખની આજીવીકાનું સાધન એકલું હતુ તેમ નથી, પરંતુ આગલા કાળમાં એટલે પરાપૂર્વથી--અનાદિ કાળથી પતિવ્રતપણાનું રક્ષણ કરવાનું સાધન, ઉદ્યોગી અનવાનું સાધન, સ્વાત્માવલખી બનવાનું સાધન, આજીવિકાનું સાધન, નિરાધાર નિરાશ્રિત નહીં થવાનું સાધન, સ્વદેશી કાપડને ઉત્તેજનનું સાધન, અને ગરીબ, તવંગર, રાજા, ૨ક પછી ગમે તે હા, ત્યાં સ્ત્રીઓનુ એક અપૂર્વ કા સાધન હતું જે ભુલાઇ ગયુ હતુ, તેને ઉદ્ધાર મહાત્મા શ્રી ગાંધીજીએ કર્યા છે. તે દરેક ઘરમાં તે હાવા જોઇએ અને તેના ઉપયાગ થવા જોઇએ. સ્વદેશી ખાદી કાપડ અનાવવા માટે પ્રથમ સુતર તૈયાર થવુ જોઇએ, તે આનાથી થતુ હાવાથી જેટલુ વધારે થશે તેટલું સ્વદેશી કાપડ વધારે અનશે અને તેથી તેના ઉપયોગ દરેક મ્હેનાએ વખત મેળવીને થાડા પણ અવશ્ય કરવા જોઇએ. ૬૦ કરોડ (સાઠ કરેડ) રૂપૈયાનું પરદેશી કાપડ હિંદુસ્તાનમાં આવતાં તેટલા પૈસા ત્યાં જાય છે, તે સ્વદેશી કાપડના જેટલા પ્રચાર વધશે તેટલા ઓછા પૈસા ત્યાં જશે, તેથી દેશના
૫૩

Page #28

૫૪
શ્રી આમાનદ પ્રકાશ.
કારીગરે (વણકરે) રેંટીઓ કાંતનાર આપણી બહેને તેટલો લાભ થશે એટલે આ દેશમાં તેટલો પૈસો રહશે. જેમ જેમ સ્વદેશી કાપડનો પ્રચાર વધતો જશે તેમ તેમ તેવું નવી નવી જાતનું સારું કાપડ હાથવણાટનું અહીં બનતું જશે, કારણકે આ દેશના કારીગરોને તેટલું વધારે વધારે લાભ–ઉત્તેજન તેનાથી મળે જશે. જે સંપૂર્ણ હાથવણાટની ખાદીના વસ્ત્ર પહેરવા (બહુ સારી ન થતી હોય તે સારી થાય ત્યાંસુધી) તૈયાર ન હોય તો પણ અમુક એકાદ કપડું તે અને વળી બાકીનું છેવટે મીશ્ર આ દેશની મીલમાં બનતું છેવટે કાપડ વાપરવા તૈયાર થવું જોઈએ, પરંતુ ગમે તે રીતે પરદેશી કાપડનો પ્રચાર બંધ કરી સ્વદેશી કે આ દેશમાં ઉત્પન્ન થતું કાપડ અવશ્ય વાપરવા આ દેશની પ્રજાએ એકદમ તૈયાર થવું જોઈએ, જેથી દેશને અમુક વખતે આથીક મહાન લાભ થશે; બીજી વસ્તુઓ પણ આ દેશમાં ઉત્પન્ન થશે.
જેથી દરેક હિંદીની ફરજ છે કે પિતાના ઘરમાં એક રેટ રાખીને તેને ઉપગ અવશ્ય કરવો જોઈએ. સ્વદેશમાં તૈયાર થતી ચીજોની બનાવટ અને તેની વહેંચણી એ સ્વદેશીને જે ખરે અર્થ છે તેને હિંદમાં બરાબર અમલ કરવા અમે ખાસ ભલામણ કરીએ છીએ.
- ઉપરોક્ત ભાષણ સાથે કેશર માટે પણ વિવેચન થયું હતું. દેરાસરજીમાં વપરાતું કેશર પરદેશી અને હિંસાના તત્વવાળું હોવાથી તે પૂજા અને ચાંદલામાં સ્વદેશી ન આવી પહોંચે ત્યાં સુધી કે હીંસાના તત્વવાળું નથી તેમ ખાત્રી ન થાય ત્યાંસુધી (ભાદરવા સુદ ૮) ના રોજ શ્રીસંઘ મળી કાંઈ પણ તે સંબંધી ડરાવન કરે ત્યાં સુધી) નહીં વાપરવો ઠરાવ થયા હતા. અને ભાદરવા સુદ ૮ શુક્રવારના રેજ મેટા દેરાસરજીના ઉપાશ્રયમાં શ્રીયુત્ અમરચંદ જસરાજના પ્રમુખપણ નીચે અત્રેને શ્રી જૈન સંઘ એકઠા થયા હતા તે વખતે નીચે મુજબ સર્વાનુમતે ઠરાવ પસાર થયે હતે.
જ્યાં સુધી ખાત્રીવાળું પવિત્ર સ્વદેશી કેશર મળી શકે નહિ ત્યાં સુધી અપવિત્ર અને સેળભેળવાળું કેશર દેરાસરમાં વાપરવાનું બંધ કરવું અને તેને બદલે ચંદન અને બરાસ વાપરવું.”

Page #29

આચાર્ય શ્રીમદ હીરવિજયસૂરિજી અને તી. आयार्य श्रीमद हीरविजयसूरिजी अने जयंती.
જૈન દર્શનમાં આઠ પ્રભાવક કહેવામાં આવ્યા છે તેમાંથી શ્રીમદ્દ હીરવિજયસૂરિજી એક પ્રભાવક મહાત્મા થઈ ગયા છે એ નિર્વિવાદ સત્ય છે, દેવવિમલ ગણિ કૃત હીરસોભાગ્ય કાવ્ય અને બીજા ઐતિહાસિક ગ્રંથે એની સાક્ષી પુરે છે; ભાવનગરમાં આ વખતે પૂજ્ય મહાત્મા શ્રી પ્રવર્તકજી કાંતિવિજયજીનું ચાતુર્માસ હોવાથી શ્રીમદ હીરવિજયજી સૂરિના ઉપકારની સ્મરણ તિથિ યાદ કરવા તેમની જયંતી ઉજવવા તે મહાત્માશ્રીએ જૈન સંઘને સૂચવ્યું, જેથી ભાદ્રપદ શુદી ૧૧ ને દિવસે વ્યાખ્યાન હેલમાં શ્રી પ્રવર્તકજીના અધ્યક્ષપણા નીચે યંતી ઉજવવામાં આવી; ભાવનગરને જેન સંઘ ભૂતકાલીન મહાતમાઓની જયંતી ઉજવવામાં હજી ઘણેજ પછાત છે એમ અમને કહ્યા સિવાય ચાલતું નથી; ખુદ મહાવીર પરમાત્માની જયંતી પણ કઈ કઈ વર્ષોમાં થતી નથી એ સંઘનું જયન્તી તરફનું દુર્લક્ષ્ય સૂચવે છે; અસ્તુ. આ પ્રસંગે શ્રીપ્રર્વતજીની સૂચનાથી શ્રીમદ હીરવિજયસૂરિની જયંતી હવે પછી દર વર્ષે ઉજવવાનું મુકરર કરવામાં આવ્યું છે એ જૈન સંઘને માટે જેટલું શેભા ભર્યું છે તેટલું જ એક મહાત્મા પુરૂષની કદર કરવાની લાગણીનું દર્શન પ્રકટ કરવા માટે છે.
ત્યારે હવે જયતી એ ? અને તે કેની હોઈ શકે? જે જે મહાપુરુષે ભૂતકાળમાં થઈ ગયા છે તે તે મહાપુરૂષોને સ્મરણ ગોચર કરી એમનું પ્રતિબિંબ પિતાના હૃદયમાં જાગૃત કરી એમના ગુણોનું ઉત્કીર્તન કરી છેવટે એ ગુણેનું પોતાનામાં આરોપણ થાય તેવું ઈછી એ મહાપુરૂષની કદર કરવા પુરતું જ નહિ પરંતુ એમના લક્ષ્યબિંદુને પકડવા પ્રયત્ન કરવા જેટલું આ સુધરેલા જમાનાનું મહા પુરૂષના મરણચિહ્નરૂપ સંમેલન એ જયન્તી છે; મહાપુરૂષને યાદ કરવાનું આ જમાનાનું સંસ્કારી સ્વરૂપ દરેક કોમ ઘણે ખરે અંશે પિતાની માન્યતા પ્રમાણે કરે છે; જૈન કોમ પણ એવાજ આશયથી પિતાના પૂજ્ય મહાત્મા ને સ્મરણ ગોચર કરવા પ્રેરાયેલ છે; પરંતુ વ્યવહારમાં જેમ પ્રત્યેક કાર્યમાં વિવેક રાખ્યા વગર ન્યાય આપી શકતા નથી તેમ જયંતીને અંગે પણ તેમ સમજવાનું છે, પરંતુ પ્રર્વતક કાંતિવિજયજી મહારાજ જેવા અનુભવી મહાત્માના મુખદ્વારા શ્રીમદ્ હીરવિજયસૂરિનું જીવન યથાર્થ સ્વરૂપમાં મુકાય તેમાં આશ્ચર્ય નથી.
- હવે જયની કેની હોઈ શકે ? એ પ્રશ્ન આપણી સન્મુખ આવે છે તે પ્રસંગે આપણે તેની યથાર્થ ઘટના વિચારવી જોઈએ; દુનિયાની દષ્ટિએ જે મહાત્મા હાય જેમનું જીવન પરોપકાર પરાયણ, સંયમશીલ અને જૈન દર્શનની ઉન્નતિ માટે હમેશાં તલસતું હોય અને જેઓ પોતે પૃહાથી રહિત હાઈ કેવળ ચો તરફ શાંતિમય

Page #30

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
કિરણે ફેંકતા હોય તેવા પુરૂષની જયંતી એજ વાસ્તવિક અને વિવેક યુક્ત હોય છે. જેમ જીવન ચરિત્રે પણ તેના નાયકમાં દોષે કરતાં ગુણોને સરવાળે વધારે તેવી વ્યક્તિનાજ અને મનુષ્યને અનુકરણીય હોય છે તેવીજ રીતે જયન્તી માટે પણ સમજવાનું છે, આ રીતે ગુણાધિક મનુષ્યની જયંતી જયારે બીજાઓને ગુણ ઉન્નક રવાનું અને વિકાસ કરવાનું સાધન હોય છે તે પંચમહાવ્રત ધારી, જૈન તત્વજ્ઞાનરૂપ ક્ષેત્રમાં વાદી તરીકે કામ કરનાર, અકમ્મર જેવા છત્રીસ હજાર ચામડાંનું દહાણું કરનાર અને દરરોજ ચલ્લીની સવાશેર જીભનું પ્રાશન કરનારા પ્રચંડ હિંસક અનાર્ય સને પોતાના બુદ્ધિબળથી વશ કરી તેની હિંસક વૃત્તિને અટકાવી દયામય ધર્મમાં સ્થાપનાર, અને તેજ દિલ્લીશ્વર સમ્રાટ પાસેથી શત્રુંજ્યાદિક તીર્થના હક્કો ફરમાન રૂપે લિખિતપણે મેળવી ભવિષ્યની જેને પ્રજા ઉપર અંતરંગ ઉપકાર કરનાર શ્રીમદ્દ હીરવિજયસૂરિની જયતી એમની અવસાન તિથિને નિમિત્તે ઉજવાય એ સુદિન જૈન સંઘને ઉત્સવને જ ગણાય.
પ્રવર્તકજી કાંતિવિજયજી મહારાજ એ પ્રકાશિત કરેલા એ મહાત્માના જીવનમાં મુખ્ય તત્વો આ પ્રમાણે દષ્ટિગોચર થાય છે.
(૧) એમનો જન્મ અને દક્ષિાકાળ. (૨) સમ્રાટ અકબ્બરનો તેમની સાથે પરિચય (૩) સમ્રાટ્રને તેમના તરફ વિશ્વાસ અને પ્રેમ (૪) અકબર બાદશાહનું હિંસાથી તેમણે કરાવેલું નિવર્તન (૪) સ્વર્ગવાસ પહેલાં એમણે બતાવેલું અગાધ આત્મબળ.
એમનો જન્મ અને દીક્ષા કાળ. વિક્રમ સંવત્ ૧૫૮૩ના માગશીર્ષ શુદી ૯ પાલણપુર ( પ્રા-પ્રહદનપુર). માં ઓસવાળ ગૃહસ્થ કરાશાહને ત્યાં ધર્મપત્ની નાથી એ બન્નેના કુળ ભૂષણ રૂપે પુત્રને જન્મ થયે જેનું નામ હીરજી રાખવામાં આવ્યું. નાની ઉમ્મરથી એમની ચાલાકી અને તેજસ્વીપણું અદ્વિતીય હતાં. લગભગ બારવર્ષની ઉમ્મર પછી માતાપિતા પૂર્વ સંયેગાનુસાર સ્વર્ગવાસી થયા; તેવામાં પાટણમાં વિજયદાનસૂરિના ધર્મ દેશના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયે; મહાપુરૂષ જગને ઉપકાર કરવા નીકળી પડવાની તૈયારીમાં જ હોય છે માત્ર તેમને નિમિત્તની જ અપેક્ષા હોય છે તદનુસાર તેમના કમળ હૃદય ઉપર અસર થતાં સં ૧૫૬ માં દીક્ષા ગ્રહણ કરી અને હરિહર્ષ નામ રાખવામાં આવ્યું. ન્યાય અને વ્યાકરણથી સિદ્ધ જૈન તત્વજ્ઞાનનો પરિચય
૧ સાત ફરમાને જુદા જુદા મેળવેલા છે ને અરીશ્વર સમ્રાટ્રના પુસ્તકમાં દર્શાવેલ છે. જેમાંના ચાર અકબર બાદશાહના છે અને ત્રણ જહાંગીર બાદશાહના છે તેમના શિષ્ય વિજયદેવરિના ઉત્તમ પ્રયાસ કરે છે.

Page #31

આચાર્ય શ્રીમદ હીરવિજયસૂરિજી અને જયંતી.
પ૭
કુશાગ્ર બુદ્ધિથી બહુ થોડા વખતમાં કરીલીધે અને વધતાં વધતાં છેવટે સં. ૧૬૧૦ માં શ્રી સંઘ તરફથી આચાર્યપદ સમર્પણ કરવામાં આવ્યું.
સમ્રાટ અકબરને તેમની સાથે પરિચય. આ વખતે હિંદુસ્તાનના પાટનગર દિલ્હીની ગાદીએ અકબર બાદશાહનું શાસન ચારે તરફ ગાવાઈ રહ્યું હતું તેવા સમયમાં બાદશાહ અને સૂરીશ્વરને પરીચય કેવી રીતે થયો તેને માટે સૂરીશ્વર અને સમ્રાટ પુસ્તકમાં આ રીતે જણાવેલું છે.
એક વખત અકબર બાદશાહ મહેલના ઝરૂખે બેસી નગરચર્ચા જઈ રહ્યો હતો. તે વખતે તેના કાનમાં વાજિંત્રાને અવાજ પડ્યો. આ અવાજ સાંભળી તેણે પિતાની પાસે ઉભેલા એક નેકરને પૂછયું: _“આ ધામધુમ શાની છે? “ તેણે જણાવ્યું કે -- “ચાંપા નામની એક શ્રાવિકાએ છ મહીનાના ઉપવાસ કર્યો છે. તે ઉપવાસ એવા કે-જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે માત્ર દિવસે ગરમ પાણી સિવાય કઈ વખતે બીજી કઈ પણ વસ્તુ મોંમાં નાખી શકાય નહિ, અને તે નિમિત્તે આ વાજિંત્રો વાગી રહ્યાં છે.
“છ મહીનાના ઉપવાસ આ શબ્દ સાંભળતાંજ બાદશાહ તે આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ ગયો. ‘મુસલમાનો એક મહીનાના રેજા કરે છે, તેમાં પણ રાત્રે તે પેટ ભરીને ખાય છે, તેમાં તે કેટલું કષ્ટ પડે છે, તે પછી બીલકુલ ભેજન લીધા સિવાય છ મહીનાના ઉપવાસ કેમ થઈ શકે ? આ શંકા તેના હૃદયમાં ઉપસ્થિત થઈ, અને તેથી તેણે આ વાતની ખાતરી કરવાને માટે મંગલચારી અને કામરૂખાન નામના પોતાના બે માણસને ચાંપાને ત્યાં મોકલ્યા, આ બને ત્યાં જઈ વિનયભાવથી પૂછ્યું:--
બહેન ! તમારાથી આટલા બધા દિવસે સુધી ભૂખ્યા કેમ રહી શકાય છે? એક દિવસ બપોરે ભેજન ન થયું હોય, તે શરીર ધ્રુજવા લાગે છે, તો પછી આટલા બધા દિવસ સુધી અન્ન વિના કેમ ચાલી શકે ?”
ચાંપાએ કહ્યું–“ભાઈઓ ! આવી તપસ્યા કરવી, એ મારી શક્તિથી બહારનું કામ છે. પરંતુ દેવ-ગુરૂની કૃપાથી જ હું આ તપસ્યા કરું છું, અને આનંદપૂર્વક ધર્મ ધ્યાનમાં દિવસે ગુજારું છું !”
ચાંપાનાં પરમ આસ્તિકતાવાળાં આ વચનો સાંભળી તેઓને એમ પૂછવાનું મન અવશ્ય થઈ આવ્યું કે- આ બાઈના દેવ અને ગુરૂ કેણ છે, કે જેના પ્રતાપથી આ બાઈમાં આટલી બધી શક્તિ આવી છે?
પિતાની આજિજ્ઞાસા પૂર્ણ કરવાને તેમણે જ્યારે પૂછયું, ત્યારે ચાંપાએ કહ્યું ---“મારા દેવ ષભાદિ તી કરે છે, કે જેઓ સમસ્ત પ્રકારના દે અને જન્મ

Page #32

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
મરણથી રહિત થયેલા છે, અને મારા ગુરૂ હીરવિજયસૂરિ છે કે-જેઓ કંચન કામિનીના ત્યાગી થઈ ચામાનુગ્રામ વિચરી જગને કલ્યાણને ઉપદેશ આપે છે.”
મંગલધરી અને કમરૂખાને બાદશાહ પાસે આવી ઉપરની તમામ હકીકત નિવેદન કરી. બાદશાહની આ વખતે તીવ્ર ઈચ્છા થઈ કે–આવા મહાપ્રતાપી સૂરિનાં દર્શન અવશ્ય કરવાં જોઈએ. આ વખતે બાદશાહને એમ પણ વિચાર થયે કે-ઈતમાદખાન ગુજરાતમાં ઘણું રહેલ છે, માટે તે હીરવિજયસૂરિથી પરિચિત હશે. આથી તેણે ઇતમાદખાનને બોલાવી પૂછયું–શું તમે હીરવિજયસૂરિને જાણે છે?'ઇતમાદખાને કહ્યું:-“હા હજુર, હીરવિજયસૂરિ એક સાચા કીર છે. એક્કો ગાડી, ઘોડે વિગેરે કંઈ પણ વાહનમાં બેસતા નથી. હમેશાં પગે ચાલી ગ્રામાનું ગ્રામ ફરે છે. દ્રવ્ય ગમતા નથી, સ્ત્રીથી સર્વથા દુર રહે છે, અને હમેશાં ઇશ્વરની બંદગી કરી લેકને મારે સારો બાધ આપવામાંજ દિવસે ગુજારે છે.”
ઇતમાદખાનના આ વચનોથી બાદશાહની ઉત્કંડામાં કઈક વધારો થયો અને તેની સંપૂર્ણ ઈચ્છા થઈ કે-આવા સાચા ફકીરને અવશ્ય આપણા દરબારમાં બોલાવ જોઈએ અને તેમને ઉપદેશ સાંભળવા જોઈએ. ”
આવાજ પ્રસંગમાં એક દિવસ નગરમાં નિકલે એક મોટો વરઘોડો તેની દૃષ્ટિમાં પડ્યો. અનેક પ્રકારના વાજિંત્રો અને હજારો મનુષ્યની ભીડ તેના જેવામાં આવી. તેજ વખત તેણે ટેડરમલને પૂછ્યું – આટલા બધા માણસોની ભીડ અને આ વાજાં—એ બધું શાને માટે છે ? ટેડરમલે કહ્યું “ સરકાર ! જે બાઈએ છ મહીનાની તપસ્યા કરી હતી, તે તપસ્યા આજે પૂરી થઈ છે, તેની ખુશાલીમાં શ્રાવકોએ આ વરઘોડો ચઢાવેલો છે.
બાદશાહે ઉત્સુકતાપૂર્વક પુનઃ પૂછ્યું- તો શું, તે બાઈ પણ આ વરઘોડામાં સામેલ છે ?
ટેડરમલે કહ્યું- “હા હજૂર ! તે બાઈ ઉત્તમોત્તમ વસ્ત્ર અને આભૂષણોથી સુસજિજત થઈ પ્રસન્નતાપૂવક એક પાલખીમાં બેઠી છે. તેની સામે લો અને સોપારી વિગેરેથી ભરેલા કેટલાક થાળે રાખવામાં આવ્યા છે.”
આમ વાત થતી હતી, તેવામાં વરઘોડો બાદશાહી મહેલ પાસે આવે. બાદશાહ વિવેકથી માણસને મોકલી માનપૂર્વક ચાંપાબાઈને પોતાના મહેલમાં બોલાવી, અને વિનયપૂર્વક પૂછ્યું-“માતાજી ! તમે કેટલા અને કેવી રીતે ઉપવાસ કર્યો ?”
ચાંપાએ કહ્યું. પૃથ્વીનાથ ! મેં છ મહીના સુધી અનાજ લીધું નથી. માત્ર

Page #33

આચાર્ય શ્રીમદ્ હીરવિજયસૂરિજી અને જતી. કોઈ કોઈ વખત વધારે તૃષા લાગતી, ત્યારે દિવસના ભાગમાં ગરમ પાણી થોડું ડું પી લેતી. એવી રીતે મારે છમાસી તપ આજે પૂર્ણ થયે છે.”
બાદશાહે આશ્ચર્યાન્વિત થઈ કહ્યું–બાઈ ! આટલા બધા ઉપવાસ તમારાથી કેમ થઈ શક્યા?”
ચાંપાએ દઢતા અને શ્રદ્ધાપૂર્વક કહ્યું-“મારા ગુરૂ હીરવિજયસૂરિના પ્રતાપથીજ હું આટલી તપસ્યા કરી શકી છું.”
જો કે, બાદશાહ મંગળચોધરી અને કમરૂખાનને પહેલાં મેકલીને ચાંપાની આ હકીકતથી વાકેફ થયો હતો, છતાં કુદરતને કાયદો છે કે–બીજાના મુખથી સાંભળેલી વાતમાં જેટલો આનંદ અને લાગણું ઉદ્ભવે છે, તેના કરતાં સાક્ષાત્કારથી કંઈ ગુણે આનંદ અને લાગણુ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેટલાજ માટે બાદશાહે “જાણવા છતાં ફરી શા માટે પૂછયું ?” એવી મનમાં લગાર પણ શંકા લાવ્યા સિવાય ઉપર્યુક્ત હકીકત ખાસ ચાંપાનેજ પૂછીને પિતાની જિજ્ઞાસા પૂરી કરી. આ વખતે બાદશાહે પણ પૂછીને પિતાનું સમાધાન કરી લીધું કે-“હીરવિજયસૂરિ અત્યારે ક્યાં બીરાજે છે? તેને ચાંપાના કહેવાથી માલુમ પડ્યું કે સૂરિશ્વરજી અત્યારે ગુજરાત પ્રાંતના ગંધાર નગરમાં બિરાજે છે.
બાદશાહ ચાંપાની બધી વાતોથી બહુ ખુશી થયો. તેણે પોતાના મનમાં નિશ્ચય કર્યો કે–ગમે તે રીતે પણ હીરવિજ્યસૂરિને અહિં બેલાવવા યત્ન કરે.
એક વખત અકબર બાદશાહ મહેલના ઝરૂખે બેસી ચર્ચા જઈ રહ્યો હતે. ગમે તે રીતે પણ હીરવિજયસૂરિને અહિં બોલાવવા યત્ન કરવો.”
આ રીતે મુકરર થયા પછી ગંધાર નગર કે જ્યાં હીરવિજયસૂરિ હતા ત્યાંના શ્રાવક ઉપર સોનેરી ફરમાન મોકલવામાં આવ્યું કે
“ હાથી ઘોડા પાલખી અને બીજી રાજ્ય સામગ્રી સાથે સન્માન અને ધામધુમપૂર્વક શ્રી હરવિજયસૂરીને અહિં કલે.”]
સમ્રાહ્ન તેમના તરફ વિશ્વાસ અને પ્રેમ. સૂરિજી વિહાર કરી પધાર્યા અને અકબર બાદશાહના પરિચયમાં આવ્યા પછી પરમાત્મા મહાવીરના સિદ્ધાંતને યથાર્થ રીતે યુક્તિપૂર્વક સમજાવી પરસ્પર પ્રેમ ઉત્પન્ન કરી શક્યા અને બાદશાહનું વલણ તેમના તરફ ઢળવા લાગ્યું. ચમત્કાર વગર નમસ્કાર નથી એ ન્યાયે શ્રીમદ્દ હીરવિજયસૂરિએ બાદશાહને “અટક”ને અજેય કિલ્લે મંત્રબળથી ક્ષણવારમાં જીતાવી આપે. અને બાદશાહને અધિક પ્રેમ સંપાદન કર્યો. જુદા જુદા ધર્મોની ચર્ચામાં જૈન દર્શનની સિદ્ધિ-અહિંસાની સિદ્ધિ એવી સચોટ રીતે પ્રતિપાદન કરતા કે બુદ્ધિશાળી બાદશાહ તેમના ઉપર વિશ્વાસ અને પ્રેમથી રંગાઈ ગયે. આ પ્રસંગમાં શતાવધાની શાંતિચંદ્ર ગણું

Page #34

શ્રી આત્માન દ પ્રકાશ. વિગેરે ૧૩ પંડીતે તેમના શિષ્ય રત્ન અને સહાધ્યાયીએ તેમને મદદગાર રૂપે સાથે જ હતા.
બાદશાહનું હિંસાથી કરાવેલું નિવર્તન. વિશ્વાસ અને પ્રેમ સંપાદન કર્યા પછી એમના જેવા મહાત્માને જૈન દર્શનને પ્રભાવ સ્થાપન કરવાનો હતો એટલું જ નહિં પરંતુ બાદશાહને દુર્ગતિમાંથી બચાવી લેવાને હેતુ હતે. ધીમે ધીમે સમ્રાટ પાસે પિતાના રાજ્યમાં નીચે મુજબ કાર્યો કાયદાના અમલ રૂપે ઢઢેરાથી પ્રકટ કરાવ્યા.
પજૂસણના આઠ દિવસ અને ચાર દિવસે વધારે એટલે બાર દિવસે બાદશાહના જન્મનો આખો મહિને, રવિવારના દિવસે, ઇદના અને સંક્રાંતિના દિવસે, નવરાજના દિવસો વગેરે તમામ દિવસે માં અમારિનું પાલન કરવું-કોઈએ જીવહિંસા કરવી નહિ.” બાદશાહે પિતે માંસાહાર બંધ કર્યો અને અનેક જીવોને અભય આપ્યું. જે બાદશાહ તમે ગુણના સંસ્કાર વારસામાં લઈને જન્મ્ય હતું તે સૂરિજી જેવા સત્વગુણના પરિચયથી હિંસાના પ્રચંડ પાપથી નિવૃત્ત થઈ ઘણે અંશે સત્વગુણી બની ગયા હતા. મહાત્માઓનો પરિચય–સત્સંગ હમેશાં ઉત્તમોત્તમ ફળ ઉપજાવે એમાં આશ્ચર્ય જેવું કશું નથી. ત્યારપછી પ્રજાને પીડનાર “જયારે પણ બાદશાહને સમજાવી માફ કરાવ્યું અને પ્રજા વર્ગને સુખી કરવામાં સહાયભૂત થયા.
સ્વર્ગવાસ પહેલાં એમણે બતાવેલું આત્મબળ. શ્રીમદ્દ હીરવિજયસૂરિ સં. ૧૬૫૧ નું ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરીને ઊનાથી જ્યારે વિહાર કરવા લાગ્યા ત્યારે તેઓનું શરીર અસ્વસ્થ હોવાના કારણે સંઘ વિહાર કરવા દીધો નહિ, જેથી સૂરિજીને ત્યાંજ રહેવું પડયું તે સંબંધમાં તેમના જીવનની છેલ્લી ઘડીમાં તેમનું અડગ હૈયે કેવું હતું ? તેમના આત્માને અગ્નિતાપમાં સુવર્ણ કસાય તેમ સવાને વ્યાધિને જે વિકટ પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયેલ હતો અને તેમાં તેઓ ખરેખર જાત્ય સુવર્ણ તરીકે સિદ્ધ થયા હતા તે દર્શાવના હદયને હચમચાવનાર પ્રસંગ સુરિશ્વર અને સમ્રાટ પુસ્તકમાં આ રીતે વર્ણવવામાં આવેલ છે.
[“જે રેગના કારણે સૂરિજીને પોતાને વિહાર બંધ રાખવો પડ્યો, તે રોગે વિહાર બંધ રાખવા છતાં શાતિ તે જ પકડી. દિવસે દિવસે તે રેગ વધતેજ ગયે, ત્યાં સુધી કે પગે સોઝા પણ ચડી આવ્યા. શ્રાવકો ઓષધને માટે તમામ પ્રકારની સગવડ કરવા લાગ્યા; પરન્તુ સૂરિજીએ તેમ કરવાની ચેખી નાજ પાડી. તેમણે કહ્યું -“ભાઈઓ ! મારે માટે દવાની નમે જરા પણ ખટપટ કરશો નહિ.

Page #35

આચાર્ય શ્રીમદ્દ હીરવિજયસૂરિજી અને જયંતી. ઇ ઉદયમાં આવેલાં કર્મો સમભાવ પૂર્વક મારે ભેગવવાં. એજ મારો ધર્મ છે. આ રોગોથી ભરેલા અને વિનેશ્વર શરીરને માટે અનેક પ્રકારનાં પાપવાળાં કાર્યો કરવાં, એ મને વ્યાજબી લાગતું નથી.’
વિધિ– અપવાદને જાણનારા શ્રાવકેએ સૂરિજીને કેટલાંક શાસ્ત્રીય પ્રમાણે આપી એમ ઠસાવવા પ્રયત્ન કર્યો કે-અપવાદ માગે આપના જેવા શાસન પ્રભાવક ગમછના નાયક સૂરીશ્વરને માટે રોગ નિવાણાર્થ કંઈ દોષ સેવવો પડે, તો તે શાસ્ત્રયુક્ત જ છે; પરન્તુ સૂરિજીએ તેમનું માન્યું જ નહિ. સૂરિજી આ અપવાદ માર્ગથી અજાણ્યા નહિ હતા. તેઓ શાસ્ત્રોના પારગામી હતા, ગીતાર્થ હતા અને મહાન અનુભવી હતા. એટલે તેમનાથી આ હકીકત અજાણી હતી; છતાં તેઓ સખ્ત નિષેધ કરતા હતા, એનું કારણ એજ હતું કે, તેઓના સમજવામાં ચોક્કસ આવ્યું હતું કે “હવે મારું આયુષ્ય અ૫ છેહવે તે માટે બીજાં બાહ્ય ઉપચારો ઔષધ કરતાં ધમઔષધિનું સેવનજ વિશેષતયા કરવું જોઈએ. થેડી જિંદગીને માટે એવા આરંભ-સમારંભવાળી દવાઓ કરવાની શી જરૂર છે.' બસ, આજ કારણથી તેઓ શ્રાવકને નિષેધજ કરતા રહ્યા. શ્રાવકોને બહુ દુ:ખ થયું. તેઓ ઉપવાસ કરીને બેસી ગયા. “સૂરિજી દવા નહિ કરવા દે, તે અમે તે કઈ ભેજન કરવાના નથી.” આ નિયમ કરીને બેસી ગયા. ગઇષભદાસ કવિ તે ત્યાં સુધી કહે છે કે–સૂરિજીએ દવા નહિ કરવા દેવાથી જેમ ગૃહસ્થ ઉપવાસ કરીને બેસી ગયા, તેમ કેટલીક બાઈઓએ તો પોતાનાં બાળકને ધવરાવવા પણ બંધ કર્યો. આખા ગામમાં હાહા મચી ગઈ. સૂરિજીના શિષ્યોને પણ બહુ લાગી આવ્યું. સામવિજયજીએ સૂરિજીને સમજાવતાં કહ્યું- “ મહારાજ ! આમ કરવાથી શ્રાવકેનાં મન સ્થિર રહેશે નહિ. જેમ આપ દવા કરવાની ના પાડે છે, તેમ શ્રાવકે અને શ્રાવિકાઓ નહિ ખાવા-પીવાની હઠ લઈને બેસી ગયાં છે; માટે આપે સંઘના માનની ખાતર પણ દવા કરવાની “હા” પાડવી જરૂરની છે. પૂર્વ ઋષિએ પણ રોગે ઉપસ્થિત થતાં ઔષધોપચાર કરેલ છે એ વાત આપનાથી અજાણું નથી. ભલે શુદ્ધ અને થોડું આષધ થાય, પરંતુ કંઈક તો આપ ટ આપવી જ જોઈએ.
સામવિજયજીના વિશેષ આગ્રહથી પિતાની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ પણું સુરિજીએ દવા કરવાની છૂટ આપી. સંઘ ઘણો ખુશી થી સ્ત્રિઓ બાળકને ધવરાવવા લાગી. સારા દક્ષ વેવે વિવેકપૂર્વક દવા શરૂ કરી અને દિવસે દિવસે વ્યાધિમાં કંઈક ઘટાડો થવા લાગ્યો. પરન્તુ શરીરશક્તિ એવી નજ થઈ કે જેથી તેઓ સુખે સમાધિ-જ્ઞાનધ્યાન–ક્રિયામાં તત્પર રહી શકે.
હીરવિજયસૂરિના પ્રધાનશિષ્ય અને તેમના પાટના અધિકારી વિજયસેનસૂરિ

Page #36

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
આ વખતે અકબર બાદશાહની પાસે લાહોરમાં હતા. સૂરિજીને ગચ્છની સારસંબંધી વધારે ચિંતા રહ્યા કરતી હતી. “વિજયસેનસૂરિ છે નહિં, તેઓ ઘણે દૂર છે. જે નજીક હત, તો બોલાવીને ગચ્છ સંબંધી તમામ ભલામણ કરી દેત.” આજ વિચારે તેમના હૃદયસાગરમાં વારંવાર ઉભરી આવતા હતા. છેવટે તેમણે આ વખત પિતાની પાસેના બધા સાધુઓને એકઠા કરી કહ્યું કે જેમ બને તેમ જલદી વિજયસેનસૂરિ અહિં આવે, તેવા પ્રયત્ન કરે.”
સાધુઓએ વિચાર કરી બીજી કોઈ માણસને ન મોકલતાં ધનવિજયજીને જ લાહેર તરફ રવાના કર્યો. ઘણી લાંબી ખેપ કરીને તેઓ બહુ જલદી લાહોર પહોંચ્યા અને સૂરિજીની બીમારી સંબંધી તથા તેઓને સૂરિજી વારંવાર યાદ કરે છે તે સંબંધી સમાચાર કહ્યા. વિજયસેનસૂરિ તેમના આ સમાચારથી બહુ ચિતાતુર થયા. તેમના શરીરમાં એકાએક શિથિલતા આવી ગઈ. તેમના હૃદયમાં એકદમ પ્રાસકો પડ્યો અને પગ ઢીલા થઈ ગયા. તેઓ એકદમ બાદશાહ પાસે ગયા અને સુરિજીના વ્યાધી સંબંધી અને પિતાને તેડાવવા સંબંધી વાત કરી. બાદશાહ આ વખતે રહેવા માટે આગ્રહ કરી શકે તેમ છે. આ અનિવાર્ય કારણે તેમને ગુજરાત જવા માટે સમ્મતિ આપવી જ જોઈએ, એ વાત બાદશાહના હૃદયમાં આવી ગઈ, અને તેથી તેણે વિજયસેન દિને ગુજરાતમાં જવાની સમજ આપી; તેમ પોતાના તરફથી સૂરિજીને આ કહેવાની પણ ભલામણ કરી.
વિષયકતિ મહાજાવ્યના કર્તાને મત છે કે -વિજયસેનસૂરિ, અકબર બાદશાહ પાસે નંદિવિજયજીને મૂકીને જ્યારે તેઓ ગુજરાતમાં આવતાં મહિમનગરમાં આવ્યા, ત્યારે તેમને હીરવિજમસૂરિની બીમારી સંબંધી પત્ર મળે હતે.”
ગમે તેમ હો, પરન્ત હીરવિજયસૂરિની બીમારી વખતે તેઓ તેમની પાસે નહિં હતા અને તેમને જલદી આવવાને સૂચના કરવામાં આવી હતી, જેમાં તે બેમત છેજ નહિં.
બીજી તરફ હીરવિજયસૂરિની વ્યાધિમાં જે વધારો થતો , તે તેઓને વિજયસેનસૂરિની અવિદ્યમાનનાના બેદમાં પણુ વધારો થતો ગયો. “હજૂ સુધી તેઓ કેમ ન આવ્યા ? જો આ વખતે તેઓ મારી પાસે હતા, તે છેવટના પ્રસંગે અનશનાદિ ક્રિયા કરવામાં મને ઘણે ઉલ્લાસ થાત. આજ વિચારો તેમને વારંવાર થયા કરતા.
ગમે તેટલા વિચારો થવા છતાં અને ગમે તેટલી ઉતાવળ કરવા છતાં, મનુષ્ય જાતિથી જેટલું ચલાતું હોય, તેટલ, મલાય છે. એને ક! મને નથી હોતી,

Page #37

આચાર્ય શ્રીમદ હીરવિજયસારજી અને જયંતી. ૬૩ કે જેથી ઉડીને ઈચ્છિત સ્થાને જઈ શકાય. તેમ વિજ્યસેનસૂરિ એક જૈન સાધુ હાઈ એ પણ એમનાથી બને તેમ ન્હાતું કે-અકબર બાદશાહના બાસા કે પવન નવેગી ઘોડા પર સવાર થઈને એકદમ લાહોરથી ઉના જઈ શકે.
- હીરવિજયસૂરિ વિજયસેનસૂરિને આવવાની જેટલી પ્રતીક્ષા કરી રહ્યા હતા. તેટલીજ કે તેથી પણ વધારે વિજયસેનસૂરિ હીરવિજયસૂરિની સેવામાં જલદી પહોંચવાની ઉત્કટ ઇચછા રાખતા હતા. પરંતુ કરે શું ? ઘણા દિવસે વ્યતીત થઈ જવા છતાં વિજયસેનસૂરિ આવી પહોંચ્યા નહિ, ત્યારે સૂરિજીએ એક દિવસ બધા સાધુઓને એકઠા કરી કહ્યું કે
વિજયસેનસૂરિ હજૂ સુધી આવ્યા નહિ. હું ચાહતે હો કે–તેઓ મને છેવટની ઘડીએ મળ્યા હતા, તો સમાજ સંબંધી કઈક ભલામણ કરત. ખેર, હવે મને મારું આયુષ્ય ટૂંકું લાગે છે, માટે તમારી બધાઓની સમ્મતિ હેય, તે હું આત્મકાર્ય કરું
હીરવિજયસૂરિનાં આ વચન સાંભળી સાધુઓ ગળગળા થઈ ગયા. સામવિજયજીએ કહ્યું-“મહારાજ આપ લગાર પણ ચિંતા ન કરે. આપે તે આવા વિષમકાળમાં પણ આત્મસાધન કરવામાં કંઈ કચાસ રાખી નથી. ત્યાગ, વૈરાગ્ય, તપસ્યા, ધ્યાન અને શાત્યાદિ મુગા તથા અન્ય જીવોને અભયદાન આપવાઅપાવશ વડે કરીને આપે ના આપના જીવનની સાર્થકતા કરી લીધી છે. આપ બેફિકર રહો, આપને બહુ જલદી આરામ થઈ જશે અને વિજયસેનસૂરિ પણ જલદીજ આપની સેવામાં આવી પહોંચશે.”
સૂરિજીએ આના ઉત્તરમાં વધારે ન કહેતાં માત્ર એટલું જ કહ્યું:-“તમે કહે છો તે ડીક છે, પરંતુ ચામાસુ બેસી ગયું છે અને હજૂ સુધી વિજયસેનસૂરિ આવ્યા નહિં. ન માલુમ તેઓ ક્યારે આવશે ?”
સેમવિજ્યજીએ પુન: એજ કહ્યું: “મહારાજ! આપ બહુ જલદી નિરાબાધ થઈ જશે અને વિજયસેનસૂરિ પણ શીધ્ર આવી પહોંચશે.”
એમ સમજાવતાં સમજાવતાં પસણ સુધી દિવસો કાઢી નાખ્યા. એ નવાઇ જેવી હકીકત છે કે આવી અવસ્થામાં પણ સૂરિજીએ પોતે પજૂસણમાં કપાસત્રનું વ્યાખ્યાન વાંચ્યું હતું. પરંતુ વ્યાખ્યાન વાંચવાના પરિશ્રમથી તેમનું શરીર વધારે શિથિલ થઈ ગયું. પઘૂસણ પૂરાં થયાં અને સૂરિજીને પિતાના શરીરમાં વધારે શિથિલતા જણાઈ, ત્યારે તેમણે ભાદરવા સુદી ૧૦ (વિ. સં. ૧૬૫૨) ના દિવસે મધ્યરાત્રિએ પોતાની સાથેના વિમવલપ ઉપાધ્યાય વિગેરે તમામ સાધુએને એકડા કરી કોડે. ગ્યા: -

Page #38

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
મુનિવરે, મેં મારા જીવનની આશા હવે છોડી દીધી છે, ઠીક છે. જન્મ છે તે અવશ્ય મરેજ છે. વહેલાં કે મેડા-બધાને તે માર્ગ લેવાનું છે. તીર્થકરે પણ આ અટલ સિદ્ધાન્તથી છૂટી શકયા નથી. અરે, આયુષ્યને ક્ષણમાત્ર વધારવાને પણ કોઈ સમર્થ થઈ શકતું નથી. માટે તમે લગાર પણ ઉદ્વેગ કરશે નહિ. વિજયસેનસૂરિ અહિં હત, તો હું તમારા બધા માટે એગ્ય ભલામણ કરત. કલ્યાણવિજય ઉપાધ્યાય પણ છેવટે મળ્યા નહિ. ખેર, હવે હું તમને જે કંઈ કહેવા માગું છું તે એ છે કે તમે કોઈ પણ જાતની ચિંતા કરશે નહિ. તમારી બધીએ આશાએ વિજયસેનસૂરિ પૂર્ણ કરશે. તેઓ શૂરવીર, સત્યવાદી અને શાસનના પૂર્ણ પ્રેમી છે. હું તમને ભલામણ કરું છું કે-જેવી રીતે તમે બધા મને માને છે, તેવી જ રીતે તેમને પણ માનજો અને તેમની સેવા કરજે. તેઓ પણ તમારું પુત્રની માફક પાલન કરશે. તમે બધા સંપીને રહેજે અને જેમ શાસનની શોભા વધે તેમ વર્તાવ કરજે, ખાસ કરીને વિમલહર્ષ ઉપાધ્યાય અને સામવિજયજીને જણાવું છું કે–તમે છેવટ સુધી મને બહુ સંતોષ આપે છે. તમારા કાર્યોથી મને બહુ પ્રસન્નતા થયેલી છે. હું તમને પણ અનુરોધ કરું છું કે તમે શાસનની શોભા વધારજો, અને આ સમુદાય જેમ સંપીને રહે છે, તેવી રીતે કાયમને માટે રહે, તેવો પ્રયત્ન કરજે.”
- સાધુઓને ઉપર પ્રમાણે શિખામણે આપી સૂરિજી પોતાના જીવનમાં લાગેલાં પાપોની આલેચના અને સમસ્ત જીવો પ્રત્યે ક્ષમાપના કરવા લાગ્યા. જે વખતે તેઓ સાધુઓ પ્રત્યે ક્ષમાવવા લાગ્યા, ત્યારે સાધુઓનાં હૃદય ભરાઈ આવ્યાં. તેમની આંખમાંથી અશ્રુ વહેવા લાગ્યાં, કંઠ રૂંધાઈ ગયે. આવી સ્થિતિમાં સેમવિજયજીએ સૂરિજીને કહ્યું -“ગુરૂદેવ ! આપ આ બાળકોને શાના ખમાવો છે? આપે તે અમને પ્યારા પુત્રની માફક પાળ્યા છે, પુત્રોથી પણ અધિક ગણીને અમારી સાર સંભાળ રાખી છે તેમ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાંથી હાથ પકડીને અમને પ્રકાશમાં લાવી મૂક્યા છે. આટલો બધો અનહદ ઉપકાર કરનાર આપ-પૂજ્ય અમને ખમાવો, એથી અમને તો બહુ લાગી આવે છે. અમે આપના અજ્ઞાની--અવિ. વેક બાળક છીએ. ડગલે અને પગલે અમારાથી આપને અવિનય થયો હશે, વખતે વખત અમારા નિમિત્ત આપનું હૃદય દુભાયું હશે. તે બધાની અમે આપની પાસે ક્ષમા યાચીએ છીએ. પ્રભે! આપ તે ગુણના સાગર છે. આપ જે કંઈ કરતા આવ્યા છે, તે અમારા ભલાની ખાતરજ-છતાં આપના ગંભીર આશયને નહિ સમજી, ઘણી વખત મનથી પણ આપના અભિપ્રાયથી વિરૂદ્ધ ચિંતવન થયું હશે. એ બધા ગુન્હાએ આપ માફ કરશે. ગુરૂદેવ ! વધારે શું કહીએ ? અમે અજ્ઞાની અને અવિવેકી છીએ; અતએ મન-વચન-કાયાથી જે કંઇ આપને અવિ. નય-અવિવેક કે આશાતના થયા હોય, તેની આપ ક્ષમા આપશે.” .

Page #39

આચાર્ય શ્રીમદ હીરવિજયસૂરિજી અને જયંતી. ૬૫ સૂરિજીએ કહ્યું-“મુનિવરે! તમારું કહેવું ખરૂં છે. પરંતુ મારે પણ તમને ખમાવવા એ મારે આચાર છે. ભેગા રહેવામાં વખતે કઈને કંઈ કહેવું પડે, અને તેનું મન દુભાય, એ સ્વાભાવિક જ છે. માટે હું પણ તમને બધાને ખમાવું છું.”
એ પ્રમાણે સમસ્ત જીને ખમાવ્યા પછી સૂરિજીએ પાપની આલોચના કરી અને અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને ધર્મ-એ ચાર શરણેને આશ્રય કર્યો.
સૂરિજી, બધી બાબતો તરફથી પિતાના ચિત્તને હઠાવી લઈ પોતે પિતાના જીવનમાં આચરેલ શુભકાર્યો-વિનય, વેયાવચ્ચ, ગુરૂભક્તિ, ઉપદેશ, તીર્થયાત્રા અને એવાં બીજા કાર્યોની અનુમોદના કરવા લાગ્યાં. ઢઢણુ, દૃઢપ્રહારી, અરણિક, સનકુમાર, ખંધકકુમાર, કુરગડુ, ભરત, બાહુબલી, બલિભદ્ર, અભયકુમાર, શાલિભદ્ર, મેઘકુમાર અને ધન્ના વિગેરે પૂર્વે ત્રાષિઓની તપસ્યા અને તેમની કષ્ટોને સહન કરવાની શક્તિનું સ્મરણ કરવા લાગ્યા. તે પછી નવકાર મંત્રનું ધ્યાન કરી દસ પ્રકારની આરાધના કરી.
થોડો વખત સૂરિજી મેન રહ્યા તેમના ચહેરા ઉપરથી જણાતું હતું કે, તેઓ કોઈ ગંભીર ધ્યાનસાગરમાં નિમગ્ન છે. ચારે તરફ ઘેરાઈને બેઠેલા મુનિએ સૂરિજીના મુખારવિંદની હામે ટગર ટગર જોઈ રહેલ છે. અને એવી પ્રતીક્ષા કરી રહ્યા છે કે-હમણાં ગુરૂદેવ કંઈક બોલશે, જ્યારે સેંકડે સ્ત્રીપુરૂષે સૂરિજીની પૂજા કરી જુદા જુદા સ્થાનમાં ઉદાસીનતા પૂર્વક બેસી જાય છે.
આજે ભાદરવા સુદિ ૧૧ (વિ સં. ૧૬૫ર) ને દિવસ છે. સંધ્યાકાલ થવા આવ્યો. સૂરિજી અત્યારસુધી ધ્યાનમાં મગ્ન હતા સાધુઓ તેમના મુખકમલને નિહાળી રહ્યાં હતા. અકસ્માત્ સૂરિજીએ આંખ ઉઘાડી પ્રતિક્રમણનો વખત થયેલે જે. પિતે સાવધ થઈને બધા સાધુઓને પોતાની પાસે બેસાડી પોતે પ્રતિક્રમણ કરાવ્યું. પ્રતિક્રમણ પૂરું થયા પછી સૂરિજીએ છેલા શબ્દો ઉચ્ચારતાં કહ્યું –
ભાઈઓ! હવે હું મારા કાર્યમાં લીન થાઉં છું. તમે કોઈ કાયર થશે નહિં. ધર્મકાર્ય કરવામાં શૂરવીર રજે.” એટલું બોલતા બોલતાં સૂરિજીએ સિદ્ધનું ધ્યાન કર્યું. સૂરિજીની વાણી બંધ થતાં “મારૂં કોઈ નથી,” “હું કોઈ નથી, મારો આત્મા જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્રમય છે, સચ્ચિદાનંદમય છે, “મારે આત્મા શાશ્વત છે.” “હું શાશ્વત સુખને માલિક થાઉં.” “બીજા બધા બાહ્યભાવને વિસરાવું છું.” તેમ “આહાર, ઉપાધિ અને આ તુચ્છ શરીરને પણ સરાવું છું.”
આ વચનો કાઢી સૂરિજી ચાર શરણાનું સમરણ કરવા લાગ્યા. આ વખતે સૂરિજી પદ્માસને બિરાજમાન થયા. હાથમાં નવકારવાળી લઇ જાપ કરવા લાગ્યા, ચાર માળા પરી કરીને જ્યારે પાંચમી માળા ગણવા જતા હતા, કે તુર્ત તે માળા હાથમાંથી

Page #40

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ નીચે પડી ગઈ. લેકમાં હાહાકાર મચી ગયે. જગને હીરે આજ ક્ષણે આ માનુષી દેહને છોડી ચાલતે થયે. સુરકમાં હીરની પધરામણી થતાં સુરઘંટને નાદ થયા. અને ભારતવર્ષમાં ગુરૂવિરહનું ભયંકર વાદળ છવાઈ ગયું.”]
એમના અવસાનના સમાચાર સાંભળી સમ્રા અકબર પણ શેકની છાયામાં ગિરફતાર થઈ ગયે. ભારતવર્ષમાં જૈન દર્શનને વિય ધ્વજ ફરકાવનાર મહાત્માની હમેશને માટે ખેટ પડી. એમનું સ્મરણાવશેષ યશ શરીર આપણે માટે પુણે ઉન્ન કરવામાં નિમિત્ત ભૂત રહેલું છે, જેથી આત્માની પ્રગતિ (Evolution) થવા સાથે શ્રીમદ્ હરિભદ્રસૂરિના યથાશશિ વિધાન નિયમH #g એ વચન અનુસાર એમના જીવન માંથી જે કાંઈ ગુણે ગ્રહણ થાય તે આપણાં આત્મામાં ઉતારવા એ આપણું વર્તમાન કર્તવ્ય છે.
ફતેહચંદ ઝવેરભાઈ વિઘાનું દૈવત. રચનાર શ્યામજી લવજી ભટ્ટવરલ નિવાસી.)
સયા (લાવણ.) અહા ! પ્રભાકર થકી અધિકીર પ્રકાશમય પૂરણ વિદ્યા, ફક્ત સૂર્ય તે બાહ્ય પ્રકાશક અંતર બાહ્ય બધે વિદ્યા; અમૃતમય કિરણેથી ઈન્દુબાહા તાપ શામક સુખદા, બાહ્યાવ્યંતર" તણા બહુધા તાપ ત્રિવિધ ટાળક વિદ્યા. સર્વ ભક્ષી છે પાવક તદપિ અઘરે નહિ બાળે જ કદા, અમિત જન્મના સંચિત પાતક ° ભસ્મીભૂત કરે વિદ્યા; કલિમલહારક અધમે દ્ધારક નદીઓ છે સુરસરિતાઘા,૧૨ પાવનને ૩ પાવન કરનારી પવિત્રતામય છે વિદ્યા. અચ્ચે ખુટે કાં કઈ લુંટે અનેક ભયપ્રદ દ્રવ્ય સદા, પણ ખચ્ચે પ્રતિ દિવસ વધે છે ભય રહિત તે ધનવિદ્યા; અન્નતૃપ્તિકર ગણાય તદપિક્ષણિક ફરજ નિજ કરે સદા, પણું જીવન પર્યત લગી છે અખંડ તૃપ્તિકર વિદ્યા.
અમર નાશ પામે કપાતે ૧૫ સુધાપાન કરનાર સદા;
શ્યામ” સંસ્કૃતિનાશક નિચેઅમૃતમય રસમય વિદ્યા. ૧ સૂર્ય. ૨ વધારે. ૩ ચંદ્રમા ૪ શાંત કરનાર. ૫ બહાર અને અંદર. ૬ ઘણી રીતે. ૭ અગ્નિ. ૮ પાપને. ૯ અનેક. ૧૦ એકઠા થયેલાં પાપ. ૧૧ મલિનતા દૂર કરનાર. ૧૨ ગંગા વિગેરે નદીઓ. ૧૩ પવિત્રને. ૧૪તે પણ. ૧૫ યુગને અન્ત. ૧૬ સંસાર. ૧૭ નક્કી,

Page #41

ગ્રંથાવલોકન,
૮૮ થીઐાદરાજલક પૂજા ??. ઉપરોક્ત નવીન પૂજ કે જેના કર્તા મુનિરાજ શ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજ છે. તેમાં ચીરાજ લાકનું સવિસ્તર વર્ણન સાથે પરમાત્માની આઠ પૂજાએ દરેક અષ્ટ પ્રકારી બનાવવા આવી છે. રચના સરલ સુંદર રાગરાગણીચો બનાવેલ અને નવીન હોવાથી પર ભકિતનુ એક અપૂર્વ સાધન બનેલું છે. તે ભણાવવાની દરેક શહેરના જૈન બંધુઓને નમ્રા સુચના કરીયે છીએ. તેના પ્રકાશક નિઃસ્વાર્થી બધુ માણેકલાલ નાનજી ભાવનગર વાળા છે. જેઓ પૂજાના પ્રેમી અને તેમની પ્રેરણાથીજ આ કૃતિ બનેલી છે. અમારે ત્યાં મળશે કિંમત માત્ર એક આનો પોસ્ટેજ જુદુ. નીચેના ગ્રથા અમને ભેટ મળ્યા છે તે ઉપકાર સાથે
સ્વિકારવામાં આવે છે. ૧ શ્રી પ્રદ્યુમન ચરિત્ર શ્રી બીકાનેરના સંધ તરફથી. ૨ સંપ્રતિરાજો. | શ્રી આત્મતિલક ગ્રંથ સોસાઈટી અમદાવાદ ૭ મેરા વિચાર,
| ત્રિભુવનદીપક. ગાંધી લાલચંદ ભગવાનદાસ વડોદરા. ૫ શ્રી હીરવિજયજી સૂરિજીનું ચરિત્ર (૧૦૦) શ્રી આમંતિલક ગ્રંથ સાસાઇટી. ૬ ચાલુ ચર્ચામાં સત્યાસ કેટલા ? શ્રી કેશરવિજયજી જૈન લાઇબ્રેરી જાલાર. ૭ શ્રી ચાદરાજલેાક પૂજા—શાહ માણેકલાલ નાનજીભાઈ ( ૧૦૦૦ ) ભાવનગરવાળા.
* = K
અમારી સભાનું જ્ઞાનાધાર ખાતુ. ૧ સુમુખ તૃપાદિમિત્ર ચતુષ્ક કથા શા. ૧૨ વિજયદેવસૂરિ મહાસ્ય. | ઉત્તમચંદ હીરજી પ્રભાસ પાટણવાળા તરફથી, ૧૩ જૈન શ્રે’થ પ્રસસ્તિ સ ગ્રહુ. ૨ જૈન મેઘદૂત સટીક .
૧૪ લિગાનુશાસન સ્વપજ્ઞ (ટીકા સાથે) ૩ જૈન ઐતિહાસિક ગજર રાસ સંગ્રહુ ૧૫ ધાતુ પારાયણ. ૪ પ્રાચીન જન લખસ ગ્રહુ દ્વિતીય ભાગ ૧૬ શ્રી નદીસૂત્ર-શ્રી હરિભદ્રસૂરિકત ટીકા. ૫ અંતગડદશાંગસૂત્ર સટીક ભરૂચ નિવાસી સાથે બુહારીવાળાશેઠ”ાતીચંદસુરચંદ તરફ થી
ઉજમ પ્લેન તથા હરકાર બહેન તરફથી, ૧૭ ગુણમાળા (ભાષાંતર) શેઠ દુલભજી દેવાજી ૬ શ્રી કપસૂત્ર-કીરણાવળી શેઠ દોલતરામ ૨. કરચલીયા-નવસારી. વેણીચદના પુત્રરત્ન સ્વરૂપચંદભાઈ તથા તે ૧૮ શ્રી વિમલનાથ ચરિત્ર ભાષાંતર. મનાધમ" પત્નિબાઈચુનીભાઈનીદ્રવ્યસહાયથી. ૧૯ દાનપ્રદીપ છ પસ્થાનક સટીક.
૨૦ સ ધ સિત્તરી ૮ વિજ્ઞસિ સ"પ્રહું,
૨૧ ધમરત્ન ૯ સસ્તારક પ્રકણક સટીક, ૨૨ ગુરૂતત્વ વિનિશ્ચય શેઠ પરમાનંદદાસ ૧૦ શ્રાવકધર્મવિધિ પ્રકરણ સટીક.
- રતનજી ગાધાવાળા, હાલ મુંબઈ. ૧૧ વિજયચ'દ કેવળી ચરિત્ર પ્રાકૃત. ૨૩ ચૈત્યવદન મહાભાગ્ય ભાષાંતર) નમ્બર ૧૮-૧૦-૨૦૨૧
૨૪ નવતર્વ ભાષ્ય (ભાષાંતર) ૨૩-૨૪ના ગ્રામાં મદદતી એપેક્ષા છે,

Page #42
- તવ રમણતા. તત્ત્વજ્ઞાન એ મનુષ્યનું પરમ જીવન છે, વા પરમાનંદનું સ્થાન છે. ગ્રીમ સેતુનાં તાપથી વ્યાકુળ બનેલ જીવાત્માને તરવરતી શીતલ છાયા એ વિશ્રાંતિ તથા શાંતિનું કારણ છે, તેમ આધિ ( માનસિક ચિતા), વ્યાધિ ( શારીરિક પીડા) અને ઉપાધિ ( ક્રિોટું - બિક પીડા–મોહજાળ) ના ત્રિવિધ તાપથી અને તે કાલથી દુઃખૂિ થતાં, જન્મ, જરા મરણના ભય કર દુ:ખથી પીડાતાં, સ સાર ભ્રમણ કરતાં, છેદન, ભેદન, તાડન, તેજન વિગેરે અનેક કષ્ટો તથા આપત્તિઓના ત્રાસથી કષ્ટ પામતાં મનુષ્યાત્માઓને તત્વજ્ઞાન એ સર્વ દુ:ખ તથા પીડાથી મુક્ત થવાનુ, ત્રિવિધ તાપ તથા સ સારના પરિભ્રમણુથી છુટવાનું, પરમ શાંતિનું ધામ છે, માટેજ વિચારશીલ આત્માઓએ વનરા લાવણ્યવતી લલનાઓ, સ્વર્ગ સમાન મહાલયે, લાખે અને કરાડા આજ્ઞાંકિત નાકરે, તેહબુદ્ધ મિત્રો, પ્રેમાળ કુટુંબીએ, અનગ લ ધન સંપત્તિ અને છ ખડતી રાજયલ, મી વિગેરેને વિનાશી જાણી તે સર્વ ને તૃણવત ત્યાગ કરી પરમાત્માના ભજન અને તત્ત્વજ્ઞાનની સિદ્ધિ માટે હજારો મહારાજાઓ જ "ગલમાં ચાલ્યા ગયા. સર્વ ધર્મ નું મૂળ તત્વજ્ઞાન છે. માયાનાં આવરણોના લયે કરી પોતાનાં આતમ-સ્વરૂપને અનુભવ કરવા તેને રાનીએ તત્ત્વજ્ઞાન કહે છે, જેન શાસ્ત્રકાર જણાવે છે કે " gવાં નાગા સો સર્વે જ્ઞાા' જેણે એક આત્માને જાણ્યા તેણે સર્વ ને 1. સેનાપતિ વિનાની કરાડે માણસની પ્રજા જેમ નકામી છે, પતિ વિના સ્ત્રીનું જીવન જેમ નિષ્ફળ છે, સૂર્યના પ્રકાશ વિનાની રાત્રિ જેમ ભય કર છે, ચહ્ન. વિનાનું જીવન જેમ કષ્ટદાયી છે, જીવન વિનાનું શબ જેમ બીન ઉપયોગી છે, તેમ આમજ્ઞાન વિના તપ, જપ તથા વ્રતાદિક સર્વ સાધના નિષ્ફળ, કષ્ટદાયી અને સંસારની વૃદ્ધિ કરનારાં છે. ભકતારમા નરસિંહ મહેતા પણ જણાવે છે કે ' જહાં લગી આતમાતત્ત્વ ચિઢ્યો નહિ, હાં લગી સાધના સવ જૂઠી. હીરા માણેક જડિત હજારા આભૂષણો હોય, પણ જીવન વિનાનાં મડદાંને તે નકામા છે, તેમ આત્મજ્ઞાનરૂપ વન વિનાના તપજપાદિરૂપ આભૂષણે પણ ભારભૂત છે. માટે જ્યાંસુધી માયાના આવરણોથી છૂટા થઇ, દેહાધ્યાસ બુદ્ધિને લય કરી, સ્વરૂપાકાર વૃત્તિમય બની પાતાનાં સ્વરૂપને ઓળખ્યા વિના આત્માના સાક્ષાત્કાર કરી અનુભવજ્ઞાન થયા વિના સર્વ સાધના નિષ્ફળ જાય છે. આત્મજ્ઞાન વિના મનુષ્યની બાહ્યકરણીએ એકડા વિનાના મીડા જેવી થાય છે.” " શ્રી સધ સ‘શહું ?" માંથી. For Private And Personal Use Only